ΗΠΑ και Ευρώπη απομακρύνονται | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

ΗΠΑ και Ευρώπη απομακρύνονται

Με αφορμή το νέο βιβλίο του Robert Kagan, The world America made

Τίποτα δεν συνόψιζε καλύτερα ίσως το επιχείρημα του εν λόγω άρθρου του Kagan όσο η παρομοίωση των ΗΠΑ και της Ε.Ε. με τον Άρη και την Αφροδίτη της ελληνικής μυθολογίας, αντίστοιχα. Γραμμένο σε ένα ύφος που απηχούσε μάλλον όχι τυχαία τον Θουκυδίδη [2] ως τον πρώτο «ρεαλιστή» των «διεθνών σχέσεων», ο R. Kagan υποστήριζε ότι η Αμερική και η Ευρώπη ζουν σε διαφορετικούς πλανήτες, έχουν δηλαδή αναπτύξει κατ’ ουσίαν, τα τελευταία χρόνια, αποκλίνουσες κουλτούρες. Οι Ευρωπαίοι είναι ωσάν να ζουν στην Αφροδίτη διαβάζοντας Καντ και ευχόμενοι την αιώνια ειρήνη ενώ οι Αμερικανοί ζουν στον πλανήτη Άρη, παρέα με τον Χομπς και τον Μακιαβέλι, θεωρώντας τον πόλεμο ένα απολύτως απαραίτητο εργαλείο επιβολής της ισχύος, κοινώς τη συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα. Οι Ευρωπαίοι προτιμούν να πείθουν παρά να επιβάλλουν, να διαπραγματεύονται παρά να απειλούν, να περιμένουν υπομονετικά την ωρίμανση μιας διαφωνίας παρά να εκβιάζουν τις καταστάσεις. Συχνά, δείχνουν μεγαλύτερη έγνοια για τα μέσα παρά για το σκοπό. Οι Αμερικανοί, από την πλευρά τους, προτιμούν το μαστίγιο από το καρότο, τα κανόνια από τη διπλωματία. Κατά συνέπεια, οι πρώτοι κλίνουν προς την πολυμέρεια στις διεθνείς σχέσεις και στην επίλυση των όποιων διαφορών στο πλαίσιο των διεθνών οργανισμών, αντίθετα οι δεύτεροι τείνουν προς τη μονομέρεια και είναι επιφυλακτικοί ως προς την αποτελεσματικότητα π.χ. του ΟΗΕ να δώσει λύσεις στις διεθνείς απειλές, καθώς οι ίδιοι θέλουν άμεση δράση και ταχεία αντιμετώπιση των προβλημάτων. Οι Αμερικανοί χωρίζουν τον κόσμο σε καλούς και κακούς, είναι οι σερίφηδες της διεθνούς τάξης και ενοχλούνται με τον ιδιοκτήτη του σαλούν (την Ευρώπη) που δέχεται να σερβίρει ακόμη και κακοποιούς. Από τη δική τους πλευρά, όμως, οι Ευρωπαίοι δεν θεωρούν κακό να συζητούν με όλους θεωρώντας ως «προκλήσεις» εκείνες που οι «Γιάνκηδες» βλέπουν ως «απειλές».

Το πιο ενδιαφέρον και διαμφισβητούμενο, όμως, σημείο της επιχειρηματολογίας του Kagan δεν ήταν το πώς αλλά το γιατί εξελίχθηκαν σε αυτό που εξελίχθηκαν οι δύο παλαιοί στρατηγικοί σύμμαχοι. Με δύο λόγια, ο συγγραφέας θεωρούσε ότι η βασική αιτία της μετεξέλιξής τους ήταν η αλλαγή στις ισορροπίες ισχύος κατά τη μεταπολεμική περίοδο.

Οι λόγοι γι’ αυτές τις διαφορές είναι ιστορικοί. Μετά από μισό αιώνα αιματοχυσίας η Ευρώπη δεν γινόταν παρά να αποστρατιωτικοποιηθεί και να επενδύσει στην ειρήνη, έστω κι αν ο Ψυχρός πόλεμος και εν συνεχεία η απο-κομμουνιστικοποίηση του ανατολικού τμήματός της την έκανε ακόμη να φαίνεται σημαντική, γεωστρατηγικά και γεωπολιτικά. Όμως, το σίγουρο ήταν ότι μετά από πέντε αιώνες είχε χάσει την αποικιοκρατική της διάσταση. Βέβαια, από τη δεκαετία του ’90, η Ε.Ε. φάνηκε σε πολλούς Αμερικανούς (π.χ. Σ. Χάντινγκτον) ότι θα ήταν οικονομικά και στρατιωτικά η νέα μεγάλη ανταγωνίστρια δύναμη, αποκαθιστώντας την πολυπολικότητα στο πλανητικό σύστημα, μετά το Ψυχρό Πόλεμο. Αλλά αυτό δεν συνέβη ποτέ όπως έδειξε ξεκάθαρα π.χ. η αδυναμία χάραξης μιας συντονισμένης ευρωπαϊκής πολιτικής και στρατιωτικής δράσης στον γιουγκοσλαβικό εμφύλιο. Έτσι, οι στρατιωτικές δαπάνες μειώθηκαν παντού στην Ε.Ε. (εκτός της Ελλάδας).

Πάντως, η «παγωμάρα» στις σχέσεις των δύο πλευρών του Ατλαντικού δεν ξεκίνησε μετά το 2001 και τις επιθέσεις στους Δίδυμους Πύργους. Το πρόβλημα, με άλλα λόγια, δεν ήταν ο νεοσυντηρητισμός ή το επαρχιώτικο ύφος του Μπους του νεώτερου. Η αφορμή είχε δοθεί ήδη από το 1997 με το αμερικανικό αίτημα για μεγαλύτερη πίεση στον Σαντάμ Χουσείν αλλά και με αφορμή το Κόσσοβο. Η αλλαγή στάσης της Ευρώπης ξεκινά από τη σχετική αποδυνάμωση της Γηραιάς Ηπείρου. Ο αδύναμος εξυμνεί πάντα τους νόμους και θέλει να παρουσιάζεται ως ιδεαλιστής, αντιθέτως ο ισχυρός φοβάται ότι οι κανόνες θα τον περιορίσουν και προτιμά να τους υποτιμά. Παρόμοιες ιδεαλιστικές απόψεις είχε και η Αμερική ως τον 18ο και εν μέρει το 19ο αιώνα. Η Ευρώπη αρέσκεται να παρουσιάζει την αλλαγή του «παραδείγματος» από μια ήπειρο που βασιζόταν μετά το 1648 στην machtpolitik και στο εθνικιστικό συμφέρον, σε μια ήπειρο όπου βασιλεύει πλέον η ειρήνη και η συνεργασία, ως μια απλή στροφή στον ιδεαλισμό. Αλλά για να γίνει η ενσωμάτωση της Γερμανίας σε αυτή τη «μεταμοντέρνα» Ευρώπη της ειρήνης και του διεθνούς δικαίου –σημειώνει ο Kagan- χρειάστηκε ως προϋπόθεση η στρατιωτική εμπλοκή της Αμερικής στις ευρωπαϊκές υποθέσεις και η καταστροφή του ναζισμού με επιβολή της (αμερικανικής) στρατιωτικής ισχύος και προφανώς όχι μέσω της πειθούς και της διπλωματίας.

ΤΙ ΚΟΣΜΟ «ΕΦΤΙΑΞΕ» Η ΑΜΕΡΙΚΗ;

Όπως έχει γράψει και ο ίδιος ο Kagan [3], το προαναφερθέν άρθρο και το επακόλουθο βιβλίο μπορεί να εκδόθηκαν μετά από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και την απόφαση της κυβέρνησης Μπους να προχωρήσει στην εισβολή στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, ωστόσο το επιχείρημα περί του «Άρη» και της «Αφροδίτης» είχε συλληφθεί από τον ίδιο τον συγγραφέα, ήδη από το 2000 όταν βρισκόταν στις Βρυξέλλες, ενώ οι απόψεις του αναφέρονταν στα διακυβεύματα της περιόδου Κλίντον, τη δεκαετία του '90. Θεωρούσε δηλαδή ότι η απομάκρυνση της Αμερικής από την Ευρώπη και της Ευρώπης από την Αμερική είχε επέλθει ήδη από τότε, και ότι οι πρωτοβουλίες του Μπους του νεώτερου μετά τις 11/9 έδωσαν απλώς την αφορμή για να επισημοποιηθεί αυτή η ρήξη, αν και ασφαλώς με δραματικό τρόπο.