Καπιταλισμός και Ανισότητα

Η εμπορικοποίηση (ο μετασχηματισμός της δραστηριότητας που πραγματοποιείται για ιδιωτική χρήση σε δραστηριότητα που εκτελείται με σκοπό την πώληση στην ελεύθερη αγορά) επέτρεψε στους ανθρώπους να χρησιμοποιήσουν πιο αποτελεσματικά τον χρόνο τους, εξειδικευόμενοι στην παραγωγή εκείνων των προϊόντων στα οποία ήταν καλύτεροι και αγοράζοντας τα υπόλοιπα από άλλους. Οι νέες μορφές του εμπορίου και της μεταποίησης έκαναν χρήση του καταμερισμού της εργασίας για να παραγάγουν κοινά είδη οικιακής χρήσης σε φθηνές τιμές και κατ’ αυτόν τον τρόπο διέθεσαν στην αγορά μια σειρά νέων προϊόντων. Το αποτέλεσμα, όπως το χαρακτήρισε ο ιστορικός Γιαν ντε Βρις, ήταν αυτό που οι σύγχρονοι ονόμασαν «αφύπνιση των επιθυμιών του νου», δηλαδή μια επέκταση των ατομικών επιθυμιών και μια νέα υποκειμενική αντίληψη των αναγκών. Αυτήν τη συνεχή επέκταση των αναγκών έχουν καυτηριάσει επικριτές του καπιταλισμού, από τον Ρουσσώ ως τον Μαρκούζε, λέγοντας ότι φυλακίζει τους ανθρώπους σε ένα κλουβί με αφύσικες επιθυμίες. Την επαίνεσαν όμως άλλοι, υπέρμαχοι της αγοράς, ξεκινώντας από τον Βολταίρο, με το επιχείρημα ότι διευρύνει το φάσμα των ανθρωπίνων δυνατοτήτων. Το να αναπτύσσεις και να εκπληρώνεις υψηλότερες επιθυμίες και ανάγκες είναι, σύμφωνα με αυτήν την άποψη, η ουσία του πολιτισμού.
Επειδή έχουμε την τάση να θεωρούμε τα αγαθά ως απτά υλικά αντικείμενα, συχνά παραβλέπουμε την έκταση την οποία έχει λάβει η παραγωγή και η ολοένα φθηνότερη διανομή νέων πολιτιστικών προϊόντων, τα οποία θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «μέσα αυτο-εκπαίδευσης». Γιατί η ιστορία του καπιταλισμού είναι επίσης ιστορία της εξάπλωσης της επικοινωνίας, της πληροφορίας και της ψυχαγωγίας, δηλαδή πράγματα με τα οποία και για τα οποία σκεφτόμαστε.

Μεταξύ των πρώτων σύγχρονων προϊόντων ήταν τα τυπωμένα βιβλία (σε πρώτη φάση, συνήθως η Βίβλος), ενώ η φθίνουσα τιμή τους και η αυξανόμενη διαθεσιμότητά τους υπήρξε ιστορικά πολύ πιο βαρύνουσα σε σύγκριση, ας πούμε, με τη διάδοση του κινητήρα εσωτερικής καύσης. Το ίδιο, επίσης, ισχύει και για τη διάδοση του δημοσιογραφικού χάρτου, που κατέστησε δυνατή την έκδοση των εφημερίδων και των περιοδικών. Αυτά, με τη σειρά τους, έδωσαν ώθηση στις νέες αγορές της πληροφορίας και της βιομηχανίας συγκέντρωσης και διανομής ειδήσεων. Κατά τον 18ο αιώνα χρειάζονταν μήνες για να φθάσουν στο Λονδίνο τα νέα από την Ινδία. Σήμερα χρειάζονται δευτερόλεπτα. Τα βιβλία και οι ειδήσεις κατέστησαν εφικτή τη διεύρυνση όχι μόνο της ενημέρωσης αλλά και της φαντασίας μας, της ικανότητας να κατανοούμε τους άλλους και να επινοούμε νέους τρόπους ζωής για τους εαυτούς μας. Ο καπιταλισμός και η εμπορικοποίηση διευκόλυναν έτσι τον ανθρωπισμό και νέες μορφές εφευρετικότητας.

Κατά τον περασμένο αιώνα, τα μέσα για την καλλιέργεια του ανθρώπου διευρύνθηκαν με την εφεύρεση της ηχογράφησης, της κινηματογράφησης και της τηλεόρασης, ενώ με τη διάδοση του διαδικτύου και της χρήσης οικιακών ηλεκτρονικών υπολογιστών, το κόστος απόκτησης γνώσεων και πολιτιστικών αγαθών έχει μειωθεί δραστικά. Για όσους, λοιπόν, έχουν τη διάθεση να ασχοληθούν, η εξάπλωση των μέσων προσωπικής καλλιέργειας καθιστά δυνατή μια σχεδόν αδιανόητη διεύρυνση του γνωσιολογικού τους πεδίου.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει πολλαπλασιάσει τις ευκαιρίες για ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού, δεν έχει ο καθένας τη δυνατότητα να επωφεληθεί πλήρως από τις ευκαιρίες αυτές ή να εξελιχθεί πέρα από ένα επίπεδο. Για παράδειγμα, διάφοροι, θεσμοθετημένοι ή μη, φραγμοί στην ισότητα των ευκαιριών τέθηκαν ιστορικά σε πολλές κατηγορίες του πληθυσμού (γυναίκες, μειονότητες, φτωχοί), με αποτέλεσμα να μην έχουν πλήρως αξιοποιήσει όλες τις προσφορές του καπιταλισμού. Με το πέρασμα του χρόνου, όμως, οι φραγμοί αυτοί σταδιακά υποχώρησαν ή εξαλείφθηκαν κι έτσι σήμερα οι ευκαιρίες είναι περισσότερο παρά ποτέ ισότιμα διαθέσιμες. Συνεπώς, η ανισότητα που υφίσταται σήμερα δεν προέρχεται τόσο από την άνιση διαθεσιμότητα των ευκαιριών, αλλά από την άνιση δυνατότητα αξιοποίησης των ευκαιριών. Κι αυτή, με τη σειρά της, πηγάζει από τις εγγενείς διαφορές του ανθρώπινου δυναμικού, δηλαδή αυτές με τις οποίες τα άτομα ξεκινούν τη ζωή τους, και από τους τρόπους με τους οποίους οι οικογένειες και οι κοινότητες επιτρέπουν ή ενθαρρύνουν την άνθηση του ανθρώπινου δυναμικού.

Ο ρόλος της οικογένειας στη διαμόρφωση της ικανότητας και της κλίσης των ατόμων στη χρήση των μέσων προσωπικής καλλιέργειας που προσφέρει ο καπιταλισμός, δύσκολα υπερεκτιμάται. Η οικογένεια δεν είναι μόνο ένα πεδίο κατανάλωσης και βιολογικής αναπαραγωγής. Είναι επίσης και το κατεξοχήν περιβάλλον, μέσα στο οποίο τα παιδιά κοινωνικοποιούνται, εκπολιτίζονται και εκπαιδεύονται, εντός του οποίου αναπτύσσονται συνήθειες που θα επηρεάσουν τη μετέπειτα μοίρα τους ως ανθρώπων και ως παραγόντων της αγοράς. Και, για να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα των σύγχρονων οικονομικών, η οικογένεια είναι ένα εργαστήρι εντός του οποίου παράγεται ανθρώπινο κεφάλαιο.