Η αυτοκαταστροφή του Πούτιν

Η συλλογιστική τού Πούτιν ήταν πολύ απλή: στους εφιάλτες του, έβλεπε ταραχές υπό την ηγεσία των ελίτ σε απομακρυσμένες περιοχές της Ρωσίας και συγκρούσεις στο εσωτερικό της ελίτ της Μόσχας που θα έριχναν το καθεστώς του. Ο τραυματικός κατακερματισμός της δεκαετίας του 1990 τον στοίχειωνε. Η συστολή έναντι της διαφθοράς πίστευε ότι ήταν το κλειδί για την άσκηση του ελέγχου - ή τουλάχιστον η εξαγορά του από τις ελίτ. Για να αποκτήσει αρκετή πατρωνία για να τα καταφέρει, αύξησε δραματικά το μέγεθος της γραφειοκρατίας. Από το 2000 έως το 2012, ο αριθμός των κρατικών υπαλλήλων αυξήθηκε κατά περισσότερο από 65% - από 1.300.000 σε 2.100.000. Και ο αριθμός του προσωπικού ασφαλείας στην Ρωσία, εκτός από τους στρατιωτικούς, ανήλθε σε 2,3 εκατ. άτομα. Οι διεφθαρμένοι αξιωματούχοι του κράτους έγιναν η πιο σημαντική ομάδα υποστήριξης του καθεστώτος. Έτσι, αντί της μείωσης της διεφθαρμένης γραφειοκρατίας ή της εκκαθάρισής της, ο Πούτιν αποφάσισε να τη διευρύνει. Στη δεκαετία του 1990, οι επιχειρήσεις κατέλαβαν το κράτος στην Ρωσία: μετά την άνοδο του Πούτιν, το κράτος κατέλαβε τις επιχειρήσεις. Δεν ήταν πλέον απαραίτητο για έναν επιχειρηματία να δωροδοκήσει έναν κρατικό αξιωματούχο, προκειμένου να συνάψει μια σύμβαση με την κυβέρνηση: στις περισσότερες περιπτώσεις, θα ήταν ένας σύζυγος κρατικού αξιωματούχου, ένας εραστής, ή ένας συνεργάτης που θα έκλεινε τη συμφωνία.

Το να κάνει την διαφθορά εκ των άνω να φαίνεται φυσιολογική και να την ταιριάξει με τη διαφθορά μικρής κλίμακας στα κατώτερα στρώματα, ήταν επίσης βασικό στοιχείο του μηνύματος στο επίκεντρο του καθεστώτος Πούτιν: δηλαδή, ότι δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Πράγματι, οι έρευνες δείχνουν ότι η στήριξη στο καθεστώς δεν προέρχεται από αυτούς που πιστεύουν ότι η διαφθορά δεν είναι πρόβλημα - αυτό το τμήμα του πληθυσμού είναι αρκετά μικρό - αλλά από εκείνους που συμφωνούν ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει γι' αυτό. Είναι εύκολο να καταλάβουμε το γιατί: σήμερα, περίπου 300 δισεκατομμύρια δολάρια - ή 16% του ΑΕΠ της Ρωσίας - έχουν «φαγωθεί» από τη διαφθορά. Σε γενικές γραμμές, το κόστος των προγραμμάτων κρατικών επενδύσεων υπερβαίνει τις αρχικές προβλέψεις κατά 250% έως 400%.

Ο ΠΡΑΓΟΝΤΑΣ ΝΑΒΑΛΝΙ

Γιατί, λοιπόν, ο Πούτιν βάζει όλα τα χαρτιά του στην προσπάθεια καταπολέμησης της διαφθοράς; Οι απαντήσεις είναι εκπληκτικά απλές: η νωθρή οικονομία, η πολιτική πίεση που δημιουργείται από τον δικηγόρο και μπλόγκερ που ονομάζεται Αλεξέι Ναβάλνι και, τέλος, μια αίσθηση προδοσίας.

Πρώτον, στον απόηχο της οικονομικής κρίσης, η ικανότητα του Πούτιν να ανταποκριθεί σε προηγούμενες υποσχέσεις του έχει μειωθεί: για να διασφαλίσει την κοινωνική αρμονία, η Μόσχα έχει αυξήσει δραματικά τις δημοσιονομικές δαπάνες της, έστω και αν τα περισσότερα από αυτά τα χρήματα έχουν σπαταληθεί ή κλαπεί. Οι οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι το κόστος της οργάνωσης των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων το 2014 θα είναι υψηλότερο από το συνδυασμένο κόστος της διοργάνωσης των Αγώνων των ετών 1994, 1998, 2002, 2006, και 2010. Η γραφειοκρατία του Πούτιν έχει γίνει όχι μόνο πολύ ακριβή, αλλά επίσης, όπως απέδειξαν οι διαδηλώσεις της Μόσχας, δεν μπορεί να εξασφαλίσει την πολιτική σταθερότητα. Έτσι, περισσότερο από ποτέ, η σταθερότητα του καθεστώτος εξαρτάται από την ικανότητά του να βελτιώσει τα πραγματικά εισοδήματα των απλών Ρώσων, και η μείωση της διαφθοράς είναι ο πιο προφανής τρόπος - αλλά όπως ο Πούτιν θα μάθει, είναι επίσης πολιτικά ο πιο επικίνδυνος τρόπος – ώστε να αυξηθούν τα δημόσια έσοδα.

Επιπλέον, ο Πούτιν γνωρίζει ότι ο Αλεξέι Ναβάλνι, ο οποίος έγινε ο πιο δημοφιλής ηγέτης της αντιπολίτευσης της Ρωσίας μετά τις διαδηλώσεις του 2011, είναι ένας αντίπαλος που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Μόνο η μεσαία τάξη της Μόσχας απαιτούσε μια «Ρωσία χωρίς Πούτιν», αλλά το μήνυμα του Ναβάλνι κατά της διαφθοράς αντήχησε και έξω από την πρωτεύουσα. Οι περισσότεροι Ρώσοι υιοθέτησαν τον ισχυρισμό του ότι το κυβερνών κόμμα «Ενωμένη Ρωσία», ήταν «ένα κόμμα απατεώνων και κλεφτών». Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι μέχρι το 2010, πρότυπα διαφθοράς είχαν γίνει οι κρατικοί υπάλληλοι και όχι οι ολιγάρχες. Και ενώ ο Ναβάλνι ιντρίγκαρε τους πολίτες με την ελπίδα ότι μια μέρα θα μπορούσε να γίνει Πρόεδρος, ο Πούτιν υιοθέτησε γενικώς το ρόλο του Ναβάλνι ως ο λευκός ιππότης της καταπολέμησης της διαφθοράς. Προσπάθησε να παρουσιάσει τον εαυτό του ως τον άνθρωπο που καταπολεμά τη διαφθορά, όχι μόνο που μιλά για την καταπολέμηση της διαφθοράς (φυσικά, ο ίδιος ο Ναβάλνι μάλλον θα μπει στην φυλακή με την κατηγορία - τι άλλο - της διαφθοράς).

Η απροθυμία των ρωσικών ελίτ να ενταχθούν στην αντι-δυτική υστερία του Κρεμλίνου, στον απόηχο των διαδηλώσεων της Μόσχας, ήταν άλλος ένας παράγοντας που ενθάρρυνε τον Πούτιν να τα βάλει με τη διαφθορά. Η απροθυμία των ελίτ να εναντιωθούν στη Δύση υποδείκνυε στον Πούτιν ότι η διαφθορά είναι ένα πραγματικό μέσο ελέγχου, αλλά ότι δεν έχει το μονοπώλιο στην άσκηση της εξουσίας. Άλλωστε, οι ρωσικές ελίτ μπορεί να είναι αφοσιωμένες στον Πούτιν, αλλά έχουν τα συμφέροντά τους στη Δύση. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι εκείνοι που κρατούν τα χρήματά τους και τις οικογένειές τους στη Δύση δεν είναι πρόθυμοι να κακολογήσουν τις χώρες όπου βρίσκονται τα πολύτιμα περιουσιακά τους στοιχεία. Ο πόλεμος του Πούτιν κατά της διαφθοράς – ιδίως όσον αφορά τους τραπεζικούς λογαριασμούς στο εξωτερικό - είχε ως στόχο να τιμωρήσει τις ελίτ που αρνήθηκαν να εκτελέσουν τις διαταγές του και να τις αναγκάσει να συμμορφωθούν.

ΠΑΡΑΠΛΕΥΡΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Ο Πούτιν θα μάθει σύντομα ότι η διάχυτη διαφθορά οδηγεί στην αποσύνθεση των αυταρχικών καθεστώτων, αλλά - όπως απέδειξε η κατάρρευση του καθεστώτος του Χόσνι Μουμπάρακ στην Αίγυπτο – είναι οι εκστρατείες κατά της διαφθοράς που συχνά προκαλούν την κατάρρευση τους. Ελλείψει μιας ιδεολογίας που να εξασφαλίζει την αφοσίωση των ελίτ, ο ηγέτης δεν μπορεί να ελέγξει ούτε τη διαφθορά ούτε να την χρησιμοποιήσει ως μέσο ελέγχου: δεν μπορεί να κάνει τίποτα από τα δύο.