Εκατό χρόνια μετά την Καλλίπολη

Στις 25 Απριλίου του 1915, όταν τα βρετανικά, γαλλικά, αυστραλιανά και νεοζηλανδέζικα στρατεύματα αποβιβάστηκαν στην στρατηγική Χερσόνησο της Καλλίπολης, στόχος τους ήταν να κατατροπώσουν τις Οθωμανικές άμυνες και να ανοίξουν τον δρόμο στο πολεμικό ναυτικό των συμμάχων ώστε να ανέβει το στενό των Δαρδανελίων προς την Κωνσταντινούπολη. Ήταν μια επικίνδυνη και δαπανηρή προσπάθεια που κατέληξε στην καθολική υποχώρησή τους οκτώ μήνες αργότερα. Για τους υπερασπιστές της Καλλίπολης, που έχασαν 86.692 άνδρες, η μάχη αποτέλεσε μια σημαντική νίκη για την υπεράσπιση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παραδόξως, έγινε επίσης θεμέλιος λίθος του εθνικισμού που φάνηκε τόσο σημαντικός για την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας της Τουρκίας λιγότερο από μια δεκαετία αργότερα. Ομοίως, οι εορταστικές εκδηλώσεις για την εκατονταετηρίδα της μάχης αντανακλούν την ένταση μεταξύ της αξιολόγησης της Οθωμανικής εποχής και της καθαγιασμένης μνήμης του ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ -Ατατούρκ. Από διάφορες απόψεις, η μνήμη της Καλλίπολης εξακολουθεί να διαμορφώνει και να διαμορφώνεται από την πολιτική πορεία της χώρας.

Όταν αποβιβάστηκαν οι δυνάμεις των συμμάχων, ο Κεμάλ, τότε αντισυνταγματάρχης, ήταν σε μια εφεδρική μονάδα πέντε μίλια από το μέτωπο. Παρατάχθηκε ταχύτατα έφιππος με το 57ο σύνταγμα στους απότομους λόφους που βλέπουν στο ακρωτήρι Αρί-Μπουρνού και τον περίφημο όρμο Anzac. Εκεί συνάντησε τις τουρκικές δυνάμεις που υποχωρούσαν -τις οποίες, σύμφωνα με δική του αφήγηση, εκλιπαρούσε να συνεχίσουν τον αγώνα τους μέχρι θανάτου, διατάσσοντας όσους στρατιώτες είχαν ξεμείνει από πυρομαχικά να ετοιμάσουν τις ξιφολόγχες τους. Ο Κεμάλ κατάφερε να αντέξει για τις επόμενες 24 ώρες κάτω από την βαριά πίεση των συμμάχων, υπομένοντας σημαντικές απώλειες μέχρι που έφτασαν ενισχύσεις για να στηρίξουν την οθωμανική άμυνα. Για την ανδρεία του στο Αρί-Μπουρνού, ο Κεμάλ έλαβε μετάλλιο τιμής, που οδήγησε σε άλλες διοικητικές θέσεις κατά την διάρκεια της εκστρατείας στην Καλλίπολη.

Αεροφωτογραφία τουρκικής πόλης στα Δαρδανέλια που τραβήχτηκε από ένα γαλλικό αεροπορικό πλήρωμα κατά την διάρκεια της μάχης της Καλλίπολης, το 1915. (Wikimedia)

Ήταν τα κατορθώματα του Κεμάλ στην υπεράσπιση της Καλλίπολης που θα αποτελέσουν αργότερα την βάση του μύθου του ως νέου αρχηγού της Τουρκίας. Όταν τελείωσε ο Μεγάλος Πόλεμος, οι ικανότητές του, το θάρρος, η μεγάλη αυτοπεποίθηση και ο ανυποχώρητος εθνικισμός του τού προσέδωσαν μεγάλο κύρος, το οποίο χρησιμοποίησε για να δημιουργήσει ένα εντελώς νέο έθνος και κράτος. Την ίδια στιγμή, ο Κεμάλ ηγήθηκε ενός επιτυχημένου πολέμου ενάντια στους στρατούς της Ελλάδας, της Γαλλίας και της Ιταλίας, που επεδίωκαν να μοιράσουν την Ανατολία μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από μια πολυπολιτισμική αυτοκρατορία που ενώνει τα Βαλκάνια με την Βόρεια Αφρική και την Μεσοποταμία, ο Κεμάλ ανακήρυξε ότι η τουρκική πατρίδα εκτεινόταν από την Αδριανούπολη στα δυτικά έως το Βαν στα ανατολικά (που αποτελούσε επίσης πατρίδα για έναν μεγάλο αριθμό Κούρδων και απομεινάρι των ελληνικών και αρμενικών κοινοτήτων που κάποτε γνώρισαν μεγάλη ακμή). Κεντρικό ρόλο στο εθνο-εθνικιστικό σχέδιο του ήταν η δημιουργία μιας συνταγματικής δημοκρατίας και η κατάργηση του οθωμανικού χαλιφάτου. Ο Κεμάλ είχε την πρόθεση να κατασκευάσει μια σύγχρονη κοινωνία στο επίκεντρο της οποίας βρισκόταν ο νέος Τούρκος άνθρωπος-που ήταν κοσμικός, με δυτική θεώρηση και εργατικός. Οι κατευθυντήριες αρχές της Δημοκρατίας, οι οποίες είναι γνωστές ως «οι έξι άξονες του Κεμαλισμού» (ρεπουμπλικανισμός, λαϊκισμός, κοσμικότητα, ρεφορμισμός, κρατισμός και εθνικισμός), είχαν ως στόχο να «ανυψώσουν [την Τουρκία] στα υψηλότερα πολιτισμικά πρότυπα».

Με τον θάνατο του Ατατούρκ το 1938, οι υποστηρικτές του Κεμαλισμού δεν έχασαν τον ζήλο τους. Αν μη τι άλλο, οι ιδέες του έχασαν τις όποιες αποχρώσεις τους καθώς οι πολιτικές ελίτ της χώρας χρησιμοποίησαν τον κεμαλισμό και ερμηνευτικές αποκλίσεις του για να επιτεθούν και να υπονομεύσουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους. Στην Τουρκία γίνονταν πολυκομματικές εκλογές από το 1950, και αν κι αυτό έχει οδηγήσει σε μια ιλιγγιώδη σειρά κυβερνήσεων συνασπισμού, ουδέποτε παρήγαγε μια δημοκρατία. Το ίδιο το γεγονός ότι η δημοκρατία οικοδομήθηκε πάνω στην «τουρκικότητα» απαιτούσε από τους ηγέτες της χώρας να καταστείλουν κάθε έκφανση κουρδικής ταυτότητας. Και λόγω της ιδιαίτερα επιθετικής εκδοχής κοσμικού κράτους που έχει η Τουρκία, κατά την οποία η κυβέρνηση διευθετεί τα ζητήματα θρησκευτικής πρακτικής, οι έκφραση της θρησκευτικής ταυτότητας αποτελούσε απειλή για το κεμαλικό πολιτικό σύστημα.

Ο Μουσταφά Κεμάλ στα χαρακώματα της Καλλίπολης, το 1915. (Wikimedia)