Βία και Δημοκρατία

Τώρα ακριβώς που το Μέτρο και ο Ανθρωπισμός κινδυνεύουν όσο ποτέ, μπορούν και να σωθούν οριστικώτερα παρά ποτέ.

Παν. Κανελλόπουλου, Θα σας πω την αλήθεια, 19452 (19401), σελ. 10

Η μελέτη της στάσης του Παν. Κανελλόπουλου απέναντι στην πολιτική βία είναι και σήμερα για τους πολίτες αυτής της Χώρας εξαιρετικά χρήσιμη και επίκαιρη. Και τούτο διότι η στάση αυτή εκπορεύεται από έναν άνθρωπο ο οποίος, έστω και αν δεν τον ευνόησαν οι περιστάσεις να προσφέρει στην Ελλάδα όσα πολλά θα μπορούσε ως προς την άσκηση πολιτικής εξουσίας [1], όμως είχε ως εφόδια στον ύπατο βαθμό τις δύο βασικές ικανότητες που είναι απαραίτητες και για την αντιμετώπιση της πολιτικής βίας: «τη Μοναξιά και την Πνύκα», όπως έγραψε παραστατικά και ο ίδιος [2], δηλ. αφενός τη φιλοσοφική οραματική πνευματικότητα ενός διανοουμένου και αφετέρου το πολιτικό αισθητήριο μαζί με το ηθικό ανάστημα ενός δημόσιου άνδρα (πρβλ. και Πλάτωνος Πολιτεία 473 D, ως προς το ιδεώδες του βασιλέα – φιλοσόφου που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ενσάρκωσε ο Π.Κ.).

Τη στάση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου απέναντι στην πολιτική βία προσδιόρισαν, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, δύο ειδικότερα γνωρίσματα της προσωπικότητάς του, δηλ. η κάθετη αντίθεσή του απέναντι στη βία, αλλά και η γενικότερη μετριοπάθειά του στις ιδέες και την εν γένει συμπεριφορά του. Ειδικότερα:

Ο Κανελλόπουλος θεωρούσε τη βία ως έκφραση ολοκληρωτικού πνεύματος και ως αντίθετη προς την ιδέα του Νόμου, του Διαλόγου και της Δημοκρατίας [3]. Επιπλέον, η εναντίωση αυτή του Παναγιώτη Κανελλόπουλου αφορούσε και τους παράγοντες που εξωθούν στη βία, κυρίως δηλαδή τη μισαλλοδοξία, τον φανατισμό και τις ακρότητες των ιδεολογιών [4].

Έχοντας βιώσει στα τρίσβαθα της ψυχής του τον εθνικό διχασμό Βενιζελικών / Κωνσταντινικών και, αργότερα, Δεξιών / Αριστερών, και έχοντας ταυτόχρονα μελετήσει σε βάθος την εν γένει ελληνική ιστορία, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος θεώρησε ότι ανέκαθεν το μεγάλο πρόβλημα των Ελλήνων ήταν η απόκλιση από το Μέτρο [5] και οι συνεχείς αδελφοκτόνες συγκρούσεις [6].

Η έλλειψη Μέτρου εμπόδισε έτσι, κατά τον Π.Κ., τους αρχαίους Έλληνες να γίνουν κύριοι του κόσμου, καθώς δεν μπόρεσαν να κυριαρχήσουν πρώτα στον εαυτό τους [7], όπως αντίστοιχα και οι σύγχρονοι Έλληνες αυτοκαταστρεφόμαστε, διότι «μεταβάλλουμε τις διαφορές των απόψεών μας, τις αντιθέσεις τις πολιτικές, σε αλληλοσπαραγμό» [8].

Παρόμοια και στη μνημειώδη ομιλία του για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης [9], ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος κατέθεσε μια πραγματική μαρτυρία ψυχής κατά του εθνοκτόνου διχασμού: «Όπως στο 1821 οι μεγάλες ώρες επισκιάστηκαν (…) από την διχόνοια που τόσο κατεδίκασε ο Διονύσιος Σολωμός, από την φοβερή διχόνοια που έκανε τους ήρωες να αλληλοσκοτώνονται, να φυλακίζει ο ένας τον άλλον και τους έκανε στην πιο κρίσιμη ώρα, όταν αποβιβαζόταν ο Ιμπραήμ στο Μοριά, να είναι διχασμένοι και σχεδόν άοπλοι, όπως λοιπόν τότε επισκιάστηκαν οι μεγάλες ώρες με τις διαιρέσεις και τους διχασμούς, έτσι και στα έτη 1915-22 και 1941-44, οι μεγάλες ώρες επισκιάστηκαν πάλι από δραματικές διενέξεις και από τραγικές πράξεις. Τραγικές είχα ονομάσει τότε τις παραλείψεις ορισμένων Κομμάτων».

Γι’ αυτό και στην ομιλία του κατά τις προγραμματικές δηλώσεις της πρώτης κυβέρνησης Α. Παπανδρέου [10], ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος μεταξύ άλλων κατέθεσε και τις ακόλουθες υποθήκες για τις τωρινές και μέλλουσες γενεές: «Πρέπει και έξω να δώσουμε τον τόνο της ηρεμίας, της ομόνοιας, της ομοψυχίας. Ομοψυχία δεν σημαίνει έλλειψη αντιθέσεων, (…) αλλά να υπάρχει σ’ όλα τα Κόμματα και στα στελέχη και στη βάση όλων των Κομμάτων η πεποίθηση ή μάλλον η συνείδηση, ότι ανήκουν στην ίδια μερίδα, στην ίδια Πατρίδα, στην Ελλάδα» [11].

Επίσης, κατά τον Π. Κ. [12], «Η δημοκρατία χρειάζεται πολιτικούς άνδρες που άσχετα από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και παρ’ όλες τις μεταξύ τους αντιθέσεις, να αισθάνονται δημοκρατική αλληλεγγύη και να μην οδηγούν ποτέ την Χώρα σε ακρότητες».

Από την άλλη πλευρά, η γενικότερη μετριοπάθεια και πραότητα που διέκριναν τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο στις ιδέες του και στην εν γένει συμπεριφορά του [13] είχαν ως αποτέλεσμα την προσπάθειά του να είναι κατά το δυνατόν αντικειμενικός και να βλέπει όλες τις πλευρές ενός προβλήματος [14]. Θεωρούσε άλλωστε ότι αυτή η μετριοπάθεια και πραότητα αποτελούσε συστατικό και της ίδιας της Δημοκρατίας [15]. Γι’ αυτό και η αντίθεσή του απέναντι στη βία είχε ένα στοιχείο ισορροπίας και επιείκειας [16], κυρίως όταν πίστευε ότι η δυναμική αντιμετώπιση της βίας θα μπορούσε να οδηγήσει στην περαιτέρω κλιμάκωσή της.