Το πετρέλαιο θα πνίξει την Αραβική Άνοιξη;

Ακόμα και πριν τις φετινές αραβικές εξεγέρσεις, η Μέση Ανατολή δεν ήταν μια περιοχή αυταρχισμού χωρίς διαφοροποιήσεις. Οι πολίτες των κρατών που διαθέτουν λίγο ή καθόλου πετρέλαιο, όπως η Αίγυπτος, η Ιορδανία, ο Λίβανος, το Μαρόκο και η Τυνησία, γενικώς απολαμβάνουν περισσότερων ελευθεριών έναντι άλλων χωρών πλούσιων σε πετρέλαιο όπως το Μπαχρέιν, το Ιράκ, το Κουβέιτ, η Λιβύη και η Σαουδική Αραβία. Και όταν ξεκίνησε ο σάλος, τα πλούσια σε πετρέλαιο καθεστώτα αποδείχθηκαν αποτελεσματικότερα στην απόκρουση των προσπαθειών ανατροπής τους. Πράγματι, η Αραβική Άνοιξη απείλησε σοβαρά μόνο έναν πλούσιο κυβερνήτη, τον Μουαμάρ Καντάφι, και τούτο μόνο γιατί το ΝΑΤΟ παρενέβη και απέτρεψε την βέβαιη ήττα των εξεγερμένων.

Παγκοσμίως, η δημοκρατία έκανε εντυπωσιακά άλματα τις τελευταίες τρείς δεκαετίες: Μόλις το 30% των καθεστώτων παγκοσμίως ήταν δημοκρατικά το 1980, ενώ σήμερα είναι περίπου το 60%. όμως, τα δημοκρατικά καθεστώτα που ανέκυψαν σε αυτή την περίοδο βρίσκονται σε χώρες με λίγο ή καθόλου πετρέλαιο. Πράγματι, χώρες που παράγουν πετρέλαιο αξίας μικρότερης των 100 δολαρίων κατά κεφαλήν ετησίως (περίπου όσο η Ουκρανία και το Βιετνάμ) είχαν περίπου τριπλάσια τάση να εκδημοκρατιστούν έναντι χωρών που παράγουν περισσότερο πετρέλαιο. Κανένα κράτος που έχει έστω και ελάχιστα μεγαλύτερη παραγωγή πετρελαίου από το Μπαχρέιν, το Ιράκ ή τη Λιβύη δεν μπόρεσε να περάσει επιτυχημένα από τη δικτατορία στη δημοκρατία. Οι ακαδημαϊκοί αποκαλούν το φαινόμενο ως την «Κατάρα του Πετρελαίου», επιχειρηματολογώντας ότι ο πετρελαϊκός πλούτος οδηγεί στον απολυταρχισμό, στην οικονομική αστάθεια, στη διαφθορά και τις βίαιες αντιπαραθέσεις. Οι σκεπτικιστές ισχυρίζονται ότι η σύνδεση του πετρελαίου με την καταπίεση είναι συμπτωματική. Όπως ο Ντικ Τσέινι, τότε επικεφαλής της Haliburton, παρατήρησε σε ένα συνέδριο για την ενέργεια το 1996, «το πρόβλημα είναι ότι ο καλός Θεός δεν προέβλεψε να βάλει πετρέλαιο και φυσικό αέριο εκεί που βρίσκονται δημοκρατικά καθεστώτα».

Αλλά δεν είναι η θεία παρέμβαση που δημιούργησε την καταπίεση στην Μέση Ανατολή: Οι υδρογονάνθρακες το έκαναν. Δεν μπορεί να αποφύγει κανείς το γεγονός ότι οι χώρες της περιοχής είναι λιγότερο ελεύθερες επειδή παράγουν και πωλούν πετρέλαιο.

ΤΑ ΒΡΩΜΙΚΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

Το πετρέλαιο αποτελούσε πάντοτε εμπόδιο για τη δημοκρατία. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες δεν έμοιαζαν να έχουν λιγότερες πιθανότητες στη δημοκρατία έναντι των υπολοίπων χωρών. Είναι ειρωνικό, αλλά αυτό συνέβαινε γιατί μέχρι τότε οι λεγόμενες Επτά Αδελφές, η μικρή ομάδα των γιγάντιων εταιρειών πετρελαίου της Δύσης, κυριαρχούσαν στην παγκόσμια βιομηχανία πετρελαίου και συνέλλεγαν και τα περισσότερα κέρδη. Αυτό σήμαινε ότι οι κυβερνήσεις των πλούσιων σε πετρέλαιο κρατών δεν είχαν περισσότερα χρηματοδοτικά εργαλεία και ισχύ πάνω στους πολίτες τους από όσο κυβερνήσεις σε κράτη χωρίς πετρέλαιο.

Από τη δεκαετία του 1960 και τις αρχές εκείνης του 1970 όλα άρχισαν να αλλάζουν. Πρώτον, οι Επτά Αδελφές έχασαν τον έλεγχο της παγκόσμιας πετρελαϊκής αγοράς εξαιτίας της ανόδου ανεξάρτητων εταιρειών όπως η Getty Oil, η Standard Oil of Ohio και η ιταλική κρατική Eni. Στο μεταξύ, οι χώρες που πραγματοποιούσαν εξαγωγές πετρελαίου συνέστησαν τον ΟΠΕΚ, ο οποίος ενίσχυσε την μόχλευσή τους επί παλαιών και νεότερων εταιρειών. Αυτές οι εξελίξεις, μαζί με το πετρελαϊκό εμπάργκο που ακολούθησε τον αραβο-ισραηλινό πόλεμο το 1973, ώθησαν τις τιμές του πετρελαίου να εκτιναχθούν από τα 2,5 $ το βαρέλι το 1972 στα 12 $ το 1974. Ενθουσιασμένες για να εκμεταλλευτούν την κατάσταση, πρακτικά όλες οι αναπτυσσόμενες χώρες απαλλοτρίωσαν τις ξένες πετρελαϊκές εταιρίες από το έδαφός τους και ίδρυσαν εθνικές εταιρείες για να διαχειριστούν τον πλούτο τους.

Αυτές οι εθνικοποιήσεις έφεραν μαζί τους μαζική εισροή πλούτου και γι’ αυτό ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς, έχτισαν κυριολεκτικά την καριέρα πολλών πολιτικών. Για παράδειγμα, αμέσως μετά την κατάληψη της εξουσίας μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα το 1969, ο Καντάφι άρχισε να εθνικοποιεί την πετρελαϊκή βιομηχανία της χώρας του γεγονός που του έδωσε έλεγχο σε ένα ποταμό εισοδήματος. Αμέσως άρχισε να χρηματοδοτεί το επαναστατικό του σχέδιο και να εξαγοράζει ισχυρούς φυλάρχους οι οποίοι σε άλλη περίπτωση θα αμφισβητούσαν την εξουσία του.

Ο αρχιτέκτονας των εθνικοποιήσεων στο Ιράκ ήταν ο αντιπρόεδρος του Επαναστατικού Συμβουλίου, Σαντάμ Χουσεΐν. Ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Σαντάμ στον αποκλεισμό των διεθνών πετρελαϊ9κών συμφερόντων  στο Ιράκ ήταν η δική του «πύλη προς την Δόξα» σύμφωνα με τον βιογράφο του Con Coughlin. Και ο έλεγχός του στον πακτωλό των χρημάτων που προήλθε από το πετρέλαιο του επέτρεψε τελικά να εκτοπίσει τον Αχμάντ Χασάν αλ-Μπακρ από την προεδρία του Ιράκ.

Οι εθνικοποιήσεις έκαναν τις πετρελαιοεξαγωγικές χώρες πλουσιότερες και πιο ισχυρές από ποτέ. Αλλά ήταν μια μικτή «ευλογία» για τους πολίτες των χωρών αυτών. Ο τρομερός πλούτος και η οικονομική ισχύς που κάποτε ήταν στα χέρια των ξένων εταιρειών πέρασε τωνρα σε εκείνα των πολιτικών. Οι κυβερνήτες σε ολόκληρη την περιοχή χρησιμοποίησαν ένα μέρος του πλούτου από το πετρέλαιο για να χρηματοδοτήσουν κοινωνικά προγράμματα βελτίωσης των δημόσιων υπηρεσιών και κατεύνασαν τους πληθυσμούς τους. Αυτό τους βοήθησε να επιβιώσουν το κύμα εκδημοκρατισμού που κατέκλυσε τον κόσμο τις δεκαετίες του 1980 και 1990 και εξοβέλισε άλλους δικτάτορες από τα γραφεία τους.

Έκτοτε, ο έλεγχος πάνω στο πετρέλαιο βοήθησε τους μονάρχες να παραμείνουν στην εξουσία κυρίως με τρείς τρόπους.

Πρώτον, τους επέτρεψε να εξαγοράζουν τους πολίτες τους προσφέροντάς τους πολλά προνόμια με πρακτικά μηδενική φορολόγηση. Η σχέση μεταξύ φορολόγησης και αντιπροσωπευτικότητας ήταν ανέκαθεν στενή: Όταν οι άρχοντες θέλουν να ανεβάσουν την φορολογία, οι πολίτες απαιτούν ανάληψη ευθυνών. Στην αποικιοκρατούμενη Αμερική, εξοργισμένοι άνθρωποι εξεγέρθηκαν κατά της Μεγάλης Βρετανίας εν μέρει επειδή ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους αλλά δεν αντιπροσωπεύονταν καθόλου στο βρετανικό κοινοβούλιο. Στη Μέση Ανατολή σήμερα, οι χρηματοδοτούμενοι από το πετρέλαιο ηγέτες απαντούν στο αίτημα για μεγαλύτερη ανάληψη ευθύνης προσφέροντας νέες παροχές ή χαμηλώνοντας τους φόρους, ή και τα δύο μαζί. Και συνήθως αυτό πετυχαίνει. Μόνο το 2011, για παράδειγμα, η Αλγερία ανακοίνωσε επενδυτικά σχέδια 156 δις. δολαρίων σε νέες υποδομές και περικοπή φορολογίας στη ζάχαρη. Η Σαουδική Αραβία αφιέρωσε 136 δις. δολάρια για αυξήσεις στους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων, των επιδομάτων ανεργίας και των στεγαστικών επιδοτήσεων. Το Κουβέιτ πρόσφερε σε κάθε πολίτη ένα δώρο χιλίων δηναρίων (περί τα 3.600 δολάρια) και δωρεάν κουπόνια γευμάτων για 14 μήνες. Οι ηγέτες με λίγο ή καθόλου πετρέλαιο (ο Μπεν Αλί στην Τυνησία, ο Χόσνι Μουμπάρακ στην Αίγυπτο και ο Αλί Σαλέχ στην Υεμένη) έκαναν ανάλογες κινήσεις αλλά οι προσφορές τους ήταν μικρότερες και επομένως λιγότερο αποτελεσματικές.

Δεύτερον, οι κυβερνήτες που αντλούν τα χρήματά τους από το πετρέλαιο το βρίσκουν ευκολότερο να κρατούν τους λογαριασμούς των χωρών τους κρυφούς. Η μυστικότητα βοηθάει στο να μετατρέπεται ο πετρελαϊκός πλούτος σε ανάχωμα για τη δημοκρατία: Οι πολίτες είναι ικανοποιημένοι από τους ελάχιστους φόρους και τα άλλα γενναιόδωρα προνόμια μόνον όσο δεν γνωρίζουν πόσο πολύς από τον πλούτο της χώρας τους χάνεται σε κλοπές, διαφθορά και κυβερνητική ανικανότητα. Υπό την ηγεσία του Σαντάμ, πάνω από ο μισός ετήσιος προϋπολογισμός του Ιράκ κατευθυνόταν μέσω της Εθνικής Εταιρείας Πετρελαίου του Ιράκ, της οποίας τα οικονομικά ουδέποτε αποκαλύφθηκαν. Σε μια έκθεση του 2010 του Οργανισμού International Budget Partnership αναφερόταν ότι οι κυβερνήσεις της Μέσης Ανατολής που διαχειρίζονται λίγο ή καθόλου πετρέλαιο, συμπεριλαμβανομένων της Αιγύπτου, της Ιορδανίας και του Μαρόκου, έδιναν κάποιες πληροφορίες σχετικά με τα οικονομικά τους. Αντιθέτως, χώρες πλούσιες σε πετρέλαιο όπως η Αλγερία, και η Σαουδική Αραβία, δεν αποκαλύπτουν σχεδόν τίποτα. Αξίζει να θυμηθεί κανείς ότι οι εξεγέρσεις στην Αίγυπτο και την Τυνησία ξεκίνησαν από την αυξανόμενη πεποίθηση των πολιτών περί κυβερνητικής διαφθοράς.

Τρίτον, ο πετρελαϊκός πλούτος επιτρέπει στους κυβερνώντες να χρηματοδοτούν αφειδώς, εξαγοράζοντας την νομιμοφροσύνη τους, τις ένοπλες δυνάμεις των χωρών τους. Ο πρόεδρος του Ιράν Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, για παράδειγμα, έδωσε δισεκατομμύρια δολάρια σε απευθείας συμβόλαια προς εταιρείες που συνδέονται με την κορυφαία παραστρατιωτική οργάνωση Φρουροί της Επανάστασης. Παγκοσμίως, κυβερνήτες που δεν έχουν πετρελαϊκό πλούτο ξοδεύουν περί το 2%  του ΑΕΠ της χώρας τους στις ένοπλες δυνάμεις ενώ οι συνάδελφοί τους με πλούσια πετρελαϊκά αποθέματα  ξοδεύουν περί το 3% παρά το γεγονός ότι και το ΑΕΠ τους είναι σημαντικά μεγαλύτερο. Για παράδειγμα, η φτωχή σε πετρέλαιο Τυνησία ξόδεψε 53 δολάρια κατά κεφαλήν για τον στρατό το 2008. Η πετρελαϊκά πλούσια Αλγερία ξόδεψε 141 δολάρια κατά κεφαλήν και είχε πολύ λιγότερες διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις. Μερικοί από τους μεγαλύτερους παραγωγούς πετρελαίου παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένων του Ομάν, της Σαουδικής Αραβίας και των ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, είναι επίσης από τους πιο σπάταλους σε στρατιωτικές δαπάνες. Αυτές οι δαπάνες έχουν και την ανταμοιβή τους: όταν οι πολίτες οτυ Ομάν και της Σαουδικής Αραβίας βγήκαν στους δρόμους νωρίτερα φέτος, οι ένοπλες δυνάμεις αποδείχθηκαν σχετικά πρόθυμες και ικανές να τους καταπιέσουν.

ΚΑΛΑ ΛΑΔΩΜΕΝΟΣ ΕΚΔΗΜΟΚΡΑΤΙΣΜΟΣ

Τίποτα από τα παραπάνω δεν σημαίνει ότι το πετρέλαιο θα πνίξει την Αραβική Άνοιξη ή ότι τα πετρελαιοπαραγωγά κράτη της Μέσης Ανατολής είναι καταδικασμένα να έχουν δικτατορίες. Μέσα στα τελευταία 12 χρόνια η Ινδονησία, το Μεξικό και η Νιγηρία μετέβησαν επιτυχώς στη δημοκρατία. Και οι τρείς έχουν πετρέλαιο.

Αλλά τα πράγματα δεν θα είναι εύκολα για τη Μέση Ανατολή. Η Ινδονησία, το Μεξικό και η Νιγηρία είναι μέτριοι παραγωγοί πετρελαίου (η Ινδονησία έχει ελάχιστες ποσότητες για εξαγωγή) ενώ και οι τρείς χώρες έκαναν πολιτικά ανοίγματα το 1999 και το 2000 λόγο αφότου οι τιμές του πετρελαίου έφτασαν στο χαμηλότερο σημείο των τελευταίων τριάντα ετών. Στην πραγματικότητα, το τελευταίο κράτος με σημαντικό πετρελαϊκό πλούτο που εκδημοκρατίστηκε επιτυχώς ήταν η Βενεζουέλα και αυτό έγινε το 1958. Και η Βενεζουέλα επωφελήθηκε από το γεγονός ότι ιστορία δημοκρατικής διακυβέρνησης και μια ασυνήθιστα καλά οργανωμένη εργατική τάξη, η οποία υπονόμευσε την ισχύ του στρατιωτικού καθεστώτος. Αλλά τα πλούσια σε πετρέλαιο κράτη της Μέσης Ανατολής είναι πολύ διαφορετικά. Κανένα δεν έχει προηγούμενη δημοκρατική εμπειρία. Και τα πιο πολλά από αυτά έχουν πολύ περισσότερο πετρέλαιο από την Ινδονησία, το Μεξικό και τη Νιγηρία: Για παράδειγμα το Μπαχρέιν έχει πάνω από το τριπλάσιο εισόδημα από το πετρέλαιο σε σύγκριση με τη Βενεζουέλα του 1958 (ακόμα και μετά από πληθωριστική προσαρμογή). Η Λιβύη έξι φορές περισσότερο και η Σαουδική Αραβία επτά φορές. Κανένα κράτος με μεγαλύτερη πετρελαϊκή παραγωγή από την Βενεζουέλα, η οποία το 1958 παρήγαγε 2,5 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως, δεν εκδημοκρατίστηκε ποτέ πετυχημένα.

Αυτά δεν σημαίνουν ότι τα αυταρχικά καθεστώτα που χρηματοδοτούνται από το πετρέλαιο στη Μέση Ανατολή δεν πρόκειται να πέσουν. Η διάδοση του ιντερνέτ μπορεί να κάνει δυσκολότερο στους αυταρχικούς κυβερνώντες να κρύψουν κυβερνητική σπατάλη και διαφθορά. Στο μεταξύ, οι κυμαινόμενες τιμές του πετρελαίου και η κυβερνητική κακοδιοίκηση μπορεί να αδειάσει τα χρηματοκιβώτια τους και να αναγκάσει τις κυβερνήσεις να περικόψουν τις φιλολαϊκές επιδοτήσεις. Ο σάχης του Ιράν εξεδιώχθη το 1979 μετά από ένα ανάλογο μίγμα διαφθοράς υπέρ της τοπικής αριστοκρατίας και μέτρων λιτότητας που χτύπησε την μεσαία και φτωχότερη τάξη.

Αλλά ακόμα και αν οι δικτάτορες της Μέσης Ανατολής που στηρίζονται στο πετρέλαιο αντικατασταθούν από εκλεγμένους ηγέτες, το φάντασμα του αυταρχισμού θα εξακολουθεί να υπάρχει. Οι δικτάτορες και οι μονάρχες της περιοχής χρησιμοποίησαν έσοδα από το πετρέλαιο για να χρηματοδοτήσουν τεράστια δίκτυα ελέγχου και επιβολής τα οποία συνήθως εμπλέκουν τόσο τους υποστηρικτές αυτών των  καθεστώτων όσο και τους πιθανούς ενάντιους. Αυτά τα δίκτυα δυσκολεύουν ανεξάρτητες κοινωνικές ομάδες πολιτών να αποκτήσουν ρίζες. Η έλλειψη μιας εύρυθμης κοινωνίας πολιτών θα κάνει πολύ δύσκολη στις νέες δημοκρατίες την επίτευξη συμμαχιών ανάμεσα στους εχθρούς του παλιού καθεστώτος, συμμαχίες απαραίτητες προκειμένου να προχωρήσει μια νέα διακυβέρνηση και να αποφευχθεί η επιστροφή στον αυταρχισμό.

Όσο οι τιμές του πετρελαίου παραμένουν υψηλές τα κεφάλαια που προσφέρουν παραμένουν πηγή πειρασμών. Ακόμα και πολιτικοί εκλεγμένοι μέσα από ελεύθερες και δίκαιες εκλογές μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα τεράστια εισοδήματα από το πετρέλαιο για να καθυστερήσουν τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Ο πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες για παράδειγμα, απέσπασε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια από την κρατική πετρελαϊκή βιομηχανία και τα τοποθέτησε σε προγράμματα που προωθούσαν την δημοτικότητά του ανάμεσα στα χαμηλού εισοδήματος νοικοκυριά και τους στρατιωτικούς. Η καλή πίστη που δημιούργησε σε αυτά τα κοινωνικά στρώματα του επέτρεψε να ελαχιστοποιήσει ελέγχους γύρω από την εξουσία του. Για παράδειγμα, αντικατέστησε όλα τα «απείθαρχα» μέλη του Ανώτατου Δικαστηρίου, επέβαλε νέους περιορισμούς στον Τύπο και κατήργησε τους χρονικούς περιορισμούς στην προεδρική θητεία. Ο ρώσος πρωθυπουργός Βλαντιμίρ Πούτιν συμπεριφέρθηκε ανάλογα.

Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς αν το Ιράκ θα ακολουθήσει έναν ανάλογο δρόμο. Περίπου το 85% των εσόδων της κυβέρνησης προέρχονται από εξαγωγές πετρελαίου, αλλά παρά τις προσπάθειες ετών, το ιρακινό κοινοβούλιο αποδείχθηκε ανίκανο να ψηφίσει έναν καινούργιο πετρελαϊκό νόμο που θα καθιερώσει το θεσμικό πλαίσιο με το οποίο  θα αξιοποιούνται τα έσοδα από το πετρέλαιο. Στο μεταξύ υπάρχουν σημάδια ότι ο ιρακινός πρωθυπουργός Νούρι αλ-Μαλίκι αρχίζει να απομακρύνεται στα όρια της δημοκρατικότητας: Εκμεταλλευόμενος ασάφειες του ιρακινού Συντάγματος συγκέντρωσε προσωπικό έλεγχο σε υπηρεσίες κλειδιά, συμπεριλαμβανόμενης και της Αντιτρομοκρατικής Υπηρεσίας. Οι επικριτές του τού χρεώνουν ότι χρησιμοποιεί αυτή την εξουσία για να κάνει τους πολιτικούς του αντιπάλους να σιωπούν. Η κυβέρνησή του επίσης άρχισε να επιδοτεί δημοσιογράφους με μετρητά και με οικόπεδα. Και μετά από πολυπληθείς διαδηλώσεις το Φεβρουάριο, οι δυνάμεις ασφαλείας κατηγορήθηκαν ότι χτύπησαν και συνέλαβαν εκατοντάδες δημοσιογράφους, πολιτικούς ακτιβιστές και διανοούμενους. Οι εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης είναι μια υπενθύμιση του δημοκρατικού δέλεαρ παγκοσμίως. Αλλά πρέπει επίσης να λειτουργήσουν ως υπενθύμιση ότι το πετρέλαιο είναι ένα από τα πιο επίμονα εμπόδια προς τη δημοκρατική αλλαγή.

ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΕΛΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΡΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

Η κατάρα του πετρελαίου θα κρατήσει μόνο όσο ο κόσμος θα αγοράζει τεράστιες ποσότητες πετρελαίου. Επιθετικές μειώσεις στην κατανάλωση πετρελαίου θα βοηθούσαν στην  μείωση των τιμών και με αυτό τον τρόπο την μείωση των εσόδων των αυταρχικών καθεστώτων. Και μόνες τους οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να επιδράσουν αξιοσημείωτα: Είναι ο μεγαλύτερος καταναλωτής πετρελαίου στον κόσμο και το 2009 κατανάλωσε διπλάσιες ποσότητες πετρελαίου από την Κίνα, την δεύτερη μεγαλύτερη αγορά. Μειώνοντας την κατανάλωσή τους οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να βοηθήσουν και στην πτώση των τιμών του πετρελαίου αλλά και να υπονομεύσουν τους δικτάτορες που στηρίζονται στον «μαύρο χρυσό», ακόμα και αυτούς που πουλάνε το πετρέλαιό τους στην Κίνα και τα άλλα κράτη με αυταρχικά καθεστώτα.

Χωρίς αξιόλογες περικοπές στην κατανάλωση, άλλα μέτρα, όπως οι στοχευμένες κυρώσεις, θα είναι λιγότερο αποτελεσματικά. Για παράδειγμα, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να μποϊκοτάρουν πετρελαιοπαραγωγές χώρες που δεν είναι δημοκρατικές αλλά όσο η παγκόσμια ζήτηση είναι αμετάβλητη τα καθεστώτα αυτά θα μπορούν να πουλάνε την παραγωγή τους σε λιγότερο διακριτικούς αγοραστές και σε τιμές περίπου ίδιες. Επιπλέον, κυρώσεις σε χώρες που εξάγουν πετρέλαιο είναι εν πολλοίς αναποτελεσματικές. Μεταξύ του 1990 και του 2003 το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ επέβαλε αυστηρούς περιορισμούς στις πωλήσεις ιρακινού πετρελαίου αλλά απέτυχαν να χαλαρώσουν τον εναγκαλισμό του Σαντάμ με την εξουσία. Λιγότερο αυστηροί περιορισμοί απέτυχαν επίσης να καταλύσουν καθεστώτα εξαρτώμενα από το πετρέλαιο στο Ιράν, τη Λιβύη και τη Μιανμάρ (αλλιώς Μπούρμα ή Βιρμανία). Εάν η παγκόσμια ζήτηση για πετρέλαιο αυξηθεί, τότε οι κυρώσεις θα είναι ακόμη λιγότερο αποτελεσματικές.

Οι ΗΠΑ και οι άλλοι εισαγωγείς πετρελαίου μπορούν επίσης να πιέσουν για μεγαλύτερη διαφάνεια στην αγορά πετρελαίου, η οποία θα υπονομεύσει την ικανότητα των αυταρχικών καθεστώτων να εξαγοράζουν τους πολίτες τους και να χρησιμοποιούν κρατικά έσοδα για επιδοτήσεις. Σε μια κοινή μελέτη του 2010, το Revenue Watch Institute και η Transparency International βρήκαν ότι 29 από τους 41 κράτη που παράγουν πετρέλαιο, φυσικό αέριο ή και ορυκτά καύσιμααποκάλυψαν μόνο «τμηματικές» ή «ανεπαρκείς» πληροφορίες σχετικά με τις πηγές των εισοδημάτων τους. Η διεθνής κοινότητα έχει ήδη λάβει σημαντικά μέτρα για να το διορθώσει αυτό. Το 2002 ο τότε βρετανός πρωθυπουργός Τόνυ Μπλαιρ ξεκίνησε την Πρωτοβουλία Διαφάνειας της Εξορυκτικής Βιομηχανίας (Extractive Industries Transparency Initiative), η οποία καλούσε τις πλούσιες από πλευράς πλουτοπαραγωγικών πηγών χώρες να ανακοινώνουν δημοσίως τα έσοδά τους. Σήμερα η ΕΙΤΙ είναι ένας ανεξάρτητος Οργανισμός τρεις δωδεκάδες χώρες μέλη, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται το Αζερμπαϊτζάν, η Ινδονησία, το Ιράκ και η Νιγηρία. Στο μεταξύ, μια πρόβλεψη του αναθεωρητικού χρηματοδοτικού νόμου του 2010 στις ΗΠΑ υποχρεώνει τις εταιρείες που έχουν εγγραφεί στην Securities and Exchange Commission (SEC) να αναφέρουν τι πληρώνουν σε κυβερνήσεις, ανά χώρα και ανά σύμβαση, για την πρόσβασή τους σε πετρέλαιο, αέριο και ορυκτά καύσιμα. Αυτή η προϋπόθεση θα δυσκολέψει τις χώρες εξαγωγείς πετρελαίου να κρύψουν από τους πολίτες τους το εθνικό εισόδημα και έτσι οι αντίστοιχες κυβερνήσεις θα δυσκολευτούν αντίστοιχα  να σπαταλούν και να διαφθείρουν.

Αλλά μπορούν και πρέπει να γίνουν περισσότερα. Πρώτον, η Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλες περιοχές που καταναλώνουν πετρέλαιο πρέπει να ακολουθήσουν τον δρόμο των ΗΠΑ και να αναγκάσουν τις εταιρείες τους να αποκαλύπτουν τις πληρωμές τους σε ξένες κυβερνήσεις για πρόσβαση σε φυσικές πηγές καυσίμων. Το G-8 ενέκρινε ένα τέτοιο μέτρο στην σύνοδο του Μαίου στην Ντοβίλ της Γαλλίας αλλά δεν έχει την δύναμη να υποχρεώσει τα κράτη μέλη που το απαρτίζουν να το υιοθετήσουν. Εναπόκειται στην δική τους θέληση. Επίσης, το International Accounting Standards Board που εδρεύει στο Λονδίνο, και το οποίο θέτει τα λογιστικά πρότυπα για πάνω από 120 χώρες πρέπει να ανανεωθεί. Κάτω από την καθοδήγηση του σημερινού διοικητικού συμβουλίου, πετρελαϊκές και εξορυκτικές εταιρείες δεν υποχρεούνται να αποκαλύπτουν πληρωμές σε ξένες κυβερνήσεις.

Στο μεταξύ, η διεθνής κοινότητα θα πρέπει να ενθαρρύνει τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες να κάνουν τις εθνικές πετρελαϊκές εταιρείες τους πιο εξωστρεφείς. Για παράδειγμα, οι χώρες αυτές θα μπορούσαν να ενθαρρυνθούν να εισαγάγουν τις εθνικές πετρελαϊκές εταιρείες τους στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Εντασσόμενες στο χρηματιστήριο, θα έχουν πρόσβαση σε νέους επενδυτές αλλά θα γίνουν να υποκείμενες στα αμερικανικά στάνταρντ δημοσιότητας. Η διεθνής κοινότητα θα πρέπει επίσης να ενθαρρύνει τις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες να ακολουθούν τις αρχές που έχουν τεθεί με την Χάρτα των Φυσικών (πλουτοπαραγωγικών) Πηγών, η οποία καταγράφηκε από μια ομάδα ακαδημαϊκών και εμπειρογνωμόνων για να βοηθήσει πολίτες και κυβερνήσεις να χρησιμοποιούν τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας τους με τον πλέον κοινωνικά συμφέροντα τρόπο. Οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες θα μπορούσαν να δίνουν μετοχές των εθνικών πετρελαϊκών εταιρειών ή ένα ετήσιο μέρισμα σε μετρητά στους πολίτες όπως κάνει η Αλάσκα από τη δεκαετία του 1970. Αν είναι καλά σχεδιασμένα, τα σχήματα αυτά μπορούν να είναι πολιτικά δημοφιλή και να ικανοποιούν την απαίτηση των πολιτών να μοιράζονται τον πλούτο της πετρελαιοπαραγωγού χώρας τους – αλά και να ενθαρρύνουν τους πολίτες να ελέγχουν την οικονομική διαχείριση της κυβέρνησής τους.

Από τη δεκαετία του 1970, τα πετρελαιοπαραγωγά κράτη παρέμειναν πολύ λιγότερο δημοκρατικά έναντι των υπολοίπων κρατών. Στη Μέση Ανατολή, ομ πετρελαϊκός πλούτος έκανε τους μονάρχες και τους πολιτικούς  ισχυρούς και κράτησε τους πολίτες αδύναμους. Μέχρι τώρα, ως και οι πρόσφατες εξεγέρσεις των αράβων απέτυχαν να αλλάξουν την κατάσταση. Στο μεταξύ, χάριν των υψηλών τιμών του πετρελαίου, της αυξημένης ζήτησης για καύσιμα και των βελτιωμένων μεθόδων εξόρυξης, 15 με 20 χώρες χαμηλού εισοδήματος άρχισαν πρόσφατα ή είναι έτοιμες να αρχίσουν σύντομα να εξάγουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Οι περισσότερες βρίσκονται στην υποσαχάρια Αφρική. Αν κακομεταχειριστούν το εισόδημά τους πιθανώς θα πέσουν και αυτές θύματα της Κατάρας του Πετρελαίου. Αλλά η γεωλογία δεν χρειάζεται να ταυτιστεί με το πεπρωμένο: Για τις νέες πετρελαιοπαραγωγές χώρες αλλά και τις παλιές, το πετρέλαιο είναι τόσο μεγαλύτερο εμπόδιο για τον εκδημοκρατισμό όσο οι κυβερνώντες μπορούν να κρύβουν τις εθνικές οικονομικές επιδόσεις. Τα χρήματα που στέλνουν οι αμερικανοί καταναλωτές στα πετρελαιοπαραγωγά κράτη βοηθούν στην ενίσχυση των καθεστώτων τους. Μειώνοντας την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων στις ΗΠΑ και κάνοντας τις πληρωμές για πετρέλαιο πιο διαφανείς, οι αμερικανοί μπορούν να ενισχύουν τους πολίτες των χωρών αυτών αντί για τις κυβερνήσεις τους.

Copyright © 2002-2010 by the Council on Foreign Relations, Inc.