Η σύγκρουση των αυτοκρατοριών | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η σύγκρουση των αυτοκρατοριών

Γιατί η Ρωσία και η Τουρκία αντιπαλεύουν

Το φθινόπωρο του 1914, δύο γερμανικά πολεμικά πλοία -το Goeben και το Breslau- κατέφυγαν στην οθωμανική πρωτεύουσα, Κωνσταντινούπολη, για να ξεφύγουν από μια βρετανική ναυτική καταδίωξη. Μετά από μυστικές διαπραγματεύσεις μεταξύ της γερμανικής και της οθωμανικής Υπηρεσίας πολέμου, το Goeben και το Breslau, μαζί με μια συνοδευτική οθωμανική ναυτική μοίρα, στην συνέχεια κινήθηκαν για να βομβαρδίσουν τα ρωσικά λιμάνια Νοβοροσίσκ, Οδησσός και Σεβαστούπολη. Αυτό, σύμφωνα με τον Wilhelm Souchon, τον διοικητή της γερμανικής μοίρας στόλου της Μεσογείου, ήταν το ιδανικό πρόσχημα για να αναγκαστούν οι άλλως ουδέτεροι Οθωμανοί να συμμετάσχουν στον μεγάλο πόλεμο, «ακόμα και παρά την θέλησή τους». Η Ρωσία [1] ήταν ο «αρχαίος εχθρός» των Οθωμανών, και με το να δανείσει δύο γερμανικά θωρηκτά για τις στρατηγικές προτεραιότητες της Κωνσταντινούπολης στην Μαύρη Θάλασσα, η Γερμανία [2], όπως πίστευε ο Souchon, θα μπορούσε να κερδίσει [εύνοια] από την αυτοκρατορία. Ο Souchon είχε δίκιο.

Πέρυσι, σε ένα άρθρο για την γεωπολιτική της Μαύρης Θάλασσας [3], υποστήριξα ότι η πορεία των σύγχρονων ρωσο-τουρκικών σχέσεων ξεκίνησε το 1783, όταν ο στρατός του Ρώσου τσάρου κατέλαβε την Κριμαία σε αυτό που ήταν η πρώτη σημαντική απώλεια μουσουλμανικού εδάφους από τους Οθωμανούς. Το σοκ -και η επιθυμία να αποφευχθεί μια επόμενη απώλεια- παρακίνησε την Δυτικοποίηση των Οθωμανών και τις προσπάθειές τους να εξισορροπήσουν κατά μιας ρωσικής επέκτασης μέσω ευρωπαϊκών συμμαχιών. Η πιο σημαντική πράξη εξισορρόπησης ήρθε κατά την διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου το 1853 με 1856, στην οποία Βρετανοί, Γάλλοι, και οθωμανικές δυνάμεις απώθησαν με επιτυχία τις προσπάθειες της Ρωσίας να πάρει το έδαφος.

Παρά την έκβαση αυτού του πολέμου, όμως, η ρωσική ναυτική παρουσία στην Μαύρη Θάλασσα ενισχύθηκε σταδιακά κατά τα επόμενα 60 χρόνια. Με αυτό ήρθαν και τα ρωσικά εδαφικά κέρδη κατά των Οθωμανών. Στην πραγματικότητα, για περισσότερο από έναν αιώνα, έχαναν συνεχώς έδαφος από την ρωσική αυτοκρατορία, τόσο στην περιοχή του Καυκάσου [4] όσο και στα Βαλκάνια -ένα τραύμα που ακόμα στοιχειώνει την σκέψη της αυτοκρατορίας από την εποχή του Souchon και συνεχίζει να το κάνει μέχρι σήμερα.

Με άλλα λόγια, είχε κάποιο νόημα για τον Souchon να πιστεύει ότι δύο γερμανικά θωρηκτά θα έδιναν στους Οθωμανούς μια ψυχολογική άδεια να κάνουν ό, τι ίσως ήθελαν να κάνουν στην Μαύρη Θάλασσα ούτως ή άλλως.

30112015-1.jpg

Το Goeben και το Breslau.
-------------------------------

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΑΡΩΠΙΔΕΣ

Είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθεί ο βαθμός στον οποίο η ιστορία καθοδηγεί την τουρκική στρατηγική σκέψη. Μια εμπορική συμφωνία με το Ιράν [5], για παράδειγμα, θα μπορούσε να γίνει λαμβάνοντας υπόψη την Συνθήκη της Zuhab το 1639, η οποία τερμάτισε τον πόλεμο μεταξύ της αυτοκρατορίας των Οθωμανών και εκείνης των Σαφαβιδών. Επιπλέον, η Τουρκία εδώ και καιρό υποστηρίζει ότι το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι μια απειλή για την Άγκυρα, διότι τα τουρκο-ιρανικά σύνορα είναι πρακτικά ανενόχλητα από την εποχή του εν λόγω συμφώνου. Ένα κοινό έργο με την Γαλλία [6], εν τω μεταξύ, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι είναι στο πλαίσιο των διομολογήσεων του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Πρώτου που έδινε στους Γάλλους εμπόρους το καθεστώς του «μάλλον ευνοούμενου κράτους». Κατά την διάρκεια των διαπραγματεύσεων της Τελωνειακής Ένωσης Τουρκίας-ΕΕ το 1996, ορισμένα μέλη του τουρκικού κοινοβουλίου υποστήριξαν ρητώς ότι η συμφωνία ήταν χειρότερη από ό, τι οι διομολογήσεις.

Σίγουρα, η ιστορικιστική σκέψη καθοδηγεί άλλες δυνάμεις επίσης. Όταν η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία τον Μάρτιο του 2014, για παράδειγμα, έφερε στο νου το 1783 και το 1856. Η Κριμαία ήταν ένα «μέλος-φάντασμα» (σύμφωνα με τα λόγια του Βρετανού δημοσιογράφου Μάθιου Νόρμαν) για αμφότερες τις πρώην αυτοκρατορίες της Ρωσίας και της Τουρκίας. Και μετά από την κατάληψή της, ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν τόνισε ότι η Τουρκία δεν θα αναγνωρίσει ποτέ την προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία.

Δεν είναι μόνο ρητορική που έχει γίνει πιο θερμή από τότε που οι Ρώσοι μαχητές μπήκαν στην Ουκρανία. Η Τουρκία έχει δει επίσης έναν αυξανόμενο αριθμό παραβιάσεων του εναέριου χώρου της, κατά τις οποίες ρωσικά αεροσκάφη εισήλθαν για λίγο στον τουρκικό εναέριο χώρο μέσω της Μαύρης Θάλασσας. Επιπλέον, ο ρωσικός Στόλος της Μαύρης Θάλασσας, ο οποίος τροφοδοτείται από τα λιμάνια του Νοβοροσίσκ, της Οδησσού και της Σεβαστούπολης, έχει κυριαρχήσει στην Μαύρη Θάλασσα, εμπλεκόμενος σε μια σειρά από επεισόδια «κλειδώματος ραντάρ» με τουρκικά ΝΑΤΟϊκά πλοία. Το πιο ανησυχητικό έγινε τον Μάρτιο του 2015, όταν ρωσικά αεροπλάνα, κατά την διάρκεια μιας άσκησης βομβαρδισμού, στόχευσαν εικονικά [7] το αμερικανικό καταδρομικό πυραύλων USS Vicksburg και την τουρκική φρεγάτα TCG Turgutreis, που ήταν στην περιοχή.

Η Τουρκία απάντησε σε αυτά τα γεγονότα μέσω διπλωματικών αιτημάτων, με άμεση στρατιωτική επικοινωνία και μερικές φορές μένοντας ήσυχη έτσι ώστε να μην προκαλέσει μια μεγαλύτερη κρίση στο ΝΑΤΟ. Για να αποφευχθεί η αντιπαράθεση στην Μαύρη Θάλασσα μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία, η Τουρκία ανακατεύθυνε ορισμένες από τις μοίρες της τής Μαύρης Θάλασσας στη Νότια Αφρική και τον Ινδικό Ωκεανό, κάτι που προκάλεσε έναν πρώην ναύαρχο του τουρκικού στόλου να διαμαρτυρηθεί δημοσίως για την αποδυνάμωση της παρουσίας του τουρκικού ναυτικού [8] στην Μαύρη Θάλασσα.

Κατά τους επόμενους μήνες, η ρωσική παρουσία στο Αιγαίο εντάθηκε. Εγκαινίασε συχνές περιπολίες στην ανατολική Μεσόγειο [9] και ενέτεινε τις δραστηριότητές της στην ρωσική ναυτική βάση [10] στην Ταρτούς της Συρίας. Μέχρι το καλοκαίρι του 2015, με τις χώρες του ΝΑΤΟ να αυξάνουν τις εναέριες εκστρατείες τους στην Συρία (και με τον πρόεδρο της Συρίας Μπασάρ αλ-Άσαντ, τον σύμμαχο της Ρωσίας, να χάνει έδαφος), η Μόσχα πίστευε ότι η πρόσβασή της στην Ταρτούς βρισκόταν σε κίνδυνο. Ο αντιναύαρχος Viktor Chirkov, ο επικεφαλής του ρωσικού ναυτικού, προειδοποίησε ότι η «βάση είναι απαραίτητη για μας˙ λειτουργούσε και θα συνεχίσει να λειτουργεί» [11].

Και έτσι, μετά από προετοιμασία όλο το καλοκαίρι, στα τέλη Σεπτεμβρίου οι ρωσικές δυνάμεις έφθασαν στην Συρία με επίσημη αποστολή την υποστήριξη των δυνάμεων του Άσαντ, ανακουφίζοντας την ρωσική αεροπορική βάση στη Λατάκια και τη ναυτική βάση στην Ταρτούς, και, ως εκ τούτου, στοχεύοντας σουνιτικές μαχητικές ομάδες -το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος (επίσης γνωστή ως ISIS [12]) και άλλους- γύρω από την Idlib και το Χαλέπι, που βρίσκονται κοντά στις δύο βάσεις. Η είσοδος της Ρωσίας στην Συρία ήταν ίσως πιο σοβαρή για την Τουρκία από ό, τι η προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία. Η ανάληψη του ελέγχου της συριακής επαρχίας Χατάι από την Τουρκία το 1939 ήταν η μόνη επέκταση της Δημοκρατίας της Τουρκίας αφότου παγιώθηκαν τα σύνορά της. Επιπλέον, η Τουρκία υποστήριξε μερικές από τις ομάδες ανταρτών που τώρα μάχεται η Ρωσία, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που αποτελούνται από Τουρκμένους από την βορειοδυτική Συρία [13].

30112015-2.jpg

Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν σε συνέντευξη Τύπου στην Άγκυρα, την 1η Δεκεμβρίου του 2014. MIKHAIL KLIMENTYEV / REUTERS
-----------------------------

Κατά το φθινόπωρο, ρωσικά πολεμικά πλοία έπλεαν γύρω από την Ταρτούς και την Λατάκια, γύρω από την Μαύρη Θάλασσα, έξω από την υφιστάμενη ρωσική βάση στην Αρμενία, και κατά μήκος του Αιγαίου. Η Τουρκία ήταν σχεδόν περικυκλωμένη από τον ρωσικό στρατό –μια δεινή κατάσταση που προκάλεσε τον νεοδιορισθέντα Τούρκο Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Hulusi Akar να επιβεβαιώσει ότι η χώρα πιάστηκε «μέσα σε έναν κύκλο πυρών».

Η ερμηνεία αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τα γεγονότα στις 3 Οκτωβρίου, όταν ένα ρωσικό μαχητικό τζετ εισήλθε στον τουρκικό εναέριο χώρο κατά την διάρκεια αποστολής βομβαρδισμού στην Συρία. Δύο τουρκικά αεροπλάνα συνοδείας γρήγορα συνόδεψαν το τζετ πίσω στο συριακό έδαφος, και η Άγκυρα κάλεσε τον πρέσβη της Ρωσίας Andrey Karlov στο Υπουργείο Εξωτερικών. Η Ρωσία υποστήριξε ότι η παραβίαση ήταν λάθος πλοήγησης, αλλά αυτό δεν εμπόδισε τον Karlov από να ακούσει μια μακρά διάλεξη σχετικά με τους τουρκικούς κανόνες εμπλοκής. Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Feridun Sinirlioglu επίσης κάλεσε τον Ρώσο ομόλογό του, Σεργκέι Λαβρόφ, για να επικοινωνήσει το ίδιο μήνυμα.

Ωστόσο, μια ημέρα αργότερα, στις 4 Οκτωβρίου, ένα ρωσικό MiG-29 πλησίασε τον τουρκικό εναέριο χώρο από την Συρία και στην συνέχεια κλείδωσε το ραντάρ του σε δύο τουρκικά μαχητικά που πετούσαν στην τουρκική πλευρά των συνόρων. Στις 5 Οκτωβρίου, η παράσταση επαναλήφθηκε, με ένα ρωσικό αεροπλάνο να κλειδώνει στο ραντάρ του οκτώ τουρκικά μαχητικά [14] που και πάλι πετούσαν εντός του τουρκικού χώρου.

Η Τουρκία κάλεσε για μια σύσκεψη έκτακτης ανάγκης του ΝΑΤΟ [15], μετά την οποία ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Jens Stoltenberg περιέγραψε τις ρωσικές δράσεις ως «εσκεμμένες». Ο Λευκός Οίκος σύντομα εξέδωσε ανακοίνωση στην οποία αναφέρεται στις επανειλημμένες ρωσικές παραβιάσεις ως «προβοκάτσια». Ο υπουργός Εξωτερικών Τζον Κέρι τόνισε ότι τα πρόσφατα γεγονότα θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κλιμάκωση. Σε απάντηση, το ρωσικό Υπουργείο Εξωτερικών πρότεινε την σύσταση κοινής τουρκο-ρωσικής ομάδας εργασίας, με υψηλού επιπέδου στρατιωτική συμμετοχή, για τον καλύτερο συντονισμό των εναέριων επιχειρήσεων των δύο χωρών στην Συρία. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπήρχε καμία ένδειξη για το αν η ρωσική πλευρά πήρε το μήνυμα ή αν διεξήγαγε αυτές τις παραβιάσεις μέχρι και σκόπιμα.

30112015-3.jpg

Στιγμιότυπο από βίντεο που κυκλοφόρησε το ρωσικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας στις 26 Νοεμβρίου 2015, δείχνει ρωσικά συστήματα αντιπυραυλικής άμυνας S-400 (δεξιά) στην πίστα της αεροπορικής βάσης Hmeymim στην Συρία. Η Ρωσία έστειλε ένα προηγμένο σύστημα πυραύλων στην Συρία στις 25 Νοεμβρίου για να προστατεύσει τα αεροσκάφη της που δραστηριοποιούνται εκεί και υποσχέθηκε ότι η αεροπορική της δύναμη θα συνεχίσει τις αποστολές κοντά στον τουρκικό εναέριο χώρο, στέλνοντας ένα προκλητικό μήνυμα στην Τουρκία αφότου κατέρριψε ένα ρωσικό μαχητικό. REUTERS
-------------------------------

ΚΑΚΗ ΜΟΙΡΑ

Εκ των υστέρων, η κατάρριψη του ρωσικού αεροπλάνου από την Τουρκία στις 24 Νοεμβρίου δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη, αν και προσφέρει πολλά στους μελετητές των διεθνών σχέσεων για να σκεφτούν όσον αφορά την αβεβαιότητα, την αντίληψη και την γνωστική διαδικασία. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Ερντογάν είναι αμφότεροι μακρόβιοι ηγέτες με μια σταθερή ιστορία συνεργασίας. Το ρωσικό και το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών έχουν το ένα καλή πρόσβαση στο υψηλότερο επίπεδο του άλλου. Και οι στρατοί των δύο χωρών έχουν πραγματοποιήσει κοινές ασκήσεις. Λοιπόν, πώς συνέβη όλο αυτό;

Η τουρκική αφήγηση αναφέρει ότι το ρωσικό μαχητικό δεν αναγνωρίστηκε και εξελήφθη κατά λάθος ως μαχητικό της Συρίας. Στις 26 Νοεμβρίου, ο Ερντογάν μέχρι που υποστήριξε ότι η ανταπόκριση της Τουρκίας θα ήταν διαφορετική αν το αεροσκάφος είχε αναγνωριστεί ως ρωσικό. Η ιστορία της Ρωσίας είναι ότι τα δύο τουρκικά αεροπλάνα κατέρριψαν το ρωσικό αεροσκάφος σε φάση ενέδρας, αναφέροντας ότι το περιστατικό είχε προμελετηθεί. Είτε έτσι είτε αλλιώς, τα γεγονότα αντανακλούν βαθιά και τα μακροχρόνια τουρκικά παράπονα, πράγμα που σημαίνει ότι η Τουρκία πιθανότατα θα ανταποκριθεί με παρόμοιο τρόπο την επόμενη φορά, αν και, για να εκτονώσει τις εντάσεις, προτιμά να μην το λέει τόσο πολύ. Και το γεγονός ότι ένας Ρώσος πιλότος σκοτώθηκε από πυρά από το έδαφος καθώς έπεφτε με το αλεξίπτωτο από το αεροπλάνο του, καθιστά την όλη κατάσταση πιο περίπλοκη, αυξάνοντας τις δημόσιες πιέσεις στον Πούτιν να εκδικηθεί τον θάνατο του αξιωματικού.

Εάν η συριακή σύγκρουση δεν διευθετηθεί, θα μπορούσε εύκολα να μετατραπεί από πόλεμος δια πληρεξουσίων [16] σε ολομέτωπο πόλεμο μεταξύ Ρωσίας, Τουρκίας, και, ενδεχομένως, του ΝΑΤΟ. Για την Τουρκία, η ρωσική στρατιωτική περικύκλωση αντανακλά τα ιμπεριαλιστικά σχέδια της Ρωσίας και αναγκάζει την Τουρκία να πάρει μια στάση. Και ούσες κάτι περισσότερο από πρόβλημα της Τουρκίας, οι ρωσικές παραβιάσεις του εναέριου χώρου είναι ένα πρόβλημα του ΝΑΤΟ (το ΝΑΤΟ έχει δεσμευθεί να προστατεύει την Τουρκία και το ίδιο αντιμετωπίζει έναν αυξανόμενο αριθμό εναέριων συμβάντων [17]). Για την Ρωσία, η εναέρια στάση της είναι απλώς μια απάντηση στις δραστηριότητες των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αρκτική και τον Ειρηνικό, τις οποίες η Μόσχα θεωρεί ως απειλή.

Κατά τους τελευταίους αιώνες, η Τουρκία έχει υποφέρει πολύ όποτε η Ρωσία βρισκόταν σε άνοδο. Κατά την διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου, στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και στον Ψυχρό Πόλεμο, είχε προσπαθήσει να προστατεύσει τον εαυτό της μέσω της Δυτικών συμμαχιών. Σήμερα, η ρωσική ανάδυση απειλεί και πάλι. Η αντίδραση όμως, δεν χρειάζεται να είναι στρατιωτική. Μόνο με ενεργές και εντατικές διαπραγματεύσεις που διευκολύνουν να ελαφρυνθεί η εκλαμβανόμενη από την Ρωσία ως πίεση του ΝΑΤΟ στην Αρκτική και τον Ειρηνικό, και με την επικοινωνία των ανησυχιών της Τουρκίας προς την Μόσχα σε επίπεδο ΝΑΤΟ, μπορούν οι τουρκο-ρωσικές σχέσεις να γλιτώσουν από τα φαντάσματα του παρελθόντος. Περισσότερο από ποτέ, είναι επιτακτική ανάγκη τα δύο τουρκικά μαχητικά που κατέρριψαν το ρωσικό τζετ να μην έχουν την τύχη του Goeben και του Breslau -τα οποία, με το να σπρώξουν τους Οθωμανούς στον πόλεμο, έφεραν (σύμφωνα με τα λόγια του Ουίνστον Τσώρτσιλ) «περισσότερη σφαγή, μεγαλύτερη δυστυχία και περισσότερα ερείπια από όσα έχουν ποτέ βρεθεί με την πυξίδα ενός πλοίου».

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-11-29/clash-empires

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/regions/russian-federation
[2] https://www.foreignaffairs.com/regions/germany
[3] http://www.foreignaffairs.gr/articles/69807/akin-unver/agkyra-sti-mayri-...
[4] https://www.foreignaffairs.com/regions/eastern-europe-caucasus
[5] https://www.foreignaffairs.com/regions/iran
[6] https://www.foreignaffairs.com/regions/france
[7] http://sputniknews.com/russia/20150304/1019036875.html
[8] http://www.hurriyet.com.tr/nusret-guner-karadenizde-sular-bu-kadar-sicak...
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/cyprus/2013-03-20/trouble-easter...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/cyprus/2013-09-03/more-trouble-e...
[11] http://www.bbc.com/news/world-middle-east-18616191
[12] https://www.foreignaffairs.com/tags/isis
[13] https://www.foreignaffairs.com/regions/syria
[14] http://wikistrat.wpengine.netdna-cdn.com/wp-content/uploads/2015/10/Wiki...
[15] https://www.foreignaffairs.com/topics/nato
[16] http://www.foreignaffairs.gr/articles/70577/andrew-j-tabler/to-oxi-kai-t...
[17] http://www.independent.co.uk/news/world/europe/full-list-of-incidents-in...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition