Το πρόβλημα του Πούτιν με το πετρέλαιο | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Το πρόβλημα του Πούτιν με το πετρέλαιο

Πώς το πετρέλαιο κρατά πίσω την Ρωσία – και πώς μπορεί να την σώσει
Περίληψη: 

Από την εποχή της πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης, η Ρωσία έγινε όλο και πιο εξαρτημένη από το πετρέλαιο, το οποίο τόνισε τις κακές πολιτικές που έχουν εφαρμοστεί και επέτρεψε στον Πούτιν να εξαγοράσει βασικές εκλογικές περιφέρειες και πληθυσμούς. Αλλά το πετρέλαιο μπορεί επίσης να κρατά το κλειδί και για τη σωτηρία της Ρωσίας. Η παραγωγή φθηνού πετρελαίου εξαντλείται και η μεγαλύτερη ελπίδα της Ρωσίας για απάντηση στην κρίση έρχεται να εφαρμόσει το είδος των αλλαγών υπέρ των οποίων οι φιλελεύθεροι μεταρρυθμιστές πιέζουν για χρόνια.

Ο THANE GUSTAFSON είναι καθηγητής Διακυβέρνησης στο Πανεπιστήμιο Georgetown και Διευθυντής στην εταιρεία IHS Cambridge Energy Research Associates. Το δοκίμιο αυτό αποτελεί προσαρμογή με την άδεια του εκδότη του, από το βιβλίο του Wheel of Fortune: The Battle for Oil and Power in Russia, Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press. Copyright © 2012 by Thane Gustafson.

Τον περασμένο χειμώνα, ένα κύμα μαζικών διαδηλώσεων τάραξε ξαφνικά την ήρεμη επιφάνεια της ρωσικής πολιτικής. Μια νέα μεσαία τάξη, που γεννήθηκε από την ευημερία της τελευταίας δεκαετίας με βάση το πετρέλαιο, βγήκε στους δρόμους για να εκφράσει την αντίθεσή της στην διαφθορά της πολιτικής ελίτ, ειδικά της Ενωμένης Ρωσίας, του κυβερνώντος κόμματος του τότε πρωθυπουργού Βλαντιμίρ Πούτιν. Για κάποιο διάστημα, καθώς το κίνημα διαμαρτυρίας διευρυνόταν, τα ίδια τα θεμέλια του καθεστώτος φαίνεται να ταρακουνήθηκαν. Αλλά στις προεδρικές εκλογές του Μαρτίου του 2012, ο Πούτιν κατάφερε να κερδίσει άνετα από τον πρώτο γύρο και, παρά το ευρύ κατηγορητήριο για νοθεία, ακόμη και η αντιπολίτευση παραδέχθηκε ότι είχε κερδίσει μια πειστική νίκη.

Οι πρωτοφανείς διαμαρτυρίες και η επιστροφή του Πούτιν στην προεδρία ανανέωσαν τις εικασίες σχετικά με το αν η Ρωσία θα συνεχίσει να κινείται προς τον πολιτικό και οικονομικό εκσυγχρονισμό ή θα γυρίσει πίσω στην σοβιετικού τύπου στασιμότητα. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορεί να βρεθεί στον πιο σημαντικό οικονομικό τομέα της χώρας: τον πετρελαϊκό. Από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η ρωσική κυβέρνηση έχει γίνει όλο και περισσότερο εξαρτημένη από τα έσοδα που προέρχονται από τις εξαγωγές πετρελαίου. Φορολογεί τη μερίδα του λέοντος από τα κέρδη των πετρελαιοπαραγωγών και τα μεταφέρει στην υπόλοιπη οικονομία μέσω επενδυτικών προγραμμάτων με κρατική εντολή και χρηματοδότησης του κράτους πρόνοιας, των συντάξεων και των επιδοτήσεων. Η θεαματική αύξηση των κρατικών εσόδων που προέρχονται από το πετρέλαιο έχει συμβάλει στη διατήρηση του Πούτιν στην εξουσία, επιτρέποντάς του να εξασφαλίζει την υποστήριξη των βασικών ομάδων συμφερόντων και να διατηρήσει, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, ένα υψηλό επίπεδο δημοτικότητας.

Προς το παρόν, οι υψηλές τιμές του πετρελαίου κρατούν το σύστημα σε λειτουργία. Αλλά η επιβίωσή του απαιτεί μια σταθερή ανάπτυξη της ροής των εσόδων από τις πρώτες ύλες, κυρίως το πετρέλαιο. Κατά τα προσεχή έτη, ωστόσο, τα κέρδη του πετρελαίου είναι πιο πιθανό να συρρικνωθούν αντί να αυξηθούν. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες, η Ρωσία έχει κινηθεί με βάση την πετρελαϊκή κληρονομιά από τις ημέρες της Σοβιετικής Ένωσης. Τα πάγια της εποχής εκείνης τώρα επιδεινώνονται. Το πετρέλαιο της Ρωσίας δεν εξαντλείται, αλλά της τελειώνει το φτηνό πετρέλαιο. Μεγάλο μέρος του πετρελαίου που είναι ακόμα στο υπέδαφος θα είναι πιο δύσκολο και πιο δαπανηρό να βρεθεί και να παραχθεί. Καθώς τα έξοδα θα ανεβαίνουν, τα περιθώρια κέρδους θα μειώνονται. Την ίδια στιγμή, η πετρελαϊκή βιομηχανία θα πρέπει να δαπανήσει περισσότερα από τα κέρδη που της έχουν απομείνει ώστε να εκσυγχρονιστεί.

Ούτε η βιομηχανία πετρελαίου της Ρωσίας ούτε το ρωσικό κράτος, όμως, είναι επαρκώς προετοιμασμένοι για να αντιμετωπίσουν την επερχόμενη πρόκληση. Και οι δύο έχουν περάσει τις τελευταίες δύο δεκαετίες ανταγωνιζόμενες για τον έλεγχο των πετρελαϊκών υποδομών της χώρας αντί να συνεργαστούν για τον εκσυγχρονισμό της βιομηχανίας και να προετοιμαστούν για το επόμενο στάδιο της ανάπτυξης. Το φορολογικό και ρυθμιστικό σύστημα του κράτους, αν και ήταν επιτυχές όσον αφορά την εξεύρεση εσόδων, περιορίζει τις επενδύσεις και να καταπνίγει την καινοτομία. Το αποτέλεσμα είναι μια βιομηχανία που υστερεί σε σχέση με τις αντίστοιχες ξένες και τούτο την ίδια στιγμή που η παγκόσμια πετρελαϊκή βιομηχανία βιώνει μια άνευ προηγουμένου τεχνολογική επανάσταση. Ταυτόχρονα, η Ρωσία δείχνει μερικά από τα κλασικά σημάδια που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «ολλανδική ασθένεια», την οικονομική στασιμότητα, ειδικά στον τομέα της μεταποίησης, η οποία προκαλείται από μια υπέρμετρη εξάρτηση από τις εξαγωγές εμπορευμάτων σε βάρος των άλλων κλάδων της οικονομίας. Σύμφωνα με τα λόγια του Αλεξέι Κουντρίν, υπουργού Οικονομικών της Ρωσίας το 2000 - 2011, «η βιομηχανία του πετρελαίου αντί να είναι μια ατμομηχανή για την οικονομία έχει γίνει ένα φρένο».

Παρά το γεγονός ότι οι ηγέτες της Ρωσίας αντιμετωπίζουν την εξάρτηση της χώρας από το πετρέλαιο με αυξανόμενη ανησυχία, δεν υπάρχει ρεαλιστική διαφυγή: το πετρέλαιο θα κυριαρχεί στο μέλλον της Ρωσίας για τα επόμενα χρόνια. Αλλά η Μόσχα μπορεί ακόμα να επιλέξει το πώς να χειριστεί αυτή την κυριαρχία. Από τη μία πλευρά, το κράτος θα μπορούσε να επεκτείνει περαιτέρω τον ρόλο του στην βιομηχανία πετρελαίου, πιέζοντας τους ιδιώτες μετόχους, ωθώντας σε πτώση τα μερίσματα και υπαγορεύοντας το πού θα επενδύουν τους πόρους τους οι εταιρείες πετρελαίου. Αλλά αυτό είναι απίθανο να προσφέρει πολλά κίνητρα για την αποτελεσματικότητα ή την καινοτομία. Από την άλλη πλευρά, θα μπορούσε να ακολουθήσει μια πιο παραγωγική πορεία. Η κυβέρνηση θα μπορούσε να χαλιναγωγήσει τις δαπάνες της, μειώνοντας έτσι την ανάγκη για έσοδα από το πετρέλαιο, και να χαλαρώσει τον κλοιό γύρω από τη βιομηχανία πετρελαίου έτσι ώστε να ενθαρρύνει το είδος της καινοτομίας που θα την ανανεώσει.

Και έτσι το πετρέλαιο, παραδόξως, είναι ταυτόχρονα μια δύναμη τόσο για την παρατεταμένη πολιτική και οικονομική στασιμότητα όσο και η καλύτερη ελπίδα της Ρωσίας για να αποδράσει από αυτήν. Για τους πολιτικούς ηγέτες στη Μόσχα, η βιομηχανία πετρελαίου που κληρονομήθηκε από την σοβιετική εποχή εξακολουθεί να παράγει αρκετό εισόδημα για να υποστηρίξει ένα άνετο πολιτικό και οικονομικό σύστημα στο οποίο το να χαλαρώσει κανείς είναι πολύ δελεαστικό. Μόνο αν αυτή η βιομηχανία εκσυγχρονιστεί η Ρωσία θα έχει τα έσοδα να υποστηρίξει οποιοδήποτε είδος μετάβασης - και αυτό θα συμβεί μόνο αν το κράτος και οι πολιτικές του εκσυγχρονιστούν μαζί με αυτήν. Ωστόσο, προς το παρόν, χάρη στις υψηλές τιμές του πετρελαίου, η ηγεσία φαίνεται να είναι πιο διατεθειμένη να επιλέξει το status quo από την προσαρμογή.

ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΗΣΗ