Ιράν: Ευκαιρία ειρήνευσης ή κίνδυνος κατευνασμού;

Στις 14 Ιουλίου 2015 στην Βιέννη, σε μια αναμφίβολα ιστορική στιγμή, η ΕΕ και 6 χώρες, ήτοι οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Κίνα, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Γερμανία (P5+1), ήρθαν σε συμφωνία δεκαετούς διάρκειας με το Ιράν για το Πυρηνικό του Πρόγραμμα, μια συμφωνία που ονομάστηκε «Σχέδιο Δράσης» (συγκεκριμένα JCPOA – Joint Comprehensive Plan Of Action). Η διαδικασία των διαπραγματεύσεων κράτησε 2 χρόνια, αν και κάποιος μπορεί να εικάσει ότι δεν σταμάτησε ποτέ τα τελευταία 13 χρόνια, από τότε δηλαδή που αποκαλύφθηκε το μυστικό πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης [1]. Η κλιμάκωση των οικονομικών κυρώσεων, η άνοδος του Ισλαμικού Χαλιφάτου το τέλμα στις διαμάχες της Μέσης Ανατολής, και κυρίως το κλίμα πολιτικής αλλαγής με τον μετριοπαθή Ρουχανί στο Ιράν και τον τιμηθέντα με το νόμπελ ειρήνης Ομπάμα στις ΗΠΑ, συνέτειναν στο να βρεθεί λύση.

Οι υπέρμαχοι της συμφωνίας μιλούν για κατακλυσμιαίες αλλαγές που θα συνδράμουν στην μακροπρόθεσμη ειρήνευση της περιοχής, ενώ οι πολέμιοί της δεν διστάζουν να την συγκρίνουν με την Συμφωνία του Μονάχου το 1938, την περιώνυμη συμφωνία του «Κατευνασμού» του Χίτλερ που είχε σαν αποτέλεσμα τον διαμελισμό της Τσεχοσλοβακίας και την αποθράσυνση του Γερμανού δικτάτορα. Όπως θα δείξουμε με την ανάλυσή μας, και οι δυο απόψεις είναι ακραίες, και η αλήθεια βρίσκεται στην μέση, αφού η Τεχεράνη εξέρχεται του «Σχεδίου Δράσης» σαφώς αναβαθμισμένη, αλλά και η Δύση επιτυγχάνει τον βασικό της στόχο, ακυρώνει δηλαδή στην πράξη ή τουλάχιστον μεταθέτει κατά τουλάχιστον 10 χρόνια την πιθανότητα της μετατροπής του Ιράν σε πυρηνική δύναμη.

Επειδή γίνεται πολύς λόγος για το πόσο κοντά βρισκόταν η Τεχεράνη στην απόκτηση πυρηνικού οπλοστασίου, θα πρέπει να εξηγήσουμε με ποιο τρόπο θα μπορούσε να το επιτύχει. Θα χρειάζονταν να παράγει το κατάλληλο πυρηνικό υλικό (ποιοτικά και ποσοτικά), να μπορεί να σχεδιάσει πυρηνικές κεφαλές και να αποκτήσει ή να παράγει βαλλιστικούς πυραύλους για να τις χρησιμοποιήσει. Το πιο δύσκολο από τα παραπάνω βήματα είναι η παραγωγή κατάλληλης ποσότητας υψηλά εμπλουτισμένου ουρανίου ή πλουτωνίου. Το Ιράν διαθέτει τρεις μονάδες φυγοκέντρησης (2 στη Νατάνζ και 1 στη Φορντόου), οι οποίες εμπλουτίζουν ουράνιο. Το χαμηλά εμπλουτισμένο ουράνιο δεν είναι ανησυχητικό, αλλά το υψηλά εμπλουτισμένο ουράνιο είναι εκμεταλλεύσιμο για στρατιωτικούς σκοπούς. Επίσης διαθέτει τον αντιδραστήρα βαρέως ύδατος στο Αράκ, του οποίου τα χρησιμοποιημένα καύσιμα περιέχουν πλουτώνιο, που δυνητικά θα μπορούσε να διαχωριστεί και χρησιμοποιηθεί σε πυρηνικά όπλα.

ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ

Όπως είναι λογικό η Δύση προσπάθησε και πέτυχε με την συμφωνία την απομάκρυνση του Ιράν από το επικίνδυνο (ποιοτικά και ποσοτικά) εμπλουτισμένο ουράνιο και πλουτώνιο. Το πρώτο σημαντικό επίτευγμα είναι ότι η Τεχεράνη θα χάσει το 98% από τους 12 διαθέσιμους τόνους εμπλουτισμένου ουρανίου για μια δεκαπενταετία και τα δυο τρίτα των συσκευών φυγοκέντρησης που διαθέτει. Το Φόρντοου θα μετατραπεί σε «Κέντρο Πυρηνικής Φυσικής και Τεχνολογίας». Από την άλλη πλευρά, οι περιορισμένες δυνατότητες εμπλουτισμού ουρανίου διατηρούνται και μάλιστα δίνεται περιθώριο επέκτασής τους με παρέλευση δεκαετίας. Ο ανασχεδιασμός του αντιδραστήρα βαρέως ύδατος του Αράκ καθιστά απαγορευτική την παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων πλουτωνίου, ενώ το χρησιμοποιημένο καύσιμο θα εξάγεται από την χώρα για να μην είναι εκμεταλλεύσιμο για στρατιωτικούς σκοπούς. Φυσικά υπάρχει πρόβλεψη και για την απαγόρευση δημιουργίας έτερου αντιδραστήρα βαρέως ύδατος. Την τήρηση των ανωτέρω, και άλλων επιμέρους λεπτομερών προβλέψεων, θα επιβλέψει ενδελεχώς η Διεθνής Οργάνωση Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), η οποία ιδιαίτερα στη Νατάνζ θα έχει πρόσβαση σε καθημερινή βάση.

Ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Φίλιπ Χάμοντ (δεύτερος από δεξιά), ο Αμερικανός υπ. Εξωτερικών Τζον Κέρι (δεξιά) και η Ύπατη Εκπρόσωπος της ΕΕ για τις Εξωτερικές Υποθέσεις Φεντερίκα Μογκερίνι (αριστερά) συνομιλούν με τον Ιρανό υπουργό Εξωτερικών Ζαβάντ Ζαρίφ περιμένοντας τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ (που δεν είναι στην φωτογραφία) για ένα στιγμιότυπο στις 14 Ιουλίου 2015 στην Βιέννη αφότου επετεύχθη η πυρηνική συμφωνία με το Ιράν. REUTERS/Carlos Barria
----------------------------------------------

Κάποιος καχύποπτος μπορεί να θέσει το ερώτημα των «κρυφών» εγκαταστάσεων και η αλήθεια είναι ότι η Τεχεράνη δεν έχει το καλύτερο παρελθόν σχετικά με την αξιοπιστία της ως προς τους επιθεωρητές της ΙΑΕΑ [2]. Φυσικά, δεν μπορεί να ξέρουμε ό,τι δεν ξέρουμε! Όμως, το καθεστώς των συχνών επιθεωρήσεων, παράλληλα με τις μυστικές Υπηρεσίες και την δράση τους που θα είναι ευκολότερη, καθιστά πιο δύσκολη για το Ιράν την δημιουργία και λειτουργία μυστικών εγκαταστάσεων. Αν κάποια στιγμή το Ιράν φερθεί «περίεργα», η Διεθνής Κοινότητα - ή μονομερώς οποιοδήποτε μέρος της - μπορεί να πράξει ανάλογα, ακόμα και με στρατιωτική επίθεση. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να τονίσουμε ότι αν οι ΗΠΑ εκτιμήσουν ότι η Τεχεράνη δεν συμμορφώνεται και δεν εφαρμόζει την συμφωνία, μπορούν να επιβάλλουν εκ νέου κυρώσεις άμεσα, και καμία άλλη δύναμη (όπως η Ρωσία και η Κίνα) δεν έχουν δικαίωμα αρνησικυρίας. Συνεπώς, αν το Ιράν ενδιάμεσα ή στο τέλος της συμφωνίας αποφασίσει να γίνει πυρηνική δύναμη, η περίπτωση στρατιωτικής επέμβασης όχι μόνο θα είναι στο τραπέζι, αλλά θα είναι και ευκολότερη, μια που οι δηλωμένες πυρηνικές ευκολίες και υποδομές της χώρας θα είναι γνωστές σε ιδιαίτερο βάθος. Το βασικό συμπέρασμα είναι ότι ακόμα και σε επίσημες ισραηλινές μελέτες [ενός Ισραήλ που αντιτίθενται στην συμφωνία] γίνεται αποδεκτό ότι με τα προαναφερθέντα μέτρα η δυνατότητα κατασκευής πυρηνικού οπλοστασίου καθίσταται αδύνατη για την επόμενη δεκαετία [3]. Συνεπώς, ο Ομπάμα απέφυγε το να συρθεί σε έναν πόλεμο για χάρη του Ισραήλ.

Η Τεχεράνη είναι αναμφίβολα ο μεγάλος κερδισμένος της συμφωνίας, ειδικά αν πιστέψουμε ότι ποτέ δεν ήθελε να αποκτήσει πυρηνικό οπλοστάσιο, αφού ακόμα επιμένει στην δημιουργία αποπυρηνικοποιημένης ζώνης στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Πέραν της ιδίας σημασίας της χρήσης πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς, θα ενισχύσει σημαντικά την πληγείσα από τις οικονομικές κυρώσεις οικονομία της [4], θα ισχυροποιήσει την θέση και το πρεστίζ της στην περιοχή, και θα φέρει πιο κοντά τους «δορυφόρους» της, το κυρίως σιϊτικό Ιράκ και την υπό αλαουιτική εξουσία Συρία. Επίσης θα αναβαθμιστεί σημαντικά στις χώρες που οι φιλο-Ιρανοί είτε συμμετέχουν στην εξουσία, είτε έχουν ισχύ όπως ο Λίβανος και η Υεμένη. Η συμφωνία τέθηκε σε εφαρμογή την 18η Οκτωβρίου 2015 (μετά την επιβεβαίωση του ΙΑΕΑ για τα μέτρα που πρέπει να λάβει το Ιράν), και προβλέπει μεταξύ άλλων την αναστολή των κυρώσεων που έχουν επιβληθεί στην Τεχεράνη με τα ψηφίσματα του ΟΗΕ 1696, 1737, 1747, 1803, 1835, 1929 και 2224. Κάποιες αμερικανικές κυρώσεις, οι οποίες σχετίζονται με την υποστήριξη του Ιράν σε τρομοκρατικές οργανώσεις (Χεζμπολά, Χαμάς) ή σε καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θα παραμείνουν εν ισχύ.

Πρακτικά, η αναστολή των κυρώσεων σημαίνει μια τεραστίων διαστάσεων ροή χρήματος προς την Τεχεράνη. Αρχικά θα «ξεπαγώσουν» 56 δισεκατομμύρια δολάρια και επιπρόσθετα θα γίνουν ξένες επενδύσεις από πετρελαϊκές κυρίως εταιρίες, όπως η Royal Dutch Shell που ήδη παίρνει θέση μάχης την στιγμή που ο Ιρανός υπουργός Πετρελαίου δηλώνει ότι η παραγωγή θα διπλασιαστεί μέσα σε έξι μήνες. Ρευστό θα εισαχθεί στην χώρα και από την άμεση πώληση 40 εκατομμυρίων βαρελιών που βρίσκονται αποθηκευμένα. Συμφωνίες για αγωγούς με το Πακιστάν και την Ινδία συζητούνται ήδη και οι ξένες επενδύσεις θα εκτοξευθούν σε μια χώρα με απίστευτες δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξης. Με μετριοπαθείς εκτιμήσεις, αναμένεται ανάπτυξη της ιρανικής οικονομίας με ρυθμό 7% μετά την αναστολή των κυρώσεων.

Η συμφωνία παρά τις αντιρρήσεις τόσο της αμερικανικής Βουλής όσο και του Κογκρέσου, «πέρασε» εύκολα. Η καταψήφιση από το «Ρεπουμπλικανικό» Κογκρέσο δεν ήταν αρκετή για την ακύρωση της Συμφωνίας, αφού απαιτείται πλειοψηφία δύο τρίτων σε περίπτωση που ο Πρόεδρος προβάλει βέτο. Αν τύχαινε καταψήφισης, οι σκληροπυρηνικοί καθεστωτικοί Ιρανοί θα ανακτούσαν το χαμένο έδαφος από τους μεταρρυθμιστές που πέτυχαν την συμφωνία, η οποία φαίνεται ότι θα ανακουφίσει τον μέσο Ιρανό. Οι συγκεκριμένοι Ιρανικοί κύκλοι ήταν εναντίον της συμφωνίας, τονίζοντας ότι θα ανασταλεί μόνο το 13% των συνολικών κυρώσεων με αντάλλαγμα την πλήρη ανάσχεση του πυρηνικού προγράμματος της χώρας. Η πλέον σκληροπυρηνική εφημερίδα «Κεϋχάν» έγραψε ότι στόχος της συμφωνίας είναι η ανατροπή του ιρανικού καθεστώτος και ότι αποτελεί πλήγμα για την ασφάλεια της χώρας. Κάποιοι σκληροπυρηνικοί Ιρανοί θα προσπαθήσουν ούτως ή άλλως να σαμποτάρουν την συμφωνία και να διώξουν τους επενδυτές, όπως έκαναν και επί προεδρίας του μεταρρυθμιστή Χαταμί (1997-2005), αλλά θα έχουν πολύ δύσκολο έργο. Αντίστοιχα, μετά βεβαιότητας, κάποιοι Ρεπουμπλικάνοι απεργάζονται σενάρια κατάργησής της.

ΚΡΙΤΙΚΗ

Οι πολέμιοι της συμφωνίας ήθελαν να πιέσουν το Ιράν να αλλάξει πολιτική σε σχέση με την ενίσχυση του Άσαντ [5] και των τρομοκρατικών οργανώσεων Χεζμπολά και Χαμάς, κάτι που δεν θα γινόταν ποτέ δεκτό από την Τεχεράνη και η οποιαδήποτε τέτοια ελπίδα ήταν ουτοπική. Επίσης εκτιμούν ότι αναστέλλονται οι αποτελεσματικές κυρώσεις με αντάλλαγμα προσωρινά μέτρα (διάρκειας 10-15 ετών) και μάλιστα σημειώνουν ότι στο παρελθόν η Τεχεράνη επεδίωξε να ξεγελάσει τους επιθεωρητές του ΙΑΕΑ. Θεωρούν επίσης απαράδεκτο ότι η συμφωνία δεν περιλαμβάνει τίποτα σχετικά με το πρόγραμμα των βαλλιστικών πυραύλων και θέλουν να παραμείνει η στρατιωτική επιλογή (χειρουργικών βομβαρδισμών) στο τραπέζι. Σε αντίθεση με τους υπέρμαχους της συμφωνίας, θεωρούν ότι θα οδηγήσει τα υπόλοιπα κράτη σε μια κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών στην Μέση Ανατολή [6]. Θα επιθυμούσαν ακόμα αυστηρότερη επιτήρηση του προγράμματος με πρόσβαση σε όλους τους επιστήμονες και τα αρχεία, κάτι εντελώς παράλογο.

Οι υπέρμαχοι της συμφωνίας, όπως ο συγγραφέας του παρόντος, θεωρούν ότι απομακρύνει το ενδεχόμενο απόκτησης πυρηνικού οπλοστασίου και δίνει χρόνο στην διεθνή κοινότητα. Επισημαίνουν ότι η μείωση των υφισταμένων δυνατοτήτων που θα γίνει υπό επιτήρηση θέτει την βάση και για περαιτέρω συνεργασία. Επιπρόσθετα, όταν τα άλλα κράτη δουν ότι απομακρύνεται το ενδεχόμενο απόκτησης πυρηνικού οπλοστασίου από την Τεχεράνη θα ξεχάσουν τυχόν δικά τους σχέδια για απόκτηση αντίστοιχων δυνατοτήτων.

Επιχειρώντας μια συνολική κριτική της συμφωνίας, μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι ήταν η καλύτερη δυνατή επιλογή, αφού το Ιράν προσέγγιζε επικίνδυνα την δυνατότητα κατασκευής πυρηνικών όπλων και η εναλλακτική λύση ήταν μια στρατιωτική επιχείρηση με κίνδυνο περαιτέρω ανάφλεξης της Μέσης Ανατολής. Φυσικά, αν γινόταν κάτι τέτοιο, το Ιράν θα έδειχνε ακόμα μεγαλύτερο πείσμα και αποφασιστικότητα στην απόκτηση πυρηνικού οπλοστασίου.

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

Πέραν του Ιράν, στην Μέση Ανατολή υφίστανται τέσσερις χώρες με περιφερειακή ισχύ στις οποίες πρέπει να εστιάσουμε για να εξετάσουμε με ποιον τρόπο θα επηρεάσει η συμφωνία το μέλλον της περιοχής. Πρώτη είναι η Τουρκία με την νεοθωμανική της ατζέντα, πολιτική στήριξης της σουνιτικής Μουσουλμανικής Αδελφότητας και μεγάλο κουρδικό πληθυσμό. Ακολουθεί η Αίγυπτος, με αραβικό πληθυσμό (κυρίως Σουνίτες, αλλά και ισχυρή μειονότητα Χριστιανών Κοπτών), που λόγω της ανατροπής (και καταδίκης σε θάνατο) [7] του προέδρου Μόρσι έχει διακόψει τις διπλωματικές της σχέσεις με την Τουρκία. Τρίτη είναι η γουαχαμπική Σαουδική Αραβία που έχει ως κύριο πολιτικό, οικονομικό, φυλετικό και θρησκευτικό αντίπαλο το Ιράν. Φυσικά, τελευταίο, αλλά ιδιαίτερα σημαντικό είναι το Ισραήλ, που παρά την τεχνολογία και τις υπέρτερες ποιοτικά Ένοπλες Δυνάμεις δεν έχει στρατηγικό βάθος και θα ήταν καταδικασμένο σε αφανισμό σε περίπτωση μιας πυρηνικής επίθεσης [8].

Ήδη από τις αντιδράσεις για την ενδιάμεση συμφωνία [9] φαινόταν ότι οι λιγότερο ισχυρές χώρες του Κόλπου την καλωσόρισαν με επιφυλάξεις. Το Μπαχρέιν, που έχει δικαίως κατηγορήσει την Τεχεράνη ότι προσπαθεί να αποσταθεροποιήσει την σουνιτική ηγεσία προς όφελος των Σιϊτών, αλλά και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα που έχουν προβλήματα με την Τεχεράνη κυρίως λόγω της κατάληψης της νήσου Αμπού Μούσα, εκφράστηκαν θετικά. Ο Ιρανός υπουργός Εξωτερικών προσπάθησε να καθησυχάσει και άλλες χώρες σε μια περιοδεία του που περιλάμβανε το Κατάρ με το οποίο υπάρχουν αλληλοκατηγορίες για «κλοπή» φυσικών πόρων στο κοινό πετρελαϊκό οικόπεδο του νοτίου Παρς, αλλά και το Κουβέιτ που έχει κατηγορήσει την Τεχεράνη για κατασκοπεία [10]. Η συμφωνία δε θα επηρεάσει αυτές τις χώρες per se, τουλάχιστον στον βαθμό που θα επηρεάσει την Σαουδική Αραβία. Στις 13-14 Μαΐου 2015, ο πρόεδρος Ομπάμα συναντήθηκε με τους ηγέτες των μοναρχιών του Κόλπου στο Καμπ Ντέηβιντ και στις 3 Αυγούστου τα βασίλεια του Κόλπου αποφάσισαν να στηρίξουν (έστω και με επιφυλάξεις) την συμφωνία, μετά από συνεδρίαση του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου στη Ντόχα του Κατάρ, στην οποία παρευρέθη και απευθύνθηκε στους ομολόγους του, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Τζον Κέρι.

Το Ισραήλ θεωρούσε οποιαδήποτε συμφωνία απαράδεκτη, όπως τόνισε και ο Βενιαμίν Νετανιάχου στο Αμερικανικό Κογκρέσο στις 3 Μαρτίου 2015, πριν ακόμα φθάσουμε σε αυτή [11]. Ασφαλώς όμως δεν υπάρχει καμία περίπτωση να διαρραγούν οι σχέσεις ΗΠΑ – Ισραήλ εξαιτίας της. Απλά θα πρέπει να καταβληθούν σοβαρές προσπάθειες από την υπερδύναμη για να εξηγήσει ότι η πυρηνική συμφωνία με την Τεχεράνη αποτελεί ουσιαστικό αφοπλισμό και όχι «κατευνασμό». Την ενημέρωση του ισραηλινού λαού φέρεται να αναλαμβάνει ο ίδιος ο πρόεδρος Ομπάμα. Σίγουρα ένα ισχυρότερο Ιράν δεν υποβαθμίζει την ισχύ του Ισραήλ, απλά του δημιουργεί μεγαλύτερη ανησυχία. Το θετικό για το Ισραήλ είναι ότι η Σαουδική Αραβία θα θελήσει να συνεργαστούν περισσότερο για την ανάσχεση μιας ισχυρότερης Τεχεράνης, ειδικά αν η Αμερική συνεχίσει να υλοποιεί την στροφή της στην Ασία (pivot to Asia). Φυσικά, μια τέτοια συνεργασία θα πρέπει να κρατηθεί απόλυτα μυστική για ευνόητους λόγους. Αντιλαμβανόμαστε ότι το σημαντικότερο που επετεύχθη με την συμφωνία ήταν η διπλωματική απομόνωση του Ισραήλ στο «δικαίωμά του» για «προληπτική επίθεση». Όσο οι Ιρανοί δεν παραβιάζουν την συμφωνία ουσιαστικά και με προφανή/ θεμελιώδη τρόπο, οποιαδήποτε ισραηλινή επίθεση θα είναι επιχείρηση καταστρατήγησης και στην πράξη ακύρωσης μιας διεθνούς συμφωνίας μεταξύ των μεγαλυτέρων «παικτών» στην παγκόσμια πολιτική.

Η Τουρκία αισθάνεται ακόμα πιο αδύναμη και προδομένη από την «Δύση». Με ένα εχθρικό Ισραήλ, μια αντίπαλη Αίγυπτο και μια Σαουδική Αραβία στην οποία είναι πολύ δύσκολη οποιαδήποτε τουρκική διείσδυση, το αναβαθμισμένο Ιράν αποτελεί ένα ακόμα πρόβλημα. Το πιο πιθανό είναι να κινηθεί τάχιστα για απόκτηση περισσότερων πυρηνικών δυνατοτήτων, ίσως και πυρηνικού οπλοστασίου. Σε πρώτη φάση, η ανακατανομή ισχύος δεν την ευνοεί και θα βρεθεί με περιορισμένη ισχύ και ρόλο (ιδιαίτερα αν στο παζλ προσθέσουμε τα κομμάτια των Σουφιτών σιϊτικής προέλευσης Μπεκτασήδων και των σιϊτικής καταβολής Αλεβιτών, των Κούρδων που έχουν αρχίσει να αποκτούν ισχυρή εθνική συνείδηση, ιδιαίτερα μετά το Κομπανί αλλά και την πανηγυρική είσοδο του HDP στο τουρκικό κοινοβούλιο). Για να παραμείνει ισχυρός παίκτης στην περιοχή, η Τουρκία θα πρέπει να αποφύγει την διπλωματική απομόνωση [12], αλλά αυτό σημαίνει προσέγγιση με μια από τις άλλες τέσσερις περιφερειακές δυνάμεις, κάτι που στο εγγύς μέλλον και με τον Ερντογάν ισχυρό άνδρα στην γείτονα χώρα δεν έχει πολλές πιθανότητες. Αν πάντως επιτευχθεί, θα είναι με προσέγγιση της Σαουδικής Αραβίας. Πρέπει να υπενθυμίσουμε και την σχιζοφρενική στάση της Τουρκίας να έρχεται απόλυτα αντιμέτωπη με το Ιράν στο θέμα της Συρίας, αλλά να εμπλέκεται σε σκάνδαλα αγοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου από την Τεχεράνη με αντάλλαγμα χρυσό. Εν κατακλείδι, μετά την συμφωνία, το Ιράν θα έχει πολύ λιγότερο ανάγκη την Τουρκία, από ότι η Τουρκία το Ιράν.

Το Ιράν έχει επεκτείνει το πρόγραμμα βαλλιστικών πυραύλων του παρά τις αμερικανικές απειλές για κυρώσεις. Reuters
-------------------------------------------

Η Σαουδική Αραβία βρίσκεται σε κατάσταση «ψυχρού πολέμου» με το Ιράν και αισθάνεται ιδιαίτερα δυσαρεστημένη με τις εξελίξεις, άλλωστε είδαμε την άμεση και ιδιαίτερα δυναμική της αντίδραση όταν οι ιρανόφιλοι Χούθις πήγαν να πάρουν την εξουσία στην Υεμένη. Ποτέ δε θα εκλείψει ο κίνδυνος της Τεχεράνης [13] για το Ριάντ και η Σαουδική Αραβία θεωρεί το Ιράν πολύ περισσότερο επικίνδυνο ακόμα και από όσο το Ισραήλ. Πιθανόν η πρώτη χώρα που θα αναζητήσει να αυξήσει τις υπάρχουσες «πυρηνικές ευκολίες» να είναι η Σαουδική Αραβία, η οποία δεν έχει ανάγκη φθηνής ενέργειας, αλλά πρέπει να φανεί ότι έχει πυρηνική δυνατότητα αντίστοιχη του Ιράν. Φυσικά και οι ΗΠΑ δε θα ήθελαν το Ιράν και η Σαουδική Αραβία να αποκτήσουν καλές σχέσεις. Η Σαουδική Αραβία και οι λοιπές μοναρχίες επενδύουν εκατομμύρια σε εξοπλισμούς. Οι ΗΠΑ ουσιαστικά εγγυώνται την ασφάλειά τους, με αντάλλαγμα πετρελαϊκές συμφωνίες και βάσεις στην περιοχή. Όπως και στην περίπτωση του Ισραήλ, η Ουάσιγκτον θα δυσκολευθεί πολύ να εξηγήσει στο Ριάντ ότι το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης αποτελεί βήμα ασφαλείας και όχι ανησυχίας.

Η Αίγυπτος (όπως και οι Αλγερία, Τυνησία, Λιβύη και Σουδάν) καλωσόρισε την συμφωνία χωρίς πανηγυρισμούς, αλλά και χωρίς τον σαουδαραβικό σκεπτικισμό. Η Αίγυπτος βλέπει την ενίσχυση του Ιράν ως ευκαιρία να ξαναπαίξει τον ηγετικό της ρόλο, «ενώνοντας» τον αραβικό κόσμο. Ήδη την έχει προσεγγίσει η Σαουδική Αραβία για στρατηγική συμμαχία με στόχο την ανάσχεση του Ιράν. Επίσης, επειδή πολεμά τμήμα του Ισλαμικού Χαλιφάτου τόσο στο Σινά όσο και στα δυτικά της σύνορα, θέλει μια ισχυρή Συρία και ένα ισχυρό Ιράν που πραγματικά πολεμούν εναντίον των φανατικών σουνιτών και συνεπώς είναι κατά συνθήκη και για περιορισμένο χρόνο φυσικοί σύμμαχοι.

Ισχυροί διεθνείς δρώντες στην περιοχή δεν είναι μόνο τα κράτη και πολλοί πέφτουν στην παγίδα να κατηγορούν την σιϊτική Τεχεράνη για όλες τις κακοδαιμονίες της Μέσης Ανατολής. Τα μεγαλύτερα προβλήματα όμως προέρχονται από τους φανατικούς σουνίτες, είτε με την μορφή τρομοκρατικών οργανώσεων είτε μέσω του υβριδίου του Ισλαμικού Χαλιφάτου, μιας επαμφοτερίζουσας κατάστασης μεταξύ τρομοκρατικής οργάνωσης και στρατού/ κρατικής οντότητας. Επιπρόσθετα, οι Κούρδοι σε Συρία, Τουρκία, Ιράν και Ιράκ ή τα εκατομμύρια των προσφύγων από Συρία, Ιράκ και Παλαιστίνη, παίζουν σημαντικό ρόλο και πιθανόν να συμμετέχουν σε μια ανακατανομή ισχύος. Ένα ισχυρότερο Ιράν μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά στην καταπολέμηση του Χαλιφάτου [14], όπως και στην σταθεροποίηση στο Αφγανιστάν, όπου στο πρόσωπο των Ταλιμπάν υφίσταται κοινός εχθρός [15]. Επίσης μια Τεχεράνη με διπλωματικές γέφυρες τόσο με την Δύση όσο και με τα αραβικά κράτη μπορεί να βοηθήσει σε εκτόνωση ή και λύση στους εμφυλίους της Συρίας και της Υεμένης [16], αλλά και μια ολιστική, συνεργατική προσέγγιση για την διακυβέρνηση του Ιράκ. Οι πολέμιοι μιας τέτοιας συμφωνίας εκτιμούν ότι η ισχυροποίηση της Τεχεράνης θα την κάνει αντίθετα πιο αδιάλλακτη.

Η ανακατανομή ισχύος αφορά και στις έτερες μεγάλες δυνάμεις με συμφέροντα στην περιοχή, οι οποίες δεν ανήκουν γεωγραφικά στην Μέση Ανατολή, ήτοι την Ρωσία και την Κίνα. Και οι δυο κατά καιρούς έχουν συνταχθεί με την Δύση ή έχουν αδιαφορήσει για τις κυρώσεις και έχουν βοηθήσει την Τεχεράνη. Είναι σαφές ότι ένα ισχυρότερο Ιράν, ως περιφερειακή δύναμη, θα πάψει να αναζητά λύσεις στην αγκαλιά του Πεκίνου ή ακόμα περισσότερο της Μόσχας, με την οποία έχει αντικρουόμενα συμφέροντα στην Κασπία και την Κεντρική Ασία. Συνεπώς και εξ’ επαγωγής θα μειωθεί η επιρροή τόσο της Ρωσίας όσο και της Κίνας στην Μέση Ανατολή (οφείλουμε να τονίσουμε βέβαια ότι δεν έχουν σε καμία περίπτωση την επιρροή, την εμπλοκή και τις δυνατότητες των ΗΠΑ).

Πάντως η προσέγγιση μιας απογοητευμένης Σαουδικής Αραβίας στην Ρωσία ή την Κίνα θα πρέπει να αποκλεισθεί, τουλάχιστον για το εγγύς μέλλον. Έχοντας αυτά τα δεδομένα, αλλά και το ότι η Ρωσία είναι ανταγωνιστής του Ιράν στην πετρελαϊκή αγορά, είναι φαινομενικά περίεργο ότι υποστήριξε ένθερμα την συμφωνία. Η Μόσχα προσβλέπει σε κέρδος σε πολλά άλλα επίπεδα. Οι πωλήσεις στρατιωτικού υλικού στο Ιράν, αλλά και πυρηνικής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας πιθανόν να αντισταθμίσουν τις απώλειες από τον πετρελαϊκό ανταγωνισμό. Αναμένεται ιδιαίτερη αύξηση στις εμπορικές συναλλαγές των δυο κρατών, με την Ρωσία να πουλάει όλων των ειδών software και hardware στην γειτονική της χώρα.

Το ισχυρό Ιράν σημαίνει επίσης ισχυρό σιϊτικό τόξο, κάτι που δεν ευνοεί τους Καυκάσιους Ρώσους αυτονομιστές και που εγγυάται την συνέχεια της ρωσόφιλης αλαουιτικής εξουσίας στην Δαμασκό. Η αναγνώριση από την Δύση της αξίας της Μόσχας για την επίλυση του ιρανικού θέματος, του συριακού και την καταπολέμηση του εξτρεμιστικού Ισλάμ, της δίνει την δυνατότητα να έχει ένα διαπραγματευτικό ατού για το μέτωπο που την ενδιαφέρει περισσότερο, αυτό της Ουκρανίας. Για όλους τους προαναφερθέντες λόγους, η Ρωσία προβαίνει σε επίδειξη δύναμης με στρατιωτική παρουσία και -μετά από δεκαετίες- με ουσιαστική δράση στην Μέση Ανατολή. Η επίθεση κατά του ISIS αλλά και της συριακής αντιπολίτευσης στο σύνολό της, δείχνει την αποφασιστικότητα του Βλαντιμίρ Πούτιν να παίξει ρόλο στην διαμόρφωση της «νέας» Μέσης Ανατολής.

Από τα προαναφερθέντα προκύπτει ότι η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης, δημιουργεί μερική ανακατανομή ισχύος στην Μέση Ανατολή, η οποία ευνοεί κυρίως την ίδια την Τεχεράνη. Λογικά, θα απομονώνει ακόμα περισσότερο την Άγκυρα, ενώ θα οδηγήσει σε φανερή ή -πιο πιθανά- κρυφή προσέγγιση του Ισραήλ με την Σαουδική Αραβία. Μόνο η Αίγυπτος φαίνεται να βγαίνει κερδισμένη πέραν του Ιράν. Όλες αυτές οι χώρες θα λάβουν κάποιο μεγαλύτερο αντάλλαγμα εγγύησης ασφάλειας από τις ΗΠΑ (καίτοι το έχουν ήδη σε μεγάλο βαθμό). Οι Σιΐτες θα αισθανθούν ενισχυμένοι (κυρίως οι έχοντες την εξουσία σε Βαγδάτη και Δαμασκό), όμως η Τεχεράνη δε θα κάνει καμία βιαστική κίνηση για να τους στηρίξει, ώστε να δημιουργήσει την εικόνα αυτοσυγκράτησης και διάθεσης συνεργασίας. Τέλος, θα δημιουργηθούν οι συνθήκες για επίλυση θεμάτων όπως οι εμφύλιοι σε Συρία και Υεμένη, το μέλλον του Αφγανιστάν και κυρίως η καταπολέμηση του Ισλαμικού Χαλιφάτου, κάτι στο οποίο η Τεχεράνη μπορεί να αποτελεί τον καταλύτη, ειδικά μετά από την ανάληψη στρατιωτικής δράσης από την Μόσχα. [17]

Τελευταίο συμπέρασμα είναι ότι όσο οι ΗΠΑ παίζουν τον ρόλο του παρόχου ασφαλείας των Βασιλείων του Κόλπου, οι σχέσεις τους με το Ιράν δε θα ομαλοποιηθούν - απλά θα βελτιωθούν μερικώς. Θα αυξηθεί το μεταξύ τους εμπόριο, κυρίως λόγω της απελευθέρωσης από την κύρωση απαγόρευσης πώλησης πολιτικών αεροσκαφών και δεδομένου ότι το Ιράν θέλει να ανανεώσει τον αεροπορικό του στόλο. Όμως πρέπει, προς ικανοποίηση του «πελάτη» (αραβικές χώρες του Κόλπου), να έχουν απέναντί τους ένα «εχθρικό» Ιράν, με το οποίο να μπορεί να γίνει επιλεκτική συνεργασία (π.χ. για την καταπολέμηση του Χαλιφάτου) και το οποίο να μην είναι πανίσχυρο, αλλά να είναι τόσο δυνατό ώστε η αμερικανική ασπίδα να θεωρείται απολύτως απαραίτητη για τις μοναρχίες του Κόλπου, με σημαντικότερη την Σαουδική Αραβία. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον περιμένουμε στο εγγύς μέλλον ενέργειες των ΗΠΑ που θα καθησυχάζουν του Σουνίτες συμμάχους τους στον Κόλπο και θα εγγυώνται με σαφήνεια την ασφάλειά τους, όπως και μια νέα ακόμα πιο στενή σχέση με το Ισραήλ, με το οποίο λογικά θα συναφθεί συμφωνία για σημαντικότερη στρατιωτική συνεργασία.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν ξεκινάει από την εποχή του Σάχη με τις «ευλογίες» των ΗΠΑ. Βλ. Κυριακίδης Κλεάνθης, «Η Σχοινοβασία του Ιράν: Θεοκρατία, Πυρηνικά, Πετρέλαιο και η κατά μέτωπο σύγκρουση με τα αμερικανικά συμφέροντα», ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ και ΑΣΦΑΛΕΙΑ, Τεύχος 4, Ιούνιος 2006.
[2] Nakamura Maya & Jean du Preez, “Iran and the IAEA: A Troubling Past with a Hopeful Future?”, James Martin Center for Nonproliferation Studies στο Monterey Institute of International Studies, 1 Δεκεμβρίου 2003.
[3] Avner Golov & Owen Alterman (eds), The Nuclear Agreement with Iran: Reflections and Forecasts, INSS, Τελ Αβίβ, Ιούλιος 2015.
[4] Για την επιτυχία των κυρώσεων, βλ. Katzman Kenneth, Iran Sanctions, CRS Report RS20871, 23 Οκτωβρίου 2014.
[5] Για την εμπλοκή του Ιράν και της Χεζμπολά στο συριακό εμφύλιο, βλ. Κυριακίδης Κλεάνθης & Άρεφ αλ Ομπέιντ, «Τι ισχύει και τι όχι για την Συρία», Foreign Affairs Hellenic Edition, Τεύχος 20 – Νοέμβριος 2013.
[6] Samore Gary (ed), The Iran Nuclear Deal, a Definitive Guide, Harvard Kennedy School Belfer Center Brief, Αύγουστος 2015.
[7] Σε μια δίκη-παρωδία. Βλ. Amnesty International, Egypt: Court recommends death sentences for Morsi, more than 100 others, in ‘charade trials,’ 16 Μαΐου 2015.
[8] Σιούσιουρας Πέτρος & Κυριακίδης Κλεάνθης, «Το Ιράν στην παγκόσμια σκακιέρα», Foreign Affairs Hellenic Edition, Τεύχος 16 – Ιούνιος 2013.
[9] Πρακτορείο Reuters, Iran’s Arab Neighbors Keep Reservations Quiet Over Nuclear Deal, 24 Νοεμβρίου 2014.
[10] Katzman Kenneth, Iran: US Concerns and Policy Responses, CRS Report RL32048, 25 Ιουλίου 2014.
[11] Baker, Peter, “In Congress, Netanyahu Faults ‘Bad Deal’ on Iran Nuclear Program”, The New York Times, 3 Μαρτίου 2015.
[12] Κυριακίδης Κλεάνθης «Η Στρατηγική απομόνωση της Τουρκίας», Foreign Affairs Hellenic Edition, Τεύχος 33, Απρίλιος - Μάιος 2015.
[13] Για τις ανησυχίες του Ισραήλ και της Σαουδικής Αραβίας, βλ. Katzman Kenneth & Paul Kerr, Iran Nuclear Agreement, CRS Report R43333, 30 Ιουλίου 2015.
[14] Το Ισλαμικό Χαλιφάτο προβαίνει σε τέτοια εγκλήματα που έχει καταδικαστεί από όλον τον μουσουλμανικό κόσμο (συμπεριλαμβανομένης της αλ Κάιντα) Βλ. Muslim Public Affairs Council, MPAC Rejects ISIS’ Repugnant Crimes Against Humanity, 14 Αυγούστου 2014.
[15] Stephen Walt, Why America Will Never Hit Reset With Iran, Op-Ed Foreign Policy, 3 Αυγούστου 2015.
[16] Stratfor Analysis, Saudi Arabia and Iran Compete in Yemen, 25 Μαρτίου 2015.
[17] Mosheni Payam (ed), Iran and the Arab World after the Nuclear Deal, Harvard Kennedy School Belfer Center Brief, Αύγουστος 2015.

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition