Το πρόβλημα του Πούτιν με το πετρέλαιο

Οι ρίζες του παρόντος διλήμματος βρίσκονται στην δύσκολη έξοδο της Ρωσίας από το σοβιετικό παρελθόν της. Η Ρωσία δεν ήταν πάντα τόσο εξαρτημένη από το πετρέλαιο. Μόνο κατά την τελευταία δεκαετία και στο μισό της ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης είχε ηγέτες που χρησιμοποιούσαν το πετρέλαιο και τις εξαγωγές φυσικού αερίου ως μέσο για την ενίσχυση του βαλτωμένου συστήματός τους και την αποφυγή της αλλαγής. Όταν η σοβιετική βιομηχανική οικονομία κατέρρευσε, άφησε τους φυσικούς πόρους, κυρίως το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, ως τις βασικές εναπομείνασες πηγές πλούτου.

Η πετρελαϊκή βιομηχανία της σοβιετικής εποχής ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, αλλά ελαττωματική. Οι περισσότερη παραγωγή προέρχεται από μια χούφτα γιγαντιαίων πεδίων στη δυτική Σιβηρία, που έπαθαν ζημιές από τις κοντόφθαλμες πρακτικές που προκλήθηκαν από πολιτικές πιέσεις για να μεγιστοποιηθεί η παραγωγή. Η διατήρηση της ροής του πετρελαίου απαιτούσε μαζική αύξηση επενδύσεων, αλλά με την απότομη πτώση της διεθνούς τιμής του πετρελαίου το 1986 και την οικονομική κρίση που ακολούθησε, το εξασθενημένο σοβιετικό κράτος δεν ήταν πλέον σε θέση να παράσχει την απαιτούμενη χρηματοδότηση. Με το τέλος του σοβιετικού συστήματος, οι επενδύσεις στον πετρελαϊκό τομέα κατέρρευσαν και η παραγωγή βυθίστηκε. Η παραγωγή πετρελαίου της Ρωσίας, η οποία ήταν η υψηλότερη στον κόσμο ως το 1987, μειώθηκε σταθερά κατά τα επόμενα εννέα έτη, φθάνοντας το 1996 στο ήμισυ περίπου από το υψηλότερο σημείο της σοβιετικής εποχής.

Η κυβέρνηση άρχισε να αποκρατικοποιεί την πετρελαϊκή βιομηχανία το 1992 και μια νέα γενιά από ιδιωτικές πετρελαϊκές εταιρείες γεννήθηκε. Αλλά το πετρέλαιο στο έδαφος της Ρωσίας εξακολουθεί να ανήκει στη Μόσχα, όπως και το δίκτυο των αγωγών πετρελαίου. Το κράτος εξακολουθεί να ελέγχει τα σύνορα και τα τελωνεία. Διατήρησε την εξουσία, αν όχι πάντα και τον πραγματικό έλεγχο, για να ρυθμίζει τις εξαγωγές, κυρίως του αργού πετρελαίου. Έτσι, παρά τη φαινομενική απελευθέρωσή της, η πετρελαϊκή βιομηχανία παρέμεινε μπλεγμένη σε ένα σύστημα ελέγχου μιας κυβέρνησης που, μολονότι η μισή ήταν σε κωματώδη κατάσταση στη δεκαετία του 1990, θα μπορούσε να αναβιώσει ουσιαστικά σε μια στιγμή.

Παρ' όλα αυτά, οι ιδιωτικοποιήσεις, σε συνδυασμό με την ανάκαμψη των τιμών του πετρελαίου εκείνη την εποχή, είχαν αποτέλεσμα. Η παραγωγή πετρελαίου άρχισε να αυξάνεται ξανά το 1999 και από το 2002 αυξανόταν σχεδόν κατά 10% ετησίως, φαινομενικά χωρίς ορατό τέλος. Το 2002, οι πρόσφατα ιδιωτικοποιημένες εταιρείες πετρελαίου αντιπροσώπευαν πάνω από το 83% της ρωσικής παραγωγής πετρελαίου. Δύο νέοι ηγέτες της βιομηχανίας, η Yukos και η Sibneft, κάτω από την ηγεσία δύο αυτοδημιούργητων επιχειρηματιών, του Μιχαήλ Χοντορκόφκι και του Ρομάν Αμπράμοβιτς, εφάρμοσαν μεθόδους παραγωγής και τεχνικές διαχείρισης - κυρίως, υδραυλική διάρρηξη και οριζόντιες γεωτρήσεις – που δεν είχαν εφαρμοστεί ποτέ πριν στη Ρωσία. Άλλες ιδιωτικές εταιρείες πετρελαίου ακολούθησαν από κοντά και οι επενδυτές εκτόξευσαν τις μετοχές τους στα Δυτικά χρηματιστήρια.

Ο Πούτιν, όταν εξελέγη πρόεδρος το 2000, αρχικά ακουγόταν σαν ένας κλασικός οικονομικός φιλελεύθερος, υπέρμαχος του καπιταλισμού και της οικονομικής μεταρρύθμισης. Φάνηκε να έχει βρει ένα modus vivendi με τους ολιγάρχες του ιδιωτικού τομέα των ετών Γιέλτσιν, με βάση την αρχή της αμοιβαίας μη παρεμβολής. Οι ξένες εταιρείες πετρελαίου έγιναν όλο και πιο ενεργές στη Ρωσία και η νέα ρωσική βιομηχανία πετρελαίου ξεκίνησε φιλόδοξα σχέδια για επενδύσεις στην Κασπία Θάλασσα, σε έναν αγωγό στην Κίνα, σε διυλιστήρια στην Ευρώπη καθώς και σε μια σημαντική νέα γραμμή τροφοδοσίας στη Βόρεια Αμερική. Σε πολλούς παρατηρητές εκείνη τη χρονική στιγμή, φάνηκε ότι η νίκη του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς στη Ρωσία ήταν πλήρης.

Αλλά, καθώς οι τιμές του πετρελαίου αυξάνονταν όλη τη δεκαετία, οι νέες πετρελαϊκές εταιρείες της Ρωσίας έγιναν το ακαταμάχητο βραβείο για ένα όλο και πιο ισχυρό κράτος. Πίσω από την εμφανή κυριαρχία των ιδιωτικών εταιρειών, μια ανανεωμένη κρατική εταιρεία πετρελαίου, η Rosneft, κέρδιζε γρήγορα δύναμη. Η ρωσική κυβέρνηση, οπλισμένη με καινούργια ισχυρή φορολογική νομοθεσία, κατοχύρωνε ήδη ένα αυξανόμενο μερίδιο από τα κέρδη των ιδιωτικών επιχειρήσεων και θα πήγαινε για να πάρει πολύ περισσότερο. Η αντίσταση του Χοντορκόφσκι στην επαναβεβαίωση της εξουσίας του κράτους τον έφερε σε πικρή σύγκρουση με τον Πούτιν (ειδικά όταν οι πολιτικές φιλοδοξίες του Χοντορκόφσκι έγιναν σαφείς) και το 2003 ο Χοντορκόφσκι συνελήφθη με την κατηγορία της φοροδιαφυγής και η κυβέρνηση άρχισε την εθνικοποίηση της Yukos. Στον απόηχο της υπόθεσης Yukos, η διψήφια αύξηση της ρωσικής παραγωγής πετρελαίου υποχώρησε σύντομα. Από τα μέσα της δεκαετίας, ο ιδιωτικός τομέας είχε περικοπεί, οι ιδιώτες είχαν ταπεινωθεί, η απογείωση του πετρελαίου είχε τελειώσει - και το κράτος είχε επιστρέψει.

Ακόμα κι έτσι, η παραγωγή πετρελαίου συνέχισε να αυξάνεται, αν και πιο αργά από ό, τι πριν, και για έναν χρόνο το ρωσικό πολιτικό και οικονομικό σύστημα φάνηκε να έχει φτάσει σε ένα σταθερό σημείο ισορροπίας. Στη συνέχεια, όμως, ήρθε η παγκόσμια οικονομική κρίση το 2008 και η ύφεση που ακολούθησε. Οι τιμές του πετρελαίου παγκοσμίως μειώθηκαν απότομα και, το 2009, το ΑΕΠ της Ρωσίας μειώθηκε κατά 7,8% - η πλέον απότομη πτώση από οποιαδήποτε άλλη σημαντική οικονομία. Οι εταιρείες πετρελαίου περιέκοψαν τις δαπάνες τους και, το 2008, η ρωσική παραγωγή πετρελαίου μειώθηκε για πρώτη φορά από τα μέσα της δεκαετίας του 1990.

ΤΑ ΚΕΡΔΗ ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΥΝ