Πώς καταρρέουν οι δημοκρατίες | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Πώς καταρρέουν οι δημοκρατίες

Γιατί ο λαϊκισμός είναι μια οδός για την απολυταρχία

Ο λαϊκισμός κερδίζει έδαφος. Σε όλο τον κόσμο, η οικονομική δυσπραγία και η αυξανόμενη ανησυχία για την παγκοσμιοποίηση, τη μετανάστευση και τις καθιερωμένες ελίτ ώθησαν τέτοια κινήματα στην εξουσία, οδηγώντας σε μια πλημμυρίδα δημόσιας υποστήριξης προς κόμματα και ηγέτες που θεωρούνται ως ικανοί να κρατήσουν σε απόσταση τις δυνάμεις της πολιτισμικής και κοινωνικής αλλαγής. Στην Ευρώπη [1], λαϊκιστικά κόμματα κυριαρχούν στα κοινοβούλια στην Ελλάδα, την Ουγγαρία, την Ιταλία, την Πολωνία, την Σλοβακία και την Ελβετία και είναι μέρη κυβερνητικών συνασπισμών στην Φινλανδία, τη Νορβηγία και την Λιθουανία. Στη Νοτιοανατολική Ασία, ο ισχυρός άνδρας των Φιλιππίνων, Rodrigo Duterte, ακολουθεί μια λαϊκίστικη ατζέντα. Και στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Donald Trump έχει εκλεγεί πρόεδρος.

Οι στόχοι των σύγχρονων λαϊκιστών δεν είναι νέοι. Όπως οι περισσότεροι από τους ιστορικούς προκατόχους τους [2] στην Λατινική Αμερική και την Ευρώπη, τα σημερινά λαϊκιστικά κόμματα εκθειάζουν τις αρετές της ισχυρής και αποφασιστικής ηγεσίας, μοιράζονται μια περιφρόνηση για τους θεσμούς, και εκφράζουν βαθιά δυσπιστία για τους εκλαμβανόμενους ως ειδικούς και τις ελίτ [3]. Όμως, οι τακτικές που χρησιμοποιούν οι σημερινοί λαϊκιστές για την εφαρμογή του οράματός τους για την σιδηρά διακυβέρνηση έχουν εξελιχθεί. Αντί να ενορχηστρώσουν ξαφνικά και αποφασιστικά ρήγματα με την δημοκρατία, κάτι που μπορεί να προκαλέσει εγχώρια και διεθνή καταδίκη, έχουν μάθει από τροφοδοτούμενους από τον λαϊκισμό ισχυρούς, όπως ο Ούγκο Τσάβες της Βενεζουέλας, ο Βλαντιμίρ Πούτιν της Ρωσίας και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν της Τουρκίας.

Μετα-ψυχροπολεμικοί λαϊκιστές όπως ο Τσάβες, ο Πούτιν και ο Ερντογάν υιοθέτησαν μια αργή και σταθερή προσέγγιση για την διάλυση της δημοκρατίας. Αυτοί οι ηγέτες αρχικά ήρθαν στην εξουσία μέσω δημοκρατικών εκλογών και στην συνέχεια εκμεταλλεύθηκαν την ευρέως διαδεδομένη δυσαρέσκεια για να υπονομεύσουν σταδιακά τους θεσμικούς περιορισμούς στην κυριαρχία τους, να περιθωριοποιήσουν την αντιπολίτευση, και να διαβρώσουν την κοινωνία των πολιτών. Το σενάριό τους είναι συνεπές και ξεκάθαρο: Να εγκαθιστούν σκόπιμα νομιμόφρονες σε θέσεις κλειδιά της εξουσίας (ιδιαίτερα στον τομέα των υπηρεσιών της δικαιοσύνης και της ασφάλειας) και να εξουδετερώσουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αγοράζοντάς τα, νομοθετώντας εναντίον τους, και επιβάλλοντας λογοκρισία. Αυτή η στρατηγική καθιστά δύσκολο να διακρίνει κανείς πότε συμβαίνει όντως η ρήξη με την δημοκρατία, και το ότι είναι τόσο ύπουλη αποτελεί μια από τις σημαντικότερες απειλές για την δημοκρατία στον 21ο αιώνα.

Η σταθερή διάλυση των δημοκρατικών κανόνων και πρακτικών από δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες, αυτό που λέμε «αυταρχικοποίηση» ("authoritarianization") σηματοδοτεί μια σημαντική αλλαγή στον τρόπο που οι δημοκρατίες ιστορικά έχουν καταρρεύσει. Στοιχεία σχετικά με τα αυταρχικά καθεστώτα [4] δείχνουν ότι μέχρι πρόσφατα, οι κύριες απειλές για την δημοκρατία ήταν τα πραξικοπήματα. Από το 1946 έως το 1999, το 64% των δημοκρατιών απέτυχε εξαιτίας τέτοιων εξεγέρσεων. Κατά την τελευταία δεκαετία, ωστόσο, η τροφοδοτημένη από τον λαϊκισμό αυταρχικοποίηση έχει βρεθεί σε άνοδο, αντιπροσωπεύοντας το 40% όλων των δημοκρατικών αποτυχιών μεταξύ 2000 και 2010 και φτάνοντας τα πραξικοπήματα σε συχνότητα. Αν συνεχιστούν οι σημερινές τάσεις, η τροφοδοτημένη από τον λαϊκισμό αυταρχικοποίηση σύντομα θα γίνει η πιο κοινή οδός προς την απολυταρχία.

Ακόμα πιο απογοητευτικά, η αργή και σταδιακή φύση της τροφοδοτημένης από τον λαϊκισμό δημοκρατικής οπισθοδρόμησης είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί [5]. Επειδή είναι πανούργα και σταδιακή, δεν υπάρχει μια κρίσιμη στιγμή που προκαλεί γενικευμένη αντίσταση ή που δημιουργεί ένα κομβικό σημείο γύρω από το οποίο η αντιπολίτευση μπορεί να συνενωθεί. Και στις περιπτώσεις στις οποίες όντως αναδύονται ηχηροί επικριτές, οι λαϊκιστές ηγέτες μπορούν εύκολα να τους χαρακτηρίσουν ως «πεμπτοφαλαγγίτες», «πράκτορες του κατεστημένου» ή άλλους προβοκάτορες που επιδιώκουν να αποσταθεροποιήσουν το σύστημα. Η αποσπασματική δημοκρατική διάβρωση, ως εκ τούτου, συνήθως προκαλεί μόνο κατακερματισμένη αντίσταση.

Επιπλέον, επειδή οι λαϊκιστές ηγέτες απολαμβάνουν σημαντικής λαϊκής υποστήριξης, τείνουν να έχουν ευρεία έγκριση για πολλές από τις προτεινόμενες αλλαγές τους. Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, ο Χουάν Περόν εξελέγη πρόεδρος το 1946 και εκμεταλλεύθηκε την δημοτικότητά του ώστε να εδραιώσει τον έλεγχό του επί του πολιτικού συστήματος. Πιο πρόσφατα, ο Ερντογάν της Τουρκίας και το Κόμμα του της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης πέτυχαν μια ηχηρή νίκη στις εθνικές εκλογές του 2002 και συνέχισαν να προσελκύουν αυξημένα μερίδια ψήφων το 2007 και το 2011. Αυτή η ευρεία δημόσια υποστήριξη παρέχει στους ηγέτες όπως ο Ερντογάν την αντίληψη μιας «εντολής» να κυβερνούν. Και επειδή εκλέγονται με μια πλατφόρμα αλλαγής, οι αρχικές προσπάθειες για να επεκτείνουν τον έλεγχό τους υποβαθμίζονται ως αναγκαίες για την εφαρμογή φιλόδοξων μεταρρυθμίσεων.

Όχι μόνο είναι δύσκολο να νικηθεί η τροφοδοτημένη από τον λαϊκισμό αυταρχικοποίηση, αλλά εξυψώνει όλο και περισσότερο την «περσοναλιστική δικτατορία» -ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της απολυταρχίας στην οποία η εξουσία είναι εξαιρετικά συγκεντρωμένη στα χέρια ενός ατόμου. Τα στοιχεία δείχνουν ότι σχεδόν το ήμισυ (44%) όλων των περιπτώσεων της αυταρχικοποίησης από το 1946 ως το 1999 οδήγησε στην ίδρυση περσοναλιστικών δικτατοριών. Από το 2000 έως το 2010, ωστόσο, το ποσοστό αυτό αυξήθηκε στο 75%. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι λαϊκιστές ισχυροί άνδρες ανήλθαν στην εξουσία με την υποστήριξη ενός πολιτικού κόμματος, αλλά στην συνέχεια αποδείχθηκαν αποτελεσματικοί στο να παραμερίσουν τις ανταγωνιστικές φωνές εκ των έσω. Αυτή ήταν η ιστορία όχι μόνο στην Ρωσία, στην Τουρκία και στην Βενεζουέλα, αλλά και με τον Αλμπέρτο Φουτζιμόρι στο Περού, τον Ντανιέλ Ορτέγκα στη Νικαράγουα, και τον Ραφαέλ Κορέα στον Ισημερινό. Ακόμη και σε χώρες όπου οι τροφοδοτούμενες από τον λαϊκισμό απειλές για την δημοκρατία δεν έχουν εξελιχθεί πλήρως σε απολυταρχία, όπως στην Ουγγαρία και την Πολωνία, οι αντίστοιχοι κυρίαρχοι ηγέτες Viktor Orban και Γιάροσλαβ Καζίνσκι απολαμβάνουν ένα δυσανάλογο μερίδιο εξουσίας.

Όπως έχουμε υποστηρίξει στο παρελθόν [6], η άνοδος των περσοναλιστικών δικτατοριών αποτελεί μια μεγάλη πηγή ανησυχίας. Ένα στιβαρό σώμα από την έρευνα των πολιτικών επιστημών δείχνει ότι τέτοια συστήματα τείνουν να παράγουν τα χειρότερα αποτελέσματα από κάθε άλλου είδους πολιτικό καθεστώς: Συνήθως επιδιώκουν την πιο ασταθή και επιθετική εξωτερική πολιτική, ενστερνίζονται τα πιο ξενοφοβικά αισθήματα, είναι πιο πιθανό να κακοδιαχειρίζονται την ξένη βοήθεια, και είναι λιγότερο πιθανό να μεταβούν στην δημοκρατία, όταν καταρρεύσουν. Τα σημερινά λαϊκίστικα κινήματα, ως εκ τούτου, θα μπορούσε κάλλιστα να τροφοδοτήσουν τον πολλαπλασιασμό των πιο προβληματικών καθεστώτων του κόσμου.

Τέλος, η τροφοδοτημένη από τον λαϊκισμό αυταρχικοποίηση είναι πιθανό να θέσει σε κίνδυνο τις χώρες που συνήθως θεωρούμε ως σταθερές δημοκρατίες. Πρόσφατη έρευνα των πολιτικών επιστημών [7] ενισχύει την ιδέα ότι οι νέες δημοκρατίες πράγματι εδραιώνονται κάποια στιγμή μεταξύ 17 και 20 ετών αφότου εγκαθιδρύονται. Ωστόσο, η έρευνα δείχνει ότι η μείωση του κινδύνου για πραξικόπημα είναι ο πρωταρχικός παράγοντας που μειώνει το ρίσκο μιας χώρας για αποτυχία της δημοκρατίας πέρα από αυτό το χρονικό πλαίσιο. Η απειλή της αυταρχικοποίησης, όπως αποδεικνύεται, δεν μειώνεται με την πάροδο του χρόνου. Η Βενεζουέλα είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση. Όταν ο Τσάβες εξελέγη το 2002, η Βενεζουέλα ήταν η τρίτη παλαιότερη δημοκρατία έξω από την βιομηχανοποιημένη Δύση. Ομοίως, η Ουγγαρία και η Πολωνία από καιρό υποτίθεται ότι ήταν αναπόσπαστα μέλη μέσα στο δημοκρατικό κλαμπ, αλλά παρ’ όλα αυτά έχουν βιώσει σημαντικές διολισθήσεις στον σεβασμό των δημοκρατικών αρχών.

Οι δυνάμεις που τροφοδοτούν τον λαϊκισμό δεν πρόκειται να εξαφανιστούν οποτεδήποτε σύντομα. Αν μη τι άλλο, η οικονομική υποαπόδοση, η απογοήτευση με την διαφθορά και η δυσαρέσκεια με τις επιδόσεις των κυβερνήσεων θα συνεχίσουν να ρίχνουν λάδι στην φωτιά του λαϊκισμού σε όλη την υδρόγειο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν πρέπει να υποτιμηθεί η απειλή του λαϊκισμού στην δημοκρατική ανάπτυξη. Η ζημία που προκαλείται στην δημοκρατία από το λαϊκιστικό κύμα στην Ευρώπη έχει μέχρι στιγμής περιοριστεί στην Ουγγαρία και την Πολωνία, γιατί τα μακροχρόνια πρότυπα της Ευρώπης, η δύναμη των θεσμών, και η εμπειρία με την δημοκρατία έχουν μέχρι στιγμής αντισταθμίσει την αντιδημοκρατική πίεση του λαϊκισμού. Η ζημιά στην δημοκρατία είναι πιθανό να είναι πιο έντονη στις λιγότερο αναπτυγμένες δημοκρατίες. Ήδη, ο Duterte έχει πουλήσει τις τακτικές τύπου «ισχυρός άνδρας» και μια φλογερή ρητορική ως λύση για την απογοήτευση του κοινού του με το έγκλημα, την φτώχεια και την διαφθορά. Από τότε που ανέλαβε την εξουσία, τον Ιούνιο, ο Duterte κινήθηκε γρήγορα για να καταστείλει τους αμφισβητίες και να επεκτείνει τον προσωπικό του έλεγχο –όλα αυτά ενώ υπόσχεται να αναπροσανατολίσει την εξωτερική πολιτική της χώρας του [8] μακριά από τις Ηνωμένες Πολιτείες και περισσότερο προς την Κίνα και την Ρωσία.

Η αντιμετώπιση της απειλής του λαϊκισμού για τους δημοκρατικούς κανόνες και τις πρακτικές, θα απαιτήσουν επαγρύπνηση και συντονισμό μεταξύ ευρέων τμημάτων των κοινωνιών που βρίσκονται σε κίνδυνο. Η αναγνώριση των τακτικών και της προσέγγισης που χρησιμοποιούν οι σημερινοί ηγέτες για να επεκτείνουν τον έλεγχό τους είναι ένα απαραίτητο πρώτο βήμα προς την ανάπτυξη στρατηγικών για την καταπολέμηση της τάσης αυτής. Οι εύθραυστες δημοκρατίες είναι ιδιαίτερα σε κίνδυνο, αλλά οι κατεστημένες δημοκρατίες του κόσμου δεν είναι βέβαιο ότι εξαιρούνται. Οι πολίτες στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να διστάσουν [9] πριν συμπεράνουν ότι είναι άτρωτοι σε ένα καθοδηγούμενο από τον λαϊκισμό πισωγύρισμα. Η τακτική των σημερινών λαϊκιστών μπορεί να είναι πανούργα, αλλά αν αφεθεί ανεξέλεγκτη, θα οδηγήσει σε σοβαρές συνέπειες για την παγκόσμια δημοκρατία.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-12-05/how-democracies-fall-...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-10-17/europe-s-popul...
[2] http://www.economist.com/node/6802448
[3] https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2016/03/09/trumps-vot...
[4] http://sites.psu.edu/dictators/
[5] http://www.journalofdemocracy.org/article/democratic-backsliding
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-09-26/new-dictators?utm_con...
[7] https://campuspress.yale.edu/svolik/files/2015/10/Which-Democracies-Will...
[8] http://www.reuters.com/article/us-apec-summit-philippines-russia-idUSKBN...
[9] https://medium.com/@timothymfrye/i-study-autocratic-elections-and-im-con...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition