Οι πολιτικές της προσφυγικής κρίσης | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Οι πολιτικές της προσφυγικής κρίσης

Η ΕΕ, η Ελλάδα και ο τουρκικός παράγων
Περίληψη: 

Η τουρκική στρατηγική λειτούργησε με τρόπο που η κλιμάκωση της προσφυγικής κρίσης στην Ελλάδα και στην συνέχεια στην υπόλοιπη ΕΕ, αποτελούσε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΟΣ είναι αναπληρωτής καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο
Τμήμα Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Το παρόν κείμενο αποτελεί μεταφορά της εισήγησής του στην ημερίδα που διοργανώθηκε από το Ινστιτούτο Έρευνας & Κατάρτισης Ευρωπαϊκών Θεμάτων και το Τμήμα Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας στην Θεσσαλονίκη στις 17 Δεκεμβρίου 2015.

Τα δραματικά γεγονότα που οδήγησαν στις εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης δημιούργησαν ένα ρευστό περιβάλλον στην Ανατολική Μεσόγειο, προκαλώντας αργά αλλά σταδιακά κλιμακούμενες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές προς την Ελλάδα. Ο αρχικός ιδεαλισμός ΕΕ και ΗΠΑ έδωσε σταδιακά την θέση του σε έναν ρεαλισμό που θεμελιώθηκε με αρχές και προτεραιότητες στο πεδίο της ασφάλειας [1].

Η κλιμάκωση της κρίσης δημιούργησε πρωτοφανείς προσφυγικές ροές προς την Ευρώπη με κύρια πύλη εισόδου την Ελλάδα. Η αδυναμία διαχείρισης της κρίσης στην πρωτεύουσα χώρα υποδοχής δημιούργησε ασύμμετρες πιέσεις στις χώρες προορισμού. Οι οργανωτικές και διαχειριστικές δυνατότητες της χώρας δοκιμάστηκαν, την στιγμή που οι Ευρωπαίοι εταίροι μας δεν μπόρεσαν αρχικά να αντιληφθούν το μέγεθος του προβλήματος για την Ελλάδα και την ίδια την Ένωση. Με βάση την οργανωτική δομή της ΕΕ, το πρόβλημα της Ελλάδας αποτελεί και πρόβλημα της Ένωσης. Ωστόσο, η έννοια της αλληλεγγύης δεν οριοθετείται αποκλειστικά ή μονοδιάστατα από τις όποιες τυπικές ή νομικές δεσμεύσεις των κανόνων που διέπουν την λειτουργία της Ένωσης. Προκύπτει, μεταξύ άλλων, και από πολιτικές παραμέτρους και τον βαθμό της έντασης με τον οποίο το κάθε κράτος-μέλος αντιμετωπίζει μια απειλή. Οι κοινές απειλές οφείλουν να αναλύονται με προσδιοριστικό παράγοντα την έντασή τους και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουν τα ίδια τα κράτη-μέλη, τις μεταξύ τους σχέσεις αλλά και τις σχέσεις της Ένωσης με τρίτες χώρες.

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΕ-ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Η επαναπροσέγγιση ΕΕ και Τουρκίας [2] τον Νοέμβριο του 2015 συνετελέσθη υπό το βάρος της κλιμάκωσης της προσφυγικής κρίσης στην Ελλάδα και των προσφυγικών ροών προς την ΕΕ. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έλαβε χώρα, τουλάχιστον ως ένα συγκυριακό αλλά κλιμακούμενο φαινόμενο, ανέδειξαν πολλαπλά ζητήματα που αφορούν τρία διακριτά και ταυτόχρονα αλληλένδετα επίπεδα. Το πρώτο αφορά την ίδια την ΕΕ και την ανάγκη να διαφυλαχθεί ο χώρος Σένγκεν, το δεύτερο την Ελλάδα ως πύλη εισόδου προσφύγων στην Ευρώπη και το τρίτο τις σχέσεις ΕΕ - Τουρκίας. Ωστόσο, ο συγκυριακός χαρακτήρας του προσφυγικού φαινομένου κινδυνεύει να λάβει την χροιά μιας διεθνοπολιτικής κανονικότητας, αφού δεν διαφαίνεται στο εγγύς μέλλον μια λύση κοινά αποδεκτή από πλευράς εξωσυστημικών παραγόντων που εμπλέκονται έμμεσα ή άμεσα στην συριακή κρίση. Αυτό επιβάλλει την θεσμική αντιμετώπιση των μαζικών προσφυγικών πιέσεων που δέχεται η Ευρώπη μέσω Ελλάδας.

Μετά την προσέγγιση ΕΕ-Τουρκίας, η Ρενάτε Ζόμερ, ευρωβουλευτής του γερμανικού Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος, δήλωσε εμφατικά ότι «η Τουρκία έχει έναν άσο στο μανίκι. Αποτελεί χώρα-κλειδί για την διαχείριση της προσφυγικής κρίσης, δεδομένου ότι από το έδαφός της διέρχονται οι προσφυγικές ροές με προορισμό την Δυτική Ευρώπη. Είναι απολύτως σαφές γιατί άνοιξε ένα ακόμη κεφάλαιο στις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας. Αυτό οφείλεται μόνο στο ζήτημα των προσφύγων. Η Τουρκία μάς έθεσε υπό πίεση». Είναι σαφές ότι οι προσφυγικές ροές λειτούργησαν ως συγκυριακός πολλαπλασιαστής ισχύος της Τουρκίας, ενισχύοντας παράλληλα την διαπραγματευτική ισχύ της υπό το βάρος των πιέσεων της κοινής γνώμης που δέχτηκαν οι ευρωπαϊκές ηγεσίες. Οι εκτιμήσεις στην ίδια την Τουρκία είναι ότι πρόκειται για «έναν γάμο συμφέροντος που υλοποιήθηκε χάρη στην πρόσφατη προσφυγική κρίση» [3]. Υπό αυτό, πρίσμα το προσφυγικό αντιμετωπίστηκε ως ευκαιρία από την Τουρκία.

Η Α. Μέρκελ προσδιόρισε την Άγκυρα ως «εταίρο-κλειδί» στην μακροπρόθεσμη διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος, υπογραμμίζοντας ότι «μέσω της συνεργασίας με την Τουρκία θα καταστεί δυνατό να δημιουργήσουμε νόμιμες δυνατότητες μετανάστευσης». Με την δήλωσή της ουσιαστικά προσδιόρισε την γείτονα ως την πηγή του προσφυγικού προβλήματος, γεγονός το οποίο ipso facto αναβαθμίζει τον ρόλο της ως συνομιλητή της ΕΕ αλλά και την διαπραγματευτική θέση της στην προσπάθεια ενίσχυσης της ασφάλειας των θαλάσσιων συνόρων της Ένωσης στο Αιγαίο.

Τα ανταλλάγματα που ζητήθηκαν από την Άγκυρα αφορούν, μεταξύ άλλων, την «καλύτερη φύλαξη των συνόρων της προς την ΕΕ, πιο συνεπή θαλάσσια διάσωση στο Αιγαίο και πιο αποτελεσματική καταπολέμηση της διακίνησης προσφύγων». Ακόμα, οι τουρκικές δεσμεύσεις αφορούν την καταδίκη της τρομοκρατίας και την υποχρέωση να προχωρήσει στην καταγραφή των προσφύγων, χωρίς ωστόσο να είναι απόλυτα σαφές το πώς αυτοί θα επαναπροωθούνται από την ΕΕ στην Τουρκία και ποιος θα είναι ο ρόλος της Ελλάδας σε αυτήν την διαδικασία.

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΚΑΙ Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ

Η σταδιακή κλιμάκωση των προσφυγικών ροών προς την Ελλάδα οδήγησε την χώρα σε ένα διαχειριστικό αδιέξοδο το οποίο με την σειρά του επιβάρυνε τις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές προς την υπόλοιπη Ευρώπη. Αυτό αποτέλεσε μια συνειδητή επιλογή της Άγκυρας, η οποία υλοποίησε δύο παράλληλους στρατηγικούς στόχους. Πρώτον, άσκησε ασύμμετρες πιέσεις στην χώρα μας, υπονομεύοντας ουσιαστικά και καταστατικά το θεσμικό πλαίσιο συνεργασίας της με τους εταίρους της. Δεύτερον, κατέστησε το προσφυγικό ένα εσωτερικό πρόβλημα των εταίρων και σημείο εσωτερικής αντιπαράθεσης πολιτικών φορέων με διαφορετικές ιδεολογικές και οργανωτικές προτάσεις. Υπό αυτό το ερμηνευτικό πρίσμα, το προσφυγικό λειτούργησε ως μοχλός άσκησης πολιτικής πίεσης στην ΕΕ. Οι ανθρώπινες απώλειες στο Αιγαίο αποτέλεσαν επιχειρησιακή δραματοποίηση ενός στρατηγικού σχεδιασμού με στόχο να εκτεθεί η Ελλάδα και οι αποδεδειγμένα ανεπαρκείς υποδομές της και η οργανωτική της ολιγωρία. Μάλιστα, στο πρόσφατο τραγικό συμβάν του πνιγμού 21 ατόμων στις 5 Ιανουαρίου 2016 η τουρκική πλευρά ισχυρίστηκε ότι αυτό έγινε καθώς η Ελλάδα προσπάθησε να επαναπροωθήσει τους πρόσφυγες στα τουρκικά χωρικά ύδατα.

24032016-1.jpg