Η νέα γλώσσα του ευρωπαϊκού λαϊκισμού

Ο φιλο-σημιτισμός, η προώθηση της ισότητας των φύλων και η υποστήριξη των δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων χρησιμοποιούνται με εντυπωσιακά παρόμοιους τρόπους στον πολιτισμικό λόγο της λαϊκιστικής δεξιάς: Για να τονίσει την καθυστέρηση του Ισλάμ σε σχέση με την νεωτερικότητα της Ευρώπης και να εμφανίσει την αντι-μεταναστευτική δεξιά ως υπερασπιστή των φιλελεύθερων και προοδευτικών αξιών της ηπείρου. Η ειρωνεία των μη ανεκτικών, αντι-φιλελεύθερων και υπέρ των αποκλεισμών μεγαλαυχιών των λαϊκιστών περί της ανεκτικής, φιλελεύθερης και συμμετοχικής Ευρώπης, δεν θα ξεφύγει από κανέναν.

Ωστόσο, η επιλεκτική υιοθέτηση της κοσμικότητας και των Εβραίων, των γυναικών και των ομοφυλοφίλων από τους λαϊκιστές δεν είναι μόνο μια ρητορική στρατηγική˙ είναι επίσης εκλογική, ένας τρόπος ώστε οι λαϊκιστές να προσεγγίσουν νέα εκλογικά σώματα και να κερδίσουν την αποδοχή της κύριας τάσης. Οι λαϊκιστές υποστηρίζουν ότι όλες αυτές οι ομάδες απειλούνται -πρακτικά και πολιτιστικά- από τον αποκαλούμενο εξισλαμισμό των Δυτικών κοινωνιών. Υποστηρίζουν επίσης ότι τα κυρίαρχα κόμματα και οι πολιτιστικές ελίτ έχουν αγνοήσει αυτή την απειλή. Έτσι, σύμφωνα με τα λόγια των λαϊκιστών, τα συμφέροντα των Εβραίων, των γυναικών και των ομοφυλόφιλων εξυπηρετούνται καλύτερα από εκείνους που δεν φοβούνται να πουν τα πράγματα όπως είναι –δηλαδή, τους ίδιους τους λαϊκιστές. Υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις ότι η στρατηγική αυτή βοήθησε τους αντι-μεταναστευτικούς λαϊκιστές να προσελκύσουν περισσότερες γυναίκες [19] και ψηφοφόρους που υποστηρίζουν έντονα τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων [20].

Η ηγέτις του γαλλικού Εθνικού Μετώπου, Marine Le Pen, στο Παρίσι, τον Νοέμβριο του 2016. CHARLES PLATIAU / REUTERS
------------------------------------------------------------------

Η νέα συγχώνευση των παλαιότερα διαφορετικών πτυχών της σκέψης από τους λαϊκιστές αμφισβητεί τις επικρατούσες κατανοήσεις της λαϊκιστικής ξενοφοβίας, η οποία συχνά χαρακτηρίζεται ως θεμελιωδώς εθνικιστική. Κόμματα όπως το Εθνικό Μέτωπο στην Γαλλία, το Κόμμα για την Ελευθερία στην Ολλανδία και το Κόμμα της Ελευθερίας στην Αυστρία είναι βεβαίως εθνικιστικά. Αλλά δεν είναι απλώς εθνικιστικά: Είναι ταυτόχρονα και πολιτισμικά. Χαράσσουν τα πιο θεμελιώδη όρια μεταξύ εαυτού και άλλων κατά μήκος πολιτιστικών γραμμών -μεταξύ της εβραιο-χριστιανικής Δύσης και του Ισλάμ- και όχι εθνικών γραμμών.

Τι εξηγεί αυτός ο επανασχεδιασμός των ορίων; Αφενός, οι εθνικές διαφορές έχουν μετριαστεί με την εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και της παγκοσμιοποίησης. Ταυτόχρονα, η αυξανόμενη ορατότητα της μουσουλμανικής θρησκευτικότητας σε ένα κατά τα άλλα μη θρησκευτικό περιβάλλον υπογραμμίζει την αντίθεση ανάμεσα στην κοσμική χριστιανικότητα και το προφανώς αντιστεκόμενο στην κοσμικότητα Ισλάμ. Και φυσικά, η λαϊκιστική ανησυχία με το Ισλάμ ως έναν ξένο και απειλητικό πολιτισμό έχει κερδίσει πρόσθετη ελκυστικότητα από τις θεαματικές και συμβολικά ηχηρές επιθέσεις που έγιναν τα τελευταία χρόνια στο όνομα του Ισλάμ σε μια σειρά ευρωπαϊκών πρωτευουσών.

Η άνοδος του πολιτισμικού λαϊκισμού είναι μια ιστορία γεμάτη με ειρωνεία και ανατροπές. Ο κοσμικισμός, από μακρού χρόνου μια ιδεολογία της αριστεράς, τώρα διεκδικείται από την δεξιά. Η βαθιά αντι-φιλελεύθερη λαϊκιστική δεξιά διακηρύσσει τον φιλελευθερισμό της και την δέσμευσή της στον φιλοσημιτισμό, την ισότητα των φύλων και τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων. Καθώς η Ευρώπη γίνεται πιο κοσμική, ρητορικά απεικονίζεται ως χριστιανική. Η χριστιανικότητα, με την σειρά της, εξυμνείται ως η πηγή του φιλελευθερισμού, της κοσμικότητας και της ισότητας των φύλων. Ακόμη και όταν το ευρωπαϊκό εγχείρημα έχει αρχίσει να παραπαίει, η πανευρωπαϊκή ταυτότητα, καθορισμένη με θρησκευτικούς και πολιτισμικούς όρους, έρχεται να καταλάβει πιο κεντρικά τον λόγο της ηπείρου.

ΜΙΑ ΑΥΤΟΕΚΠΛΗΡΟΥΜΕΝΗ ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ;

Ο βασικός κίνδυνος του ευρωπαϊκού πολιτισμικού λαϊκισμού, ειδικά στο μέτρο που τα θέματά του έφθασαν να αντηχούν στον κυρίαρχο πολιτικό λόγο, είναι ότι μπορεί να είναι αυτοεκπληρούμενος. Με το να απεικονίζει το Ισλάμ ως θεμελιωδώς ξένο σε όλα όσα αντιπροσωπεύει η Ευρώπη -χαρακτηρίζοντάς το ως «τη μεγαλύτερη απειλή για την επιβίωση του πολιτισμού μας», όπως έκανε ο Wilders [21]- οι πολιτισμικοί ενθαρρύνουν και νομιμοποιούν μια αμοιβαία απόρριψη της Ευρώπης και της Δύσης από τους Μουσουλμάνους πολίτες της Ευρώπης. Μια τέτοια ασυμβίβαστα αντι-Δυτική στάση είναι, βεβαίως, ήδη ένα βασικό στοιχείο ορισμένων πτυχών του ισλαμικού λόγου που υπάρχει ανεξάρτητα από την αντι-μουσουλμανική ρητορική. Αλλά ο πολιτισμικός λαϊκισμός της Ευρώπης κινδυνεύει να καταστήσει αυτές τις ριζικά αντι-Δυτικές γραμμές πιο αξιόπιστες και ελκυστικές για τους Μουσουλμάνους. Με το να διακηρύσσεται με όλο και πιο σκληρούς όρους η ασυμβατότητα της Ευρώπης και του Ισλάμ, ο νέος πολιτισμισμός δεν μπορεί παρά να εμβαθύνει την αποξένωση των Μουσουλμάνων της Ευρώπης και την δυσπιστία μεταξύ αυτών και της ονομαστικά χριστιανικής πλειοψηφίας της ηπείρου. Με αυτόν τον τρόπο, μπορεί να συμβάλει στην δημιουργία της ίδιας της διαίρεσης που ισχυρίζεται ότι περιγράφει.

Εν όψει αυτού του κινδύνου, είναι σημαντικό να επιμείνουμε -ενάντια στην εκχυδαϊσμένη άποψη του Huntington που υιοθετήθηκε από τους πολιτισμικούς λαϊκιστές- ότι οι πολιτισμοί είναι μη ενωμένες οντότητες με διαχρονικές ουσίες που στέκουν ασυμβίβαστα αντίθετες η μια έναντι της άλλης. Είναι τεράστια, ποικίλα, ακυβέρνητα και εξελισσόμενα πεδία πρακτικής και λόγου. Το να κάνουμε ζήτημα μια σύγκρουση πολιτισμών είναι σαν να παραμελούμε τις πιο σημαντικές συγκρούσεις μέσα στους πολιτισμούς.