Το παιχνίδι τού ισπανικού θρόνου

Όταν ο βασιλιάς Χουάν Κάρλος παραιτήθηκε από τον ισπανικό θρόνο την περασμένη εβδομάδα, οι Ισπανοί πιάστηκαν στον ύπνο. Μόλις τον Απρίλιο, ο Χουάν Κάρλος, ο οποίος είναι ένας από τους πιο επιτυχημένους μονάρχες τής σύγχρονης εποχής (ανέλαβε τον θρόνο το 1975, μετά τον θάνατο του στρατηγού Φρανσίσκο Φράνκο και θεωρείται σχεδόν από όλους ότι είναι ο πατέρας τής ισπανικής δημοκρατίας επειδή ενορχήστρωσε μια ευρέως αποδεκτή δημοκρατική μετάβαση η οποία έγινε πρότυπο για πολλές άλλες χώρες) διέψευδε τις φήμες ότι η ανάθεση κάποιων ευθυνών στον 46χρονο γιο του, πρίγκιπα Φελίπε, ήταν ένα σημάδι ότι θα μπορούσε να παραιτηθεί. «Η παραίτηση δεν αποτελεί επιλογή», δήλωσε ένας βασιλικός εκπρόσωπος τότε. Η δήλωσή του ήταν σύμφωνη με τη μακροχρόνια δέσμευση του Juan Carlos ότι «θα πεθάνει με το στέμμα του».

Η ξαφνική παραίτηση του Juan Carlos είναι ένα στοίχημα για να αποκατασταθεί η λάμψη τής μοναρχίας. Παρά το γεγονός ότι ο βασιλιάς γενικά επαινείται ως εξαιρετικός, η έξοδός του από την εξουσία δεν ήταν καθόλου εξαιρετική. Στα δύο τελευταία χρόνια, η συμπεριφορά τού βασιλιά, και των άλλων τού βασιλικού περιβάλλοντος, έχει προκαλέσει άνευ προηγουμένου επικρίσεις από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, το ευρύ κοινό και την πολιτική τάξη, με κάποιους να κάνουν έκκληση για ολοκληρωτική κατάργηση της μοναρχίας και την επιστροφή στην δημοκρατική διακυβέρνηση. Οι εκκλήσεις αυτές αντιπροσωπεύουν τις απόψεις μιας μικρής μειονότητας Ισπανών, αλλά είναι παρ’ όλα αυτά ενδεικτικές, έστω και μόνο λόγω της καταισχύνης που περιβάλλει τον ρεπουμπλικανισμό στην Ισπανία. Το τελευταίο πείραμα της χώρας με αυτόν, η βραχύβια Δεύτερη Δημοκρατία, εγκαινίασε την τρομακτική βία τού ισπανικού εμφυλίου πολέμου το 1936 και τα σχεδόν 40 χρόνια τής δικτατορίας τού Φράνκο το 1939.

Περιέργως, το στοίχημα τού Juan Carlos συνεπάγεται επίσης ένα παιχνίδι υψηλού ρίσκου για τον νέο βασιλιά, όχι πολύ διαφορετικό από αυτό που αντιμετώπισε ο ίδιος μετά τον θάνατο του Φράνκο. Ο Felipe, όπως και ο Juan Carlos, ανεβαίνει στο θρόνο ως ένας νέος και μη δοκιμασμένος ηγέτης (ο Juan Carlos ήταν 43, όταν στέφθηκε βασιλιάς). Η τρέχουσα οικονομική κρίση είναι η πιο σοβαρή που έχει βιώσει η Ισπανία μετά από εκείνη που ενέσκηψε στα χρόνια κοντά στον θάνατο του Φράνκο, όταν μια οικονομία που απολάμβανε δεκαετίες θεαματικής ανάπτυξης έκανε μια απότομη βουτιά, χάρη στην διεθνή πετρελαϊκή κρίση. Και σήμερα, όπως και στα πρώτα χρόνια τής νεοσύστατης συνταγματικής μοναρχίας, ανήσυχες περιοχές προσπαθούν να αποσπαστούν από το ισπανικό βασίλειο.

Αλλά πολλά πράγματα είναι διαφορετικά το 2014, καθιστώντας τις προκλήσεις για τον Felipe αναμφισβήτητα πιο τρομακτικές από εκείνες που αντιμετώπιζε ο Juan Carlos το 1975. Λείπει η ευφορία για την δημοκρατία που δημιουργήθηκε στο τέλος τής μακράς δικτατορίας. Λείπει, επίσης, η πίστη ότι η μοναρχία μπορεί να κρατήσει την χώρα ενωμένη. Κατά ειρωνικό τρόπο, τον τελευταίο καιρό, κανείς δεν έχει κάνει μεγαλύτερη ζημιά στη μοναρχία από εκείνον ακριβώς τον άνθρωπο που έκανε την χώρα να πιστεύει ότι ο θεσμός ήταν απαραίτητος.

Η ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ

Η ξινή διάθεση της Ισπανίας δεν αποτελεί έκπληξη. Η σοβαρή οικονομική ύφεση από το 2008 έχει αφήσει σχεδόν το ένα τέταρτο του πληθυσμού στην ανεργία, το υψηλότερο ποσοστό για μια βιομηχανική χώρα. Με την σειρά της, η μοναρχία έχει αρχίσει να φαίνεται σαν μια πολυτέλεια την οποία η χώρα απλά δεν μπορεί να αντέξει οικονομικά. Αλλά το αντι-μοναρχικό αίσθημα πηγαίνει βαθύτερα από αυτό. Η παραίτηση του Χουάν Κάρλος έρχεται μετά από μια σειρά από ενοχλητικές αποκαλύψεις που χάλασαν την άσπιλη και αμόλυντη εικόνα τής βασιλικής οικογένειας (τουλάχιστον σε σύγκριση με τους πιο επιρρεπείς σε σκάνδαλα ευρωπαϊκούς βασιλικούς οίκους, ιδίως τον Windsor της Βρετανίας, με τον οποίο ο Juan Carlos σχετίζεται εξ αίματος ως τρίτος ξάδελφος της βασίλισσας Ελισάβετ).

Το 2012, για παράδειγμα, ο Juan Carlos προσήλκυσε ανεπιθύμητη προσοχή όταν έσπευσε στο νοσοκομείο μετά από μια πτώση κατά την διάρκεια ενός ταξιδιού για κυνήγι ελέφαντα στη Μποτσουάνα, ένα ταξίδι που ήταν προηγουμένως άγνωστο στο ευρύ κοινό. Εκτός από μια ντροπιαστική φωτογραφία του να στέκεται δίπλα σε έναν πρόσφατα σκοτωμένο ελέφαντα (που ώθησε το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση - World Wildlife Fund- να εκδιώξει τον Juan Carlos από ανεπίσημο επίτιμο πρόεδρό του), ο βασιλιάς αντιμετώπισε σκληρή κριτική για την προφανή έλλειψη ευαισθησίας του για την δύσκολη οικονομική κατάσταση των Ισπανών συμπατριωτών του. Η εφημερίδα El País εκτίμησε ότι η εκδρομή στην Μποτσουάνα κόστισε 60.000 δολάρια, ποσό περίπου διπλάσιο από τον ετήσιο μισθό τού μέσου Ισπανού. Αποκαλύφθηκε, επίσης, ότι συνταξιδιώτης τού βασιλιά δεν ήταν η σύζυγός του, βασίλισσα Σοφία, αλλά μια Γερμανίδα γαλαζοαίματη που από καιρό φημολογείτο ότι είναι η ερωμένη του.

Στον απόηχο του σκανδάλου τής Μποτσουάνα, τα μέσα ενημέρωσης άρχισαν να εξετάζουν τα οικονομικά και τις επιχειρηματικές συναλλαγές τού βασιλιά, όπως ποτέ πριν. Μια ιδιαίτερα επιζήμια αποκάλυψη, που έφερε στο φως η εφημερίδα El Mundo, ήταν ένας μυστικός υπεράκτιος τραπεζικός λογαριασμός που περιέχει μια κληρονομιά από τον πατέρα του, Don Juan de Borbon, Count of Barcelona. Η αποκάλυψη ήταν σημαντική, λόγω του μεγέθους τής κληρονομιάς (περίπου 4.000.000 ευρώ) και της απουσίας οποιουδήποτε αποδεικτικού στοιχείου ότι δηλώθηκε ποτέ στις φορολογικές αρχές. Ακόμη χειρότερα, φαινόταν να αντικρούει τον ισχυρισμό τής βασιλικής οικογένειας ότι η οικογένεια έμεινε άπορη μετά την ανακήρυξη της Δεύτερης Δημοκρατίας το 1931 και την ανατροπή τού παππού τού Χουάν Κάρλος, του βασιλιά Alfonso XIII. Αναγκασμένη να αφήσει τα πάντα πίσω της, η βασιλική οικογένεια κατέφυγε στην Ρώμη, όπου γεννήθηκε ο Juan Carlos το 1938.

Και σαν τα πράγματα να μην ήταν αρκετά άσχημα για την βασιλική οικογένεια, ο γαμπρός τού βασιλιά, δούκας τής Πάλμα ντε Μαγιόρκα Inaki Urdangarín, ένας ολυμπιονίκης που το γύρισε σε επιχειρηματίας, παραπέμφθηκε σε δίκη με τις κατηγορίες τού εκβιασμού, του ξεπλύματος χρήματος και της φοροδιαφυγής. Αυτή ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία τής Ισπανίας που ένα μέλος τής βασιλικής οικογένειας είχε αντιμετωπίσει τέτοιες ποινικές διώξεις. Τα πράγματα έγιναν πιο ενοχλητικά με τις αποκαλύψεις ότι η κόρη τού Χουάν Κάρλος, σύζυγος τού Urdangarín, είχε επωφεληθεί από τις ατασθαλίες τού συζύγου της. Το 2013, κατά την εμφάνισή της στο δικαστήριο για να απαντήσει σε ερωτήσεις σχετικά με την συμμετοχή της σε φερόμενα εγκλήματα του συζύγου της, ο ισπανικός Τύπος είχαν την ευκαιρία να μεταδώσει τις εξωφρενικές δαπάνες της για το λεγόμενο Μικρό Παλάτι, μια κατοικία στα προάστια της Βαρκελώνης που φέρεται να είναι εφοδιασμένο με έπιπλα αξίας περίπου 4.000.000 ευρώ.

ΤΟ ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Οι σφυγμομετρήσεις τής κοινής γνώμης αποκαλύπτουν το βαρύ τίμημα που έχουν κοστίσει στην μοναρχία τα σκάνδαλα. Ιστορικά, το στέμμα κάλυπτε με την αξιοπιστία του όλους τους ισπανικούς θεσμούς, αλλά αυτό σήμερα δεν ισχύει καθόλου. Σε μια έρευνα το 2013 από το Κέντρο Κοινωνιολογικών Σπουδών τής Ισπανίας, η μοναρχία έλαβε την χαμηλότερη κατάταξη από τότε που ξεκίνησαν δημοσκοπήσεις για το θέμα άρχισε: 3,6 με άριστα το δέκα. Ήρθε πίσω από την αστυνομία, τις ένοπλες δυνάμεις, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τον δημόσιο συνήγορο. Πιο ανησυχητικά, ίσως, οι πολίτες όλο και περισσότερο πολώνονται για την μοναρχία. Για ένα μεγάλο μέρος τής μετά-Φράνκο εποχής, απολάμβανε υποστήριξη από όλο το πολιτικό φάσμα. Σήμερα, το μόνο τμήμα τού κοινού που δίνει στη μοναρχία περισσότερο από πέντε στην κλίμακα αξιοπιστίας είναι οι δεξιοί ψηφοφόροι που συνδέονται με το κυβερνών Λαϊκό Κόμμα. Όσοι είναι στην αριστερά αξιολογούν τη μοναρχία πιο σκληρά, με ένα ασήμαντο 2,7.

Οι μοναρχικοί ελπίζουν ότι η παραίτηση του βασιλιά θα χρησιμεύσει ως ένα είδος λύτρωσης. Και, στην πραγματικότητα, υπάρχουν ήδη ορισμένες ενδείξεις ότι αυτό συμβαίνει. Η ειδησεογραφική κάλυψη της απόφασής του έχει επικεντρωθεί στο πώς η βασιλεία τού Juan Carlos έχει αγγίξει τις ζωές όλων των Ισπανών: Η εκπληκτική του προδοσία προς το καθεστώς τού Φράνκο το 1975 όταν διέταξε τον στρατό να ετοιμάσει το έθνος για μια μετάβαση στη δημοκρατία, η ομιλία του προς το έθνος το βράδυ τής στρατιωτικής εξέγερσης το 1981 στην οποία ο ίδιος διαβεβαίωσε τους Ισπανούς ότι η μετάβαση προς την δημοκρατία δεν θα αντιστραφεί, οι παρήγορες εμφανίσεις του μετά τις εκρήξεις το 2004 στον σιδηροδρομικό σταθμό Atocha της Μαδρίτης, που σκότωσαν περίπου 200 άτομα.

Δεν είναι σαφές, όμως, το αν η υπεραξία που δημιουργείται από την παραίτηση του Juan Carlos θα μεταφερθεί στον μελλοντικό βασιλιά. Θα πρέπει να βοηθήσει ότι ο Φελίπε είναι ανέγγιχτος από το σκάνδαλο και ότι είναι δημοφιλής: περισσότερο από το 60% των πολιτών έχει θετική γνώμη γι’ αυτόν, σύμφωνα με πρόσφατες δημοσκοπήσεις. (Δεν βλάπτει ότι παντρεύτηκε μια λαϊκή, την πριγκίπισσα Letizia, πρώην παρουσιάστρια στην τηλεόραση). Αλλά οι προκλήσεις που θα κληρονομήσει είναι τρομερές. Παρά τα σημάδια μιας εκκολαπτόμενης ανάκαμψης, η οικονομία παραμένει εύθραυστη. Ακόμα κι αν η μοναρχία δεν έχει άμεσο έλεγχο επί των οικονομικών θεμάτων, η σοβαρότητα της κρίσης τείνει να χρωματίσει το πώς βλέπουν οι Ισπανοί σχεδόν τα πάντα. Το σημείο αυτό τονίστηκε στις αντι-μοναρχικές συγκεντρώσεις που ξέσπασαν σε μεγάλες πόλεις τής Ισπανίας την ημέρα τής παραίτησης τού Χουάν Κάρλος, συμπεριλαμβανομένης μιας στη Μαδρίτη που προσήλκυσε περίπου 10.000 ανθρώπους που απαιτούσαν μια Τρίτη Δημοκρατία.

Η μοναρχία έχει επίσης απόλυτη ανάγκη από αναμόρφωση. Υπό το φως των πρόσφατων σκανδάλων, τα κόμματα της αριστεράς ζήτησαν μεγαλύτερη διαφάνεια στην χρήση δημοσίων πόρων από τον βασιλικό οίκο. Ένα νομοσχέδιο, μέσα από το ισπανικό κοινοβούλιο θα υποχρεώσει τη μοναρχία να αναφέρει τα έξοδά της όπως και κάθε άλλος δημόσιος οργανισμός. Ο Juan Carlos, προς τιμήν του, έχει υιοθετήσει την ιδέα αυτή. Ένα πρόβλημα που δεν έχει αντιμετωπιστεί είναι ότι η ισχύουσα νομοθεσία τής διαδοχής δεν επιτρέπει στην μεγαλύτερη κόρη τού Felipe και της Letizia, Ινφάντα Λεονόρ, να κληρονομήσει τον θρόνο. Πράγματι, αν είχαν ένα αγόρι πριν μεταρρυθμιστεί το κληρονομικό δίκαιο, θα ήταν ο νόμιμος κληρονόμος τού θρόνου. Αυτό είναι αρκετά ειρωνικό - και ενοχλητικό - σε μια χώρα που υπερηφανεύεται ότι είναι μια από τις πιο κοινωνικά προοδευτικές ευρωπαϊκές χώρες, όπως υπονοείται από την απαγόρευση σεξιστικών διαφημίσεων, τις ποσοστώσεις των δύο φύλων για να εξασφαλιστεί η ισότητα μεταξύ των φύλων στην αγορά εργασίας και την κυβέρνηση, και η νομιμοποίηση του γάμου ατόμων τού ιδίου φύλου, η πρώτη στον κόσμο από έθνος με πλειοψηφία Καθολικών.

ΤΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΕΛΙΠΕ

Ωστόσο, το καθοριστικό ζήτημα στην ισπανική πολιτική που θέτει την μεγαλύτερη πρόκληση (και δημιουργεί την μεγαλύτερη ευκαιρία) για τον επόμενο βασιλιά είναι οι περιφερειακές αποσχιστικές τάσεις. Τον Νοέμβριο, η αυτόνομη περιοχή τής Καταλονίας θα θέσει το ζήτημα της ανεξαρτησίας σε δημοψήφισμα. Η Μαδρίτη αντιτίθεται στο δημοψήφισμα, υποστηρίζοντας ότι είναι παράνομο, διότι το σύνταγμα που εγκρίθηκε με δημοψήφισμα το 1978, αναφέρει ρητά ότι το ισπανικό έδαφος είναι «αδιαίρετο». Οι Καταλανοί ηγέτες παραμένουν απτόητοι και έχουν ήδη ανακοινώσει ότι η παραίτηση του Juan Carlos δεν θα εκτροχιάσει τα σχέδιά τους. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα απορρίψουν μια παρέμβαση από το στέμμα.

Κάποιοι υποψιάζονται ότι η πολιτική ηγεσία των Καταλανών δεν επιδιώκει πραγματικά την ανεξαρτησία - μια υψηλή επιδίωξη, σίγουρα, και κάτι στο οποίο οι Βάσκοι έχουν ήδη αποτύχει - αλλά μεγαλύτερη ευελιξία από την Μαδρίτη σε ένα ευρύ φάσμα πολιτιστικών, πολιτικών και οικονομικών ζητημάτων. Αυτό παρέχει ένα άνοιγμα για το στέμμα ώστε να εργαστεί παρασκηνιακά για να διευκολύνει τις διαπραγματεύσεις μεταξύ της συντηρητικής κυβέρνησης του πρωθυπουργού Mariano Rajoy και των καταλανικών περιφερειακών Αρχών. Οι διαπραγματεύσεις αυτές θα μπορούσαν να συμπέσουν με τη μεταρρύθμιση στον τομέα τού κληρονομικού δικαίου, η οποία αναμένεται λίγο πριν ή λίγο μετά την στέψη τού Felipe.

Η έκταση στην οποία ο επόμενος βασιλιάς θα εμπλακεί στις εκρηκτικές πολιτικές των αποσχιστικών τάσεων, και ο βαθμός στον οποίο μπορεί να κάνει την διαφορά σε αυτό το θέμα, είναι πράγματα ασαφή αυτή την στιγμή. Ο Diego Muro, ένας μελετητής στο Ινστιτούτο Διεθνών Σπουδών τής Βαρκελώνης, σημειώνει ότι ο Φελίπε θα απολαύσει κάποια «συμπάθεια» στην Καταλωνία κατά την περίοδο του μέλιτος, παρά την παραδοσιακή περιφρόνηση των Καταλανών για την μοναρχία ως σύμβολο της ισπανικής απολυταρχίας. «Αλλά αν αποφασίσει να χρησιμοποιήσει κάποιο από αυτό το πολιτικό κεφάλαιο για να γίνει ένας παράγοντας αλλαγής τού παιχνιδιού στην διαμάχη μεταξύ της ισπανικής και της καταλανικής κυβέρνησης μένει να το δούμε».

Το πώς ο Felipe θα επιλέξει να παίξει τα χαρτιά του σχετικά με το θέμα των αυτονομιστικών επιδιώξεων της Καταλονίας και με τις άλλες προκλήσεις που έχει μπροστά του θα καθορίσει την εξουσία του, και, ενδεχομένως, τη μοίρα του, ίσως και της Ισπανίας. Και οι παρατηρητές δεν θα πρέπει να τον υποτιμούν. Αξίζει να θυμηθούμε ότι ο Juan Carlos ανέβηκε στο θρόνο με το παρατσούκλι «el Juan Breve» (Ιωάννης ο Σύντομος), δεδομένου ότι λίγοι πίστευαν ότι θα υπάρχει για πολύ καιρό. Ο νεαρός βασιλιάς είχε σπάνια εμφανιστεί ή ακουστεί μετά την άφιξή του στην Ισπανία σε ηλικία δέκα ετών το 1948 - ως αποτέλεσμα μιας συμφωνίας μεταξύ του Φράνκο και του πατέρα τού Χουάν Κάρλος για την αποκατάσταση της μοναρχίας με αντάλλαγμα ο Franco να χειριστεί προσωπικά τον μελλοντικό βασιλιά. Έτσι, η νομιμοποίηση του Χουάν Κάρλος κατά την έναρξη της βασιλείας του ήταν αδύναμη, στην καλύτερη περίπτωση, στηριζόμενη κυρίως στο ότι ήταν ο διαλεχτός τού Franco. Αντίθετα, ο Felipe χαίρει ευρείας υποστήριξης, δίνοντας στην μοναρχία την καλύτερη ευκαιρία της για λύτρωση. Αυτό είναι, στο κάτω-κάτω, στην καρδιά του στοιχήματος του πατέρα του: ότι ο στιγμιαίος ενθουσιασμός για ένα νέο βασιλιά θα μπορούσε να μετατραπεί σε μια μακροπρόθεσμη αποκατάσταση της μοναρχίας.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/141549/omar-g-encarnacion/spains-...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr