Από το πολιτικό Ισλάμ στην μουσουλμανική δημοκρατία

Αν διαβάζει κανείς τις εφημερίδες πιστεύει ότι η Τυνησία, η μικρή χώρα που πυροδότησε την Αραβική Άνοιξη, είναι η μόνη που εξακολουθεί να βρίσκεται σε μια αναγνωρίσιμη πορεία προς την δημοκρατία, σε μεγάλο βαθμό χάρη στην συμβιβαστική φύση του ηγετικού ισλαμιστικού κόμματος της χώρας, του Ennahda («Αναγέννηση»). Υπάρχει αλήθεια σε αυτή την αφήγηση. Σε σημαντικές στιγμές της δημοκρατικής μετάβασης, το Ennahda, το οποίο έχει ρίζες στην Μουσουλμανική Αδελφότητα, διακρίνεται από άλλα παράγωγα της Αδελφότητας λόγω της χορήγησης παραχωρήσεων προς τους κοσμικούς αντιπάλους του προς το συμφέρον της διατήρησης της σταθερότητας, ακόμη φτάνοντας στο σημείο να παραχωρήσει σε μια τεχνοκρατική κυβέρνηση την πολιτική εξουσία που κέρδισε μέσα από ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, μια πρωτοφανή κίνηση για ένα ισλαμικό κόμμα. Και τώρα, το Ennahda μπορεί και πάλι να γράφει ιστορία.

Στα τέλη Μαΐου, πάνω από χίλια μέλη του Ennahda μαζεύτηκαν στην πόλη θέρετρο Hammamet στο 10ο συνέδριο του κινήματος. Οι εκπρόσωποι συζήτησαν και ψήφισαν για επτά μέτρα -από τις εσωτερικές διαδικασίες του κόμματος μέχρι την πολιτική και οικονομική πλατφόρμα του Ennahda. Βεβαίως, το πιο σημαντικό αποτέλεσμα του συνεδρίου, και εκείνο που ως αποτέλεσμα κατέλαβε τα διεθνή πρωτοσέλιδα, ήταν η υιοθέτηση μιας πρότασης για τον διαχωρισμό των πολιτικών και θρησκευτικών δραστηριοτήτων του Ennahda. Στην πορεία προς την αποφασιστική ψήφο, ο 74χρονος ηγέτης του Ennahda, ο Rached Ghannouchi (τον οποίον το κόμμα επανεξέλεξε ως πρόεδρο) προέβη σε μια σειρά από δηλώσεις που δείχνουν ότι το Ennahda ήταν έτοιμο να αφήσει πίσω του το «πολιτικό Ισλάμ» και να αγκαλιάσει την «μουσουλμανική δημοκρατία».

Οι δηλώσεις και η ψήφος έχουν ποικιλοτρόπως ερμηνευθεί ως ότι σηματοδοτούν τα πάντα, από μια ριζική απομάκρυνση από το ισλαμιστικό κίνημα και το τέλος του πολιτικού Ισλάμ στην Τυνησία μέχρι ένα ρητορικό τέχνασμα που αποσκοπεί στην μείωση των Δυτικών ανησυχιών, ενώ το Ennahda επιδιώκει τον μακροπρόθεσμο στόχο του της δημιουργίας ενός ισλαμικού κράτους. Μια προσεκτική ανάγνωση των δηλώσεων του Ghannouchi και των αποφάσεων του συνεδρίου, προτείνει μια πιο περίπλοκη εικόνα. Αν και η κίνηση να γίνει διάκριση μεταξύ των θρησκευτικών και πολιτικών λειτουργιών του ισλαμιστικού κόμματος είναι σημαντική, είναι πολύ νωρίς για τους παρατηρητές να αρχίσουν την σύνταξη της νεκρολογίας για το πολιτικό Ισλάμ στην γενέτειρα της Αραβικής Άνοιξης.

Ο Rached Ghannouchi, ηγέτης του ισλαμικού κινήματος Ennahda, μιλάει κατά την διάρκεια του συνεδρίου του κινήματος στην Τύνιδα, στην Τυνησία, στις 20 Μαΐου του 2016. ZOUBEIR SOUISSI / REUTERS
-----------------------------------------

ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΕΣ

Σε μια συνέντευξη στις 19 Μαΐου στην γαλλική εφημερίδα Le Monde, ο Ghannouchi επιβεβαίωσε ότι το Ennahda «εγκαταλείπει το πολιτικό Ισλάμ, προκειμένου να εισέλθει στην μουσουλμανική δημοκρατία. Είμαστε Μουσουλμάνοι δημοκράτες οι οποίοι δεν αναφέρονται πλέον στο ‘πολιτικό Ισλάμ’». Αντ' αυτού, «το Ennahda είναι ένα δημοκρατικό, αστικό κόμμα του οποίου τα σημεία αναφοράς είναι οι μουσουλμανικές και σύγχρονες πολιτισμικές αξίες». Για τους συνέδρους που συγκεντρώθηκαν στο Hammamet, ο Ghannouchi περιέγραψε το Ennahda ως «εθνικό δημοκρατικό κόμμα που είναι αφοσιωμένο στην μεταρρύθμιση, βασισμένο σε μια εθνική αναφορά που αντλεί από τις αξίες του Ισλάμ».

Εν μέρει, η αλλαγή στην ορολογία είναι θέμα branding. Στην συνέντευξή του στην Le Monde, ο Ghannouchi σημείωσε ότι οι βίαιες ομάδες όπως η αλ Κάιντα και το λεγόμενο Ισλαμικό Κράτος (ISIS) έχουν ιδιοποιηθεί τον όρο «πολιτικό Ισλάμ» και του έδωσαν αναμφισβήτητα αρνητική χροιά. Με το να ονομάσει τα μέλη του «Μουσουλμάνους δημοκράτες», το Ennahda μπορεί να διακρίνει το κίνημα από τις βίαιες ομάδες που επίσης αναγνωρίζονται ως ισλαμιστές. Το rebranding μπορεί επίσης να προορίζεται να καθησυχάσει τους αναγνώστες της Le Monde ότι το Ennahda δεν έχει κοινό μέτωπο με τους υπεύθυνους για τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι, τις Βρυξέλλες και αλλού. Παρ’όλα αυτά, τα γενναιόδωρα πακέτα δανείων που η Γαλλία, η ΕΕ, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ανακοίνωσαν ακόμη και πριν από την απόφαση του Ennahda, δείχνουν ότι το κόμμα πρέπει να ανησυχεί λιγότερο για να κερδίσει [εύνοια από] την Δύση και περισσότερο για [να κερδίσει] τους κοσμικούς Τυνήσιους που παραμένουν δύσπιστοι σχετικά με τους μακροπρόθεσμους στόχους του Ennahda.

Από το ξέσπασμα της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης στην Τύνιδα πριν από πέντε χρόνια, σχεδόν 6.000 Τυνήσιοι έχουν εγκαταλείψει την χώρα για να συμμετάσχουν σε ομάδες τζιχαντιστών στο Ιράκ, την Λιβύη και την Συρία. Κατά την διάρκεια της θητείας του στην κυβέρνηση από τον 2011 έως το 2013, το Ennahda βρέθηκε κάτω από σφοδρή δημόσια κριτική για αυτό που πολλοί θεώρησαν ως μια χαλαρή προσέγγιση στον εγχώριο ισλαμιστικό εξτρεμισμό. Το τρέχον rebranding έχει, ως εκ τούτου, εν μέρει σκοπό να πείσει ένα εγχώριο εκλογικό σώμα ότι το ηγετικό ισλαμιστικό κόμμα της χώρας έχει υιοθετήσει μια σταθερή στάση κατά του εξτρεμισμού. Σε αυτό το πνεύμα, ο Ghannouchi είπε στους εκπροσώπους στο συνέδριο ότι το Ennahda παρέμεινε μοναδικά κατάλληλο για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας εγχωρίως επειδή είχε χαράξει «την σαφή και οριστική διαχωριστική γραμμή μεταξύ των Μουσουλμάνων δημοκρατών και των εξτρεμιστικών και βίαιων τάσεων που ψευδώς αποδίδουν οι ίδιοι στο Ισλάμ».

Η απόφαση να απαρνηθεί τον όρο «πολιτικό Ισλάμ» αντικατοπτρίζει επίσης ένα εννοιολογικό επιχείρημα, ήτοι: Από τότε που το πολιτικό Ισλάμ στην Τυνησία πέτυχε αυτά που έθεσε ως στόχο να επιτύχει, δεν είναι πλέον απαραίτητο. Στην συνέντευξή του στην Le Monde, ο Ghannouchi υποστήριξε ότι το πολιτικό Ισλάμ αναδύθηκε ως αντίδραση σε δύο περιφερειακές τάσεις: Στην δικτατορία και σε μια εξτρεμιστική μορφή λαϊκότητας, την γαλλική παραλλαγή της εκκοσμίκευσης στην οποία οι εκφράσεις της θρησκευτικής ταυτότητας αποθαρρύνονται, αν όχι κρίνονται παράνομες, στην δημόσια σφαίρα. Δεδομένου ότι η τυνησιακή εξέγερση εγκατέστησε μια δημοκρατία και κατανίκησε τόσο την δικτατορία όσο και την λαϊκότητα, «δεν υπάρχει πλέον δικαιολογία για το πολιτικό Ισλάμ στην Τυνησία». Στην ομιλία του προς τους συνέδρους του Ennahda, ο Ghannouchi άφησε να εννοηθεί ότι το πολιτικό Ισλάμ είχε κάνει την πορεία του, όταν αφηγήθηκε ότι το Ennahda είχε εξελιχθεί «από ένα ιδεολογικό κίνημα δεσμευμένο στον αγώνα για την ταυτότητα, όταν η ταυτότητα ήταν υπό απειλή, σε ένα συνολικό κίνημα διαμαρτυρίας ενάντια σε ένα αυταρχικό καθεστώς, σε ένα εθνικό δημοκρατικό κόμμα αφιερωμένο στην μεταρρύθμιση».

Ο Ghannouchi υποβαθμίζει τις βασικές πτυχές της ισλαμιστικής ιδεολογίας εδώ, απεικονίζοντας το Ennahda ως κάτι που μοιάζει με μια οργάνωση πολιτικών δικαιωμάτων συνηγορίας υπέρ των Μουσουλμάνων που, επί δεκαετίες, δεν μπορούσαν να ασκούν ελεύθερα την πίστη τους. Το Ennahda είχε απαγορευτεί υπό το προηγούμενο καθεστώς, με τις εκατοντάδες των μελών του να έχουν φυλακιστεί, βασανιστεί ή εξαναγκαστεί σε εξορία. Ως εκ τούτου, το κίνητρο για μεγαλύτερη θρησκευτική και πολιτιστική αναγνώριση για τα μέλη του, καθώς και η επίτευξη της κοινωνικής δικαιοσύνης γενικότερα, ήταν πάντα τα συστατικά του κοινωνικού σχεδίου του Ennahda. Αλλά δεν ήταν ποτέ τα μόνα συστατικά. Τροφοδοτημένο από τις ρίζες του στην διακρατική Μουσουλμανική Αδελφότητα, το Ennahda προσπάθησε επίσης να ιδρύσει ένα ισλαμικό κράτος καθοδηγούμενο από τον ισλαμικό νόμο (σαρία), στο οποίο οι ευσεβείς Μουσουλμάνοι θα μπορούσαν να ζήσουν ανοιχτά, να πετύχουν κοινωνική δικαιοσύνη και ούτω καθεξής.

Ένας υποστηρικτής του ισλαμιστικού κινήματος Ennahda φωνάζει συνθήματα κατά την διάρκεια μιας προεκλογικής εκδήλωσης στην Τυνησία, στις 24 Οκτωβρίου του 2014. ZOUBEIR SOUISSI / REUTERS
--------------------------------------------

Η εξέγερση του 2011 και η επακόλουθη άνοδος του Ennahda φάνηκε να προσφέρουν στο κίνημα μια ευκαιρία να εκπληρώσει τις ιδεολογικές επιδιώξεις του, μετά από δεκαετίες καταπίεσης. Αλλά το Ennahda γρήγορα αντιμετώπισε εμπόδια. Όταν το κοινοβουλευτικό μπλοκ του κόμματος πρότεινε μια συνταγματική διάταξη που θα είχε κάνει την σαρία «πηγή» του νόμου (κάποιοι ήθελαν να είναι «η πηγή»), σφοδρή αντίδραση από τα κοσμικά κόμματα ανάγκασε την ομάδα να αποσύρει την πρόταση. Ο Ghannouchi διαβεβαίωσε τους υποστηρικτές του ότι το κίνημα θα μπορούσε να παραμείνει πιστό στην ισλαμική του ταυτότητα, επειδή ο ισλαμισμός ουσιαστικά σήμαινε την προώθηση των ευρύτερων στόχων της σαρία, όπως η δικαιοσύνη και η ελευθερία, και όχι ειδικές ρυθμίσεις που αναφέρονται στο Κοράνι και την Sunna (τα λόγια και τις συμπεριφορές που αποδίδονται στον Προφήτη Μωάμεθ). Θα μπορούσε επίσης να εστιάσει σε άρθρα του νέου συντάγματος επιβεβαιώνοντας ότι το Ισλάμ είναι «η θρησκεία του κράτους» και στην δέσμευση του κράτους να προσδίδει μια «αραβο-μουσουλμανική ταυτότητα» στην νεολαία του. Το επεισόδιο ήταν ενδεικτικό τόσο για τις ιδεολογικές δεσμεύσεις που πολλά μέλη του Ennahda είχαν διατηρήσει όσο και για αυτό που αποκαλύφθηκε σχετικά με την ικανότητα του Ennahda να προσαρμόζεται σε πολιτικούς περιορισμούς.

Αλλά έγινε πιο δύσκολο να διεκδικήσει την επιτυχία όταν το Ennahda υπέκυψε στην πίεση της κοινής γνώμης και παραιτήθηκε το 2013 μετά από αυτό που ευρέως θεωρήθηκε ως μια κακή κυβερνητική επίδοση˙ ήταν ακόμα πιο δύσκολο μετά τις βουλευτικές εκλογές του 2014, όταν το 70% του εκλογικού σώματος ψήφισε κόμματα εκτός του Ennahda, και το ισλαμιστικό κίνημα έχασε 20 έδρες στο κοινοβούλιο μένοντας πίσω από το κοσμικό κόμμα Tounes Nidaa («Αίτημα της Τυνησίας»). Αυτές οι αποτυχίες μπορούν να εξηγήσουν το γιατί ο Ghannouchi έχει αποφασίσει να αναδείξει την ταυτότητα και να προωθήσει την δημοκρατία, θέματα για τα οποία το κίνημά του μπορεί να ισχυριστεί πιο πειστικά μια επιτυχία στα τελευταία πέντε χρόνια.

ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ Ή ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ;

Η ήττα του Ennahda στις κάλπες το 2014 παρακίνησε αυτό που αποδείχθηκε ότι ήταν σχεδόν δύο χρόνια εσωτερικής συζήτησης σχετικά με την μελλοντική κατεύθυνση του κόμματος. Η επανειλημμένη αναβολή του συνεδρίου του κόμματος φέρεται να προήλθε από τις δυσκολίες της ηγεσίας να πείσει την βάση ότι το Ennahda θα πρέπει να είναι ένα πολιτικό κόμμα και να αφήσει τις ανοικτά θρησκευτικές δραστηριότητες σε ένα ξεχωριστό, ενδεχομένως και σχετικό, σώμα. Στο τέλος, αν και οι αντιπρόσωποι στο Κογκρέσο απέρριψαν τον όρο fasl (διαχωρισμός), ενέκριναν τον takhassus (εξειδίκευση) μεταξύ των θρησκευτικών και πολιτικών δραστηριοτήτων του κινήματος. Έτσι, για παράδειγμα, οι ηγέτες του Ennahda δεν μπορούν πλέον να κηρύξουν σε τζαμιά ή να κατέχουν ηγετικές θέσεις σε θρησκευτικές οργανώσεις. Όπως εξήγησε ο Ghannouchi στην εφημερίδα Le Monde, «εμείς πρέπει να καθορίσουμε την διαφορά μεταξύ των πολιτικών και των θρησκευτικών δραστηριοτήτων. Η αρένα της πολιτικής δράσης δεν είναι μέσα στο τζαμί».

Τέτοιες κινήσεις αντανακλούν εν μέρει πολιτικές σκοπιμότητες. Ο Ghannouchi είπε στην Le Monde ότι το Ennahda «θέλει [να είναι] ένα κόμμα που μιλά για καθημερινά προβλήματα της ζωής των οικογενειών και των ατόμων, και όχι ένα κόμμα που μιλάει [στους ψηφοφόρους] σχετικά με την τελική κρίση, τον παράδεισο, και ούτω καθεξής». Σαν για να αποδείξει τι εννοούσε, αφιέρωσε το δεύτερο μισό της ομιλίας του στο συνέδριο στο να περιγράφει μια σειρά μεταρρυθμίσεων με στόχο την καταπολέμηση της διαφθοράς, την τόνωση της οικονομικής ανάπτυξης, την μείωση της ανεργίας και την βελτίωση των συνθηκών για τους νέους –όλα τους στόχοι της χώρας που οι Τυνήσιοι έχουν σταθερά κατατάξει ως τις υψηλότερες προτεραιότητες του έθνους. Με τις τοπικές εκλογές να έχουν προγραμματιστεί για τον Μάρτιο του 2017 και τις βουλευτικές εκλογές να ακολουθούν το 2019, το Ennahda ξέρει ότι χρειάζεται να επεκτείνει την βάση της στήριξής του, εάν θέλει να ανακάμψει από την ήττα του 2014. Οτιδήποτε άλλο μπορεί να καθοδηγεί την τρέχουσα μεταμόρφωση του κινήματος στην εστίαση στα «καθημερινά προβλήματα» του εκλογικού σώματος, έχει πολιτικό νόημα.

Είναι πολύ νωρίς για να πει κανείς αν η σχετικά περιορισμένη απόφαση να απαιτεί από τα μέλη του που κηρύττουν σε τεμένη να εγκαταλείψουν την πολιτικολογία θα σημάνει μια πιο δραματική κίνηση για να διαχωριστεί η θρησκεία και την πολιτική στην Τυνησία. Ο Ghannouchi όντως είπε στους αντιπροσώπους στο συνέδριο ότι «Είμαστε αποφασισμένοι να κρατήσουμε την θρησκεία μακριά από πολιτικούς αγώνες και συγκρούσεις», ακόμη και όταν θέλησε να υπογραμμίσει ότι ο διαχωρισμός θρησκείας και πολιτικής δεν πρέπει να εξισώνεται με τον διαχωρισμό της θρησκείας από την δημόσια ζωή. «Είμαστε έκπληκτοι όταν βλέπουμε την επιμονή ορισμένων να αποκλείσουν την θρησκεία από την δημόσια ζωή», διακήρυξε.

Αυτό εγείρει το ερώτημα του τι θα συμβεί όταν οι πολιτικές συγκρούσεις αφορούν την θέση της θρησκείας στην δημόσια ζωή. Ακριβώς το πού το κίνημα θα χαράξει τα όρια μεταξύ δημόσιας ζωής, πολιτικής και θρησκείας παραμένει ένα ανοιχτό ερώτημα. Στην συνέντευξή του στην Le Monde, ο Ghannouchi σημείωσε ότι «Ούτε το [τυνησιακό] δίκαιο ούτε η θρησκεία πρέπει να παρεμβαίνουν στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων. Στην δημόσια σφαίρα, εφαρμόζεται ο νόμος. Στον ιδιωτικό τομέα, είναι ατομική ελευθερία». Έτσι, όπως τόνισε στους εκπροσώπους του Ennahda, αν η θρησκεία πρόκειται να τροφοδοτεί την δημόσια ζωή, και η ίδια δημόσια σφαίρα πρέπει να ρυθμίζεται από τον νόμο, τότε οι δηλώσεις Ghannouchi θα προτείνουν μια στενότερη σύνδεση ανάμεσα στην θρησκεία και τον νόμο από όσο οι κοσμικοί του αντίπαλοι είναι πιθανό να δεχτούν.

ΤΙ ΕΠΕΤΑΙ;

Στο τέλος, ο βαθμός στον οποίο το συνέδριο του Ennahda θα αλλάξει την πολιτική της Τυνησίας μπορεί να εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο θα αλλάξει το ίδιο το Ennahda. Οι αναλογίες έχουν χαραχθεί από την εμπειρία της Τουρκίας στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν το ισλαμιστικό AKP αναδιατύπωσε τον εαυτό του ως κοινωνικά συντηρητικό κόμμα και τόνισε την οικονομική πλατφόρμα του σε μια προσπάθεια να διευρύνει την βάση στήριξής του. Το Ennahda μπορεί να έχει το ΑΚΡ στο μυαλό του, αλλά το πιο σημαντικό μοντέλο σήμερα είναι αναμφισβήτητα το Μαρόκο, όπου ένα ισλαμιστικό κόμμα με ρίζες στην Αδελφότητα νομοθετεί στην Βουλή και μάλιστα καταλαμβάνει την πρωθυπουργία, αλλά αφήνει τις ανοιχτές θρησκευτικές δραστηριότητες σε αδελφές οργανώσεις του στην κοινωνία των πολιτών. Το εάν το Ennahda αλλάξει εσωτερικές δομές του˙ εάν το κόμμα ασχοληθεί με διχαστικές νομοθεσίες, όπως η διευθέτηση των προβληματικών ιμάμηδων ή η πρόσφατη πρόταση για την κατάργηση του θρησκευτικού αποτυπώματος στο κληρονομικό δίκαιο της χώρας˙ και ο βαθμός στον οποίο οι κομματικές εκστρατείες σε προσανατολισμένα στην θρησκεία θέματα στους γύρους των επερχόμενων εκλογών, θα δώσουν στους παρατηρητές μια σαφέστερη εικόνα των πιο μακροπρόθεσμων σχεδίων του Ennahda και περισσότερα πυρομαχικά για την συζήτηση σχετικά με την συνεχιζόμενη εξέλιξη του πολιτικού Ισλάμ στην Τυνησία και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/tunisia/2016-06-08/political-isl...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition