Ο άνδρας που έλεγε την αλήθεια στην εξουσία | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Ο άνδρας που έλεγε την αλήθεια στην εξουσία

Η διαρκής σημασία του Αντρέι Ζαχάρωφ

Στις δεκαετίες από την στιγμή που ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και ο Ρόναλντ Ρήγκαν άρχισαν να εργάζονται από κοινού για τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου, έχουν αλλάξει πολλά. Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν αναδιαμορφώσει την παγκόσμια επικοινωνία, την οικονομία και τον πολιτισμό. Η τρομοκρατία και ο βίαιος εξτρεμισμός απειλούν την παγκόσμια σταθερότητα, ενώ η κλιματική αλλαγή απειλεί τον ίδιο τον πλανήτη. Αλλά ένα ζοφερό στοιχείο του παλιού πολέμου για την [παγκόσμια] τάξη παραμένει σταθερό: Η ανθρωπότητα εξακολουθεί να κατέχει τις γνώσεις και τα μέσα για να καταστρέψει τον εαυτό της με τα πυρηνικά όπλα, μια ικανότητα που ξεφεύγει ολοένα και περισσότερο από τον αυστηρό έλεγχο των δύο συμμαχιών [που είναι] δεσμευμένες να διατηρήσουν τις δικές τους εκδόσεις του status quo.

29062015-1.jpg

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρήγκαν και ο Σοβιετικός πρόεδρος Μιχαήλ Γκορμπατσώφ εξέρχονται του Οίκου Hofdi έχοντας ολοκληρώσει δύο ημέρες συνομιλιών σε μια μίνι σύνοδο κορυφής στο Ρέικιαβικ, στις 12 Οκτωβρίου 1986. NICK DIDLICK / REUTERS
--------------------------------

Πώς πρέπει οι σημερινοί διανοητές και πολιτικοί να ασχοληθούν με τις σύγχρονες και μελλοντικές πυρηνικές απειλές; Με το να αναζητήσουν καθοδήγηση από έναν από τους γίγαντες της προηγούμενης εποχής, τον Αντρέι Ζαχάρωφ. Ο Ρώσος πυρηνικός φυσικός ήταν στην πρώτη γραμμή της προσπάθειας για την κατασκευή του πιο καταστροφικού όπλου στην ιστορία, αλλά τελικά έφθασε να κατανοήσει τους κινδύνους που ενέχουν τέτοια όπλα και άρχισε εκστρατεία για την εξάλειψή τους. Οι αυξανόμενες συγκρούσεις του με τις σοβιετικές Αρχές τον έκαναν παγκόσμιο σύμβολο της πολιτικής διαφωνίας και του κινήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1975 για τον θαρραλέο ακτιβισμό του.

Η επιστημονική κοινότητα έχει να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στο να βοηθήσει στον μετριασμό των κινδύνων που η επιστημονική πρόοδος συχνά φέρνει μαζί τους οφέλη. Αλλά οι απλές προειδοποιήσεις δεν είναι αρκετές, όπως αποδεικνύει η διαδρομή του Ζαχάρωφ από [το να θεωρείται] σοβιετικός ήρωας μέχρι [να εκλαμβάνεται ως] ανυποχώρητος αντιφρονών. Οι συμβουλές πρέπει να τροφοδοτούνται και να υποστηρίζονται από πολιτικό ακτιβισμό, ηθικό παράδειγμα και πρακτικές στρατηγικές.

Μέχρι την στιγμή του θανάτου του, το 1989, ο Ζαχάρωφ επέδειξε το ατρόμητο θάρρος του μιλώντας ανοιχτά για να απαιτήσει την διαφάνεια και την αλήθεια, ακόμα και εις βάρος της δικής του ελευθερίας. Η επιμονή του για την δύναμη της επικοινωνίας είναι μέρος αυτού που κάνει τον ακτιβισμό του τόσο επίκαιρο σήμερα: Μόνο η πρόοδος στην δημιουργία ανοικτών δημοκρατικών κοινωνιών με ελευθερία πληροφόρησης, συνείδησης και έκφρασης, πίστευε, θα μπορούσε να αποτρέψει τον πυρηνικό πόλεμο, τον μεγαλύτερο κίνδυνο που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος κόσμος . Αποστερημένος από όλα τα εύσημά του και αναγκασμένος σε εξορία σε μια προσπάθεια να του κλείσουν το στόμα, ο Ζαχάρωφ συνέχισε να γράφει και να ελπίζει. Η αντίστασή του στις διώξεις ενέπνευσαν πολιτικούς επαναστάτες σε όλον τον κόσμο τότε, και το παράδειγμα του συνεχίζει να κάνει το ίδιο και σήμερα.

ΑΠΟ ΤΙΣ ΒΟΜΒΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ

Για τον νεαρό Ζαχάρωφ, όπως και για τους περισσότερους σοβιετικούς πολίτες, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένας στοιχειώδης αγώνας επιβίωσης. Η αίσθηση συλλογικής θυσίας και ηρωικού αγώνα ήταν ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στην σκέψη του Ζαχάρωφ, καθώς συνεισέφερε σημαντικά για την κατανόηση της πυρηνικής σύντηξης στην πρώιμη μεταπολεμική εποχή, σε εφαρμογές της τόσο στην πολιτική πυρηνική ενέργεια όσο και στα στρατιωτικά όπλα. Ο θυμός του για τα εγκλήματα του Στάλιν υποτάχθηκε στην εθνική άποψη ότι τα βάσανα και οι θυσίες ήταν απαραίτητες απαντήσεις σε δύσκολους καιρούς. Αυτό ίσχυε επίσης και για την εργασία του σχετικά με την βόμβα υδρογόνου, την οποία είδε ως απαραίτητη προκειμένου η Σοβιετική Ένωση να συμβαδίσει με τους αντιπάλους της, τις Ηνωμένες Πολιτείες. Όπως τόνισε: «Αυτό ήταν το πιο σημαντικό για μένα εκείνη την εποχή ... ήταν η πεποίθηση ότι το έργο μας ήταν απαραίτητο .... Κατάλαβα, φυσικά, την τρομακτική, απάνθρωπη φύση των όπλων που κατασκευάζαμε. Αλλά ο πρόσφατος πόλεμος ήταν επίσης μια άσκηση στην βαρβαρότητα˙ και ... θεωρούσα τον εαυτό μου ως στρατιώτη σε αυτόν τον νέο επιστημονικό πόλεμο».

29062015-2.jpg

Σοβιετικό γραμματόσημο με το πορτραίτο του Ζαχάρωφ. Εκδόθηκε στις 14 Μαΐου 1991. WIKIMEDIA
---------------

Ο Ζαχάρωφ δεν συμμετείχε στο πρόγραμμα για την ανάπτυξη της πρώτης σοβιετικής ατομικής βόμβας, η οποία δοκιμάστηκε με επιτυχία το 1949. Αλλά συμμετείχε ενεργά στην ανάπτυξη των ακόμη πιο καταστροφικών διαδόχων της, για τις οποίες [βόμβες] ένιωθε θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους Σοβιετικούς να πετύχουν πυρηνική ισοτιμία η οποία με την σειρά της θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για τον έλεγχο και, στην συνέχεια, την αντιστροφή της κούρσας των εξοπλισμών. Αναφερόμενος στο έργο που έκαναν οι σοβιετικοί επιστήμονες στη δεκαετία του 1950, ο Ζαχάρωφ θυμήθηκε κατά την πρώτη επίσκεψή του στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1988 ότι «το ίδιο είδος εργασίας διεξαγόταν [εδώ]. Οι Αμερικανοί επιστήμονες ... καθοδηγούντο από τα ίδια συναισθήματα ότι αυτό το έργο είναι ζωτικής σημασίας για τα συμφέροντα της χώρας .... Δεν θα μάθουμε ποτέ αν ήταν πραγματικά αλήθεια ότι το έργο μας συνέβαλε σε κάποιο χρονικό διάστημα προς την διατήρηση της ειρήνης στον κόσμο, αλλά τουλάχιστον την στιγμή που το πραγματοποιούσαμε [το έργο μας], ήμασταν πεπεισμένοι ότι ήταν αυτή η περίπτωση».

Η διαδρομή του προς την σε διαφωνία δεν ήταν η μοναδική. Άλλοι πυρηνικοί επιστήμονες ήταν επίσης μεταξύ των πρώτων που κατανόησαν τους τρομερούς κινδύνους που είχε δημιουργήσει το έργο τους και προσπάθησαν να τους μετριάσουν. Μετά την σοβιετική δοκιμή, η Ουάσιγκτον συζήτησε το αν θα αναπτύξει και θα δοκιμάσει ένα ακόμη πιο καταστροφικό όπλο, μια θερμοπυρηνική συσκευή δύο σταδίων που θα γινόταν γνωστή ως η σούπερ βόμβα ή η βόμβα υδρογόνου. Οι επιστήμονες στην Γενική Συμβουλευτική Επιτροπή στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ προέτρεψαν «να αποχαρακτηριστούν αρκετά [στοιχεία] για την σούπερ βόμβα έτσι ώστε να μπορεί να γίνει τώρα μια δημόσια δήλωση πολιτικής». Δύο από τους επιστημονικούς γίγαντες της πυρηνικής προσπάθειας των ΗΠΑ, ο Enrico Fermi και ο I.I. Rabi, έγραψαν σε μια προσωπική προσθήκη: «Είναι σαφές ότι η χρήση ενός τέτοιου όπλου δεν μπορεί να δικαιολογηθεί από οποιοδήποτε ηθικό έδαφος το οποίο δίνει σε ένα ανθρώπινο ον μια ορισμένη ατομικότητα και αξιοπρέπεια, ακόμη και αν συμβαίνει να είναι κάτοικος εχθρικής χώρας». Αλλά ο πρόεδρος Χάρι Τρούμαν, ανησυχώντας για την διατήρηση του πλεονεκτήματος των ΗΠΑ, διέταξε να προχωρήσει το πρόγραμμα.

Ωστόσο, καθώς η Σοβιετική Ένωση προσέγγιζε την τεχνική πυρηνική ισοτιμία της με τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Ζαχάρωφ διαπίστωσε ότι η κυβέρνησή του απέρριψε τις επιστημονικές συμβουλές να μετριάσει το πρόγραμμά της για να αποφύγει βλάβες στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον από το ραδιενεργό νέφος. Ο Ζαχάρωφ επέμεινε, καταρτίζοντας λεπτομερή πρόταση για την αναδιοργάνωση του σοβιετικού πυρηνικού προγράμματος ώστε να προχωρήσει χωρίς ατμοσφαιρικές δοκιμές. Αλλά ο σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσόφ δεν πείστηκε.

Στα τέλη του 1958, ωστόσο, η Σοβιετική Ένωση συνέπραξε με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο σε ένα μορατόριουμ δοκιμών, το οποίο κατέληξε να διαρκέσει τρία χρόνια. Όταν ο Ζαχάρωφ έλαβε πληροφορίες το 1961 ότι η σοβιετική κυβέρνηση σχεδίαζε να ξανακάνει δοκιμές, έγραψε μια επιστολή προς τον Χρουστσόφ αντιτιθέμενος σε μια τέτοια προοπτική. Σε μια οργισμένη άρνηση, ο Σοβιετικός ηγέτης του είπε να αφήσει «την πολιτική σε εμάς –εμείς είμαστε οι ειδικοί. Εσείς φτιάχνετε τις βόμβες σας και τις ελέγχετε, και εμείς δεν μπλεκόμαστε με εσάς˙ εμείς θα σας βοηθήσουμε. Αλλά θυμηθείτε, θα πρέπει να εφαρμόζετε τις πολιτικές μας από θέση ισχύος». Ο Ζαχάρωφ κατάλαβε την επιθυμία να καλυφθεί η διαφορά. Αλλά προσπάθησε να πείσει τους σοβιετικούς ηγέτες να δεχθούν μια αμερικανική πρόταση για την απαγόρευση όλων των υπέργειων εκρηκτικών δοκιμών. Η στάση αυτή βοήθησε στην επίτευξη της συνθήκης του 1963 για την Απαγόρευση των Περιορισμένων Πυρηνικών Δοκιμών (Limited Test Ban Treaty, LTBT) που απαγόρευε τις δοκιμές πυρηνικών όπλων «ή οποιεσδήποτε άλλες πυρηνικές εκρήξεις» στην ατμόσφαιρα, στο διάστημα και κάτω από το νερό, ένα σημαντικό βήμα στον περιορισμό της κούρσας των εξοπλισμών.

Η επιμονή της Μόσχας να συνεχίσει τις μεγάλης κλίμακας ατμοσφαιρικές δοκιμές μέχρις ότου η LTBT τέθηκε σε ισχύ (όπως έκανε η Ουάσιγκτον) ώθησε τον Ζαχάρωφ να προχωρήσει στην τελική ρήξη του με το Κρεμλίνο. Έγινε όλο και περισσότερο ευαισθητοποιημένος σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελεύθερης έκφρασης, εκδίδοντας δημόσιες εκκλήσεις το 1966 για την απελευθέρωση των θυμάτων της καταστολής που είχαν φυλακιστεί στα γκούλαγκ και στα ψυχιατρικά νοσοκομεία. Το Κρεμλίνο απάντησε με την απομάκρυνσή του από το πυρηνικό πρόγραμμα το 1968 και τελικά, μετά από τις διαμαρτυρίες του κατά της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν, εξορίστηκε, στην τότε κλειστή πόλη Γκόρκι (τώρα Νίζνι Νόβγκοροντ) το 1980.

29062015-3.jpg

Ο Ρώσος πρόεδρος Μπόρις Γιέλτσιν χαιρετίζει μια μαζική συγκέντρωση υποστηρικτών υπό το βλέμμα της Έλενα Μπόνερ, της συζύγου του πρώην σοβιετικού αντιφρονούντα Αντρέι Ζαχάρωφ, στις 28 Μαρτίου 1993. REUTERS
-------------------

Το 1981, κατά την διάρκεια μιας τεταμένης περιόδου στις σχέσεις των υπερδυνάμεων, εξέδωσε δηλώσεις επαναβεβαιώνοντας την δέσμευσή του για «συνομιλίες αφοπλισμού, οι οποίες προσφέρουν μια αχτίδα ελπίδας στον σκοτεινό κόσμο της αυτοκτονικής πυρηνικής τρέλας .... Παρ’ όλα όσα έχουν συμβεί, αισθάνομαι ότι τα ζητήματα του πολέμου και της ειρήνης και του αφοπλισμού είναι τόσο ζωτικής σημασίας που πρέπει να τους δοθεί απόλυτη προτεραιότητα ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες». Και συνέχισε να τονίζει την ανάγκη για ανοικτές δημοκρατικές κοινωνίες, με πλήρεις πολιτικές ελευθερίες, υποστηρίζοντας τα αιτήματά του με διαδηλώσεις και απεργίες πείνας.

Ο φίλος και συνάδελφός του αντιφρονών Lev Kopelev έγραψε για το πώς ο Ζαχάρωφ πήρε κατάκαρδα την καταπίεση των άλλων, όπως και την δική του: «Δεν ξέρω αν μπορώ να το εξηγήσω, η ψυχή του Ζαχάρωφ υποφέρει για κάθε άνθρωπο που υποφέρει». Όταν οι προοπτικές για πολιτική μεταρρύθμιση ήταν θολές, ο Ζαχάρωφ έγραψε: «Υπάρχει ανάγκη για την δημιουργία ιδανικών, ακόμη και όταν δεν μπορείς να δεις οποιαδήποτε διαδρομή μέσω της οποίας θα επιτευχθούν, γιατί αν δεν υπάρχουν ιδανικά, τότε δεν μπορεί να υπάρξει ελπίδα και κάποιος θα είναι εντελώς στο σκοτάδι, σε ένα απελπιστικό αδιέξοδο».

ΚΡΥΦΟΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Η επείγουσα ανάγκη για ενίσχυση και προστασία της ανθρώπινης ελευθερίας δεν έχει μειωθεί στον σημερινό κόσμο. Η πυρηνική αποτροπή βασισμένη σε τεράστια οπλοστάσια άχρηστων όπλων εξακολουθεί να δημιουργεί έναν υπαρξιακό κίνδυνο, ακόμα και καθώς η χρησιμότητά τους μπορεί να είναι στην διαδικασία να υπονομεύεται από την διάδοση [των πυρηνικών]. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, έγινε κατανοητό ότι μια πλήρους κλίμακας ανταλλαγή πυρηνικών μεταξύ των υπερδυνάμεων θα μπορούσε να προκαλέσει εκατοντάδες εκατομμύρια θύματα και, ενδεχομένως, το τέλος του σύγχρονου πολιτισμού. Θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και σε «πυρηνικό χειμώνα», μια παρατεταμένη παγκόσμια ψύξη που προκαλείται από μεγάλες ποσότητες αιθάλης εκτοξευμένες στην ατμόσφαιρα από τις εκρήξεις. Νέα έρευνα δείχνει ότι τρομερά αποτελέσματα θα μπορούσαν ενδεχομένως να προκληθούν ακόμη και από έναν περιορισμένο περιφερειακό πόλεμο. Απαιτείται περισσότερη έρευνα, αλλά οι συνέπειες είναι σαφείς: Οι κίνδυνοι της πυρηνικής εποχής παραμένουν και μπορεί να είναι ακόμη μεγαλύτεροι από ό, τι πριν, και χρειάζονται νέες προσπάθειες για να δημιουργηθούν συνθήκες εμπιστοσύνης και διαφάνειας μεταξύ των κρατών ώστε να καταστεί δυνατός ένας μη πυρηνικός κόσμος.

Επιπλέον, νέες επιστημονικές επαναστάσεις συγκρίσιμες με την πυρηνική, θα συνεχίσουν να υφίσταται, όπως αυτή που συμβαίνει τώρα στην βιολογία. Κατά την διάρκεια της τελευταίας γενιάς, η πρόοδος που έχει σημειωθεί στην εφαρμογή προηγμένης πληροφορικής τεχνολογίας στην γενετική και σε άλλους τομείς, έχει δώσει στην ανθρωπότητα την δύναμη όχι μόνο να αποκωδικοποιήσει τα μυστήρια της υπάρχουσας ζωής, αλλά και να δημιουργήσει νέα είδη ζωής κατ’ επιλογήν. Αυτές οι εξελίξεις μπορούν να οδηγήσουν σε ζωτικής σημασίας όπλα στον αγώνα κατά των ασθενειών, της πείνας και της ρύπανσης -αλλά θα μπορούσαν επίσης να γίνουν όπλα για χρήση εναντίον των ίδιων των ανθρώπων, με τρομακτικές συνέπειες. Τώρα, όπως και τότε, η επιστημονική κοινότητα αντιμετωπίζει δύσκολες αποφάσεις σχετικά με το τι είδους κανονισμοί πρέπει να τεθούν σε εργασίες έρευνας και ανάπτυξης, εάν θα πρέπει να δημοσιοποιηθούν τα πορίσματά τους ανοιχτά, και τα παρόμοια.

29062015-4.jpg

Άνθρωποι έχουν συγκεντρωθεί στον τάφο του Αντρέι Ζαχάρωφ στο νεκροταφείο Vostryakovskoye στην Μόσχα, τον Ιανουάριο του 1990. GEORGE GARRIGUES
--------------------

Ο Ζαχάρωφ είχε ακόμη και την προνοητικότητα να οραματίζεται αυτό που ονόμαζε Παγκόσμιο Σύστημα Πληροφοριών (Universal Information System, UIS), ένα μηχανισμό για την αποθήκευση και την ανάκτηση όλης της ανθρώπινης γνώσης, κάτι που από πολλές απόψεις προδιέγραφε το Διαδίκτυο. Ο ίδιος προέβλεψε ότι η ανάπτυξη αυτής της τεχνολογίας θα είναι και απελευθερωτική και αποδιοργανωτική, τόσο για τους ιδιώτες όσο και για τις κοινωνίες και τις κυβερνήσεις: «Ακόμη και η μερική υλοποίηση του UIS θα επηρεάσει βαθύτατα κάθε πρόσωπο, τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου του, και την πνευματική και καλλιτεχνική ανάπτυξή του. Σε αντίθεση με την τηλεόραση ... το UIS θα δώσει σε κάθε άτομο την μέγιστη ελευθερία επιλογής και θα απαιτήσει ατομική δραστηριότητα. Αλλά ο πραγματικός ιστορικός ρόλος του UIS θα είναι να σπάσει τα εμπόδια στην ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των χωρών και των λαών».

Κοιτώντας προς το μέλλον, το 1974, ο Ζαχάρωφ εξέφρασε την αισιοδοξία του ότι «η ανθρωπότητα θα βρει μια λύση για το περίπλοκο πρόβλημα του συνδυασμού της τεράστιας, απαραίτητης, αναπόφευκτης τεχνολογικής προόδου με την διατήρηση του ανθρώπου σε ανθρώπινο περιβάλλον και του φυσικού στην φύση.» Το παράδειγμά του, με την σειρά του, επίσης μπορεί να μας δώσει ελπίδα. Όπως είπε ο Kopelev σε ένα εγκώμιο, «Το μεγαλείο του πνεύματος [του Ζαχάρωφ], η δύναμη της διάνοιάς του και η καθαρότητα της ψυχής του, το ιπποτικό θάρρος του και η ανιδιοτελής καλοσύνη του τροφοδοτούν την πίστη μου στο μέλλον της Ρωσίας και της ανθρωπότητας».

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Source URL: https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/2015-06-25/ma...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνσηwww.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.grκαι στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition