Μετα-φιλελευθερισμός στην Ανατολή και την Δύση | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Μετα-φιλελευθερισμός στην Ανατολή και την Δύση

Ο ισλαμισμός και το φιλελεύθερο κράτος
Περίληψη: 

Οι συζητήσεις για την ιδεολογία και την ταυτότητα αναδύονται νωρίς στις δημοκρατικές μεταβάσεις, όπως το έκαναν και κατά την Αραβική Άνοιξη. Αλλά το να σκεφτείς βαθιά τον μετα- ή τον αντι-φιλελευθερισμό απαιτεί ένα ελάχιστο επίπεδο ελεύθερης έκφρασης και έρευνας που επί του παρόντος λείπει από το μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής. Ως αποτέλεσμα, η καρδιά των συζητήσεων για τις εναλλακτικές λύσεις στον φιλελευθερισμό έχει μετατοπιστεί από την Ανατολή στην Δύση.

Ο SHADI HAMID είναι ανώτερος συνεργάτης στο Brookings Institution και ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Islamic Exceptionalism: How the Struggle Over Islam Is Reshaping the World [1].

Από την αρχή του Ψυχρού Πολέμου, η Δυτική πολιτική κουλτούρα είχε καθοριστεί από μια ευρεία δέσμευση στον φιλελευθερισμό [2], την πολιτική φιλοσοφία που βασίζεται στην ατομική επιλογή, τα μη διαπραγματεύσιμα δικαιώματα (ειδικά εκείνα των μειονοτήτων), την κρατική ουδετερότητα, και τον περιορισμό του ρόλου της «ιδιωτικής» θρησκευτικής πίστης στην δημόσια σφαίρα.

Πρόσφατα όμως, ένας αυξανόμενος αριθμός Δυτικών διανοουμένων και πολιτικών έχει αρχίσει να θέτει υπό αμφισβήτηση αυτή την δέσμευση στον φιλελευθερισμό [3]. Τα λαϊκά κινήματα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αναβιώσει τις αντι-φιλελεύθερες (illiberal) έννοιες της εθνοτικής-εθνικής ταυτότητας και του ανήκειν, ενώ συγγραφείς όπως ο Γάλλος μυθιστοριογράφος Michel Houellebecq και ο Αμερικανός πολιτικός θεωρητικός Patrick Deneen έχουν γράψει μπεστ-σέλερς βιβλία [4] που υποδηλώνουν ότι η φιλελεύθερη κοινωνία, επειδή συγχέει τα πιο θεμελιώδη ερωτήματα για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, δεν μπορεί να διατηρηθεί μακροπρόθεσμα. Αντί να υπερθεματίζουν για τον φιλελευθερισμό, αυτοί οι επικριτές εναλλάσσονται μεταξύ του να προτείνουν σοβαρές εναλλακτικές λύσεις και να προσφέρουν θρήνους ηρωικής αποδοχής του μοιραίου.

12042018-1.jpg

Διαδηλωτής κρατά έναν σταυρό και το κοράνι στο Κάιρο, τον Δεκέμβριο του 2012. KHALED ABDULLAH ALI AL MAHDI / REUTERS
----------------------------------------------------------------

Σχετικά με αυτό -πώς να αντιληφθεί την εθνική ταυτότητα και τις εναλλακτικές λύσεις στον φιλελευθερισμό-, τουλάχιστον, η Δύση βρίσκεται πίσω από την Μέση Ανατολή. Πάνω από επτά χρόνια πριν, η πτώση των στάσιμων απολυταρχιών κατά την διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης άνοιξε μια ζωντανή, επίμαχη συζήτηση για τον ρόλο της θρησκείας στην δημόσια ζωή [5] και την φύση του έθνους. Οι ισλαμιστές και οι μη ισλαμιστές είχαν διαφορετικές μη διαπραγματεύσιμες δεσμεύσεις: Θα ήταν το κράτος ιδεολογικά ουδέτερο ή θα μπορούσε να αναλάβει μια θρησκευτική και πολιτική αποστολή;

ΥΠΟΤΑΓΗ

Παρά τις ελπίδες των Δυτικών παρατηρητών, ο φιλελευθερισμός απέδωσε ελάχιστα σε αυτές τις συζητήσεις της εποχής της Αραβικής Άνοιξης. Χωρίς μια προϋπάρχουσα φιλελεύθερη συναίνεση στις κοινωνίες της Μέσης Ανατολής, οι εναλλακτικές λύσεις έναντι του φιλελευθερισμού -δηλαδή ο ισλαμισμός- δεν εξετάστηκαν καν˙ σε χώρες όπως η Αίγυπτος και η Τυνησία, ψηφίστηκαν στην εξουσία.

Τα ισλαμικά κινήματα, τα οποία πίστευαν ότι το Ισλάμ και ο ισλαμικός νόμος θα έπρεπε να παίζουν κεντρικό ρόλο στην δημόσια ζωή, είχαν υποσχεθεί από καιρό μια εναλλακτική λύση στον φιλελευθερισμό [6]. Για αυτά, η αληθινή ελευθερία σήμαινε την ελευθερία να είναι κανείς τόσο θρησκευόμενος όσο επιθυμούσε -και στις συντηρητικές κοινωνίες αυτό τείνει να είναι αρκετά θρησκευτικό. Όπως μου εξήγησε μια πρώην προσωπικότητα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, ο Abdel Moneim Aboul Fotouh, «το Κοινοβούλιο δεν θα χορηγήσει δικαιώματα σε ομοφυλόφιλους επειδή αυτό έρχεται σε αντίθεση με την κυρίαρχη κουλτούρα της κοινωνίας και εάν το έπρατταν [οι βουλευτές] θα έχαναν στις επόμενες εκλογές. Είτε είστε κομμουνιστής, σοσιαλιστής, είτε οτιδήποτε άλλο, υπάρχει ήδη ένας ενσωματωμένος σεβασμός για την σαρία».

Τα περιγράμματα μιας μυθικής ισλαμικής κοινωνίας έτειναν να παραμένουν ασαφή πέρα από την γενική προτίμηση για περισσότερο κοινωνικό συντηρητισμό παρά για λιγότερο. Οι λεπτομέρειες θα ήταν πάντοτε δύσκολες: Ο ισλαμικός νόμος, όπως αποκαλύφθηκε τον 7ο αιώνα, δεν σχεδιάστηκε για το έθνος-κράτος ή, περαιτέρω, για το σύγχρονο διεθνές σύστημα. Το Ισλάμ, στην αρχική του μορφή, υπέθετε ότι η κύρια αφοσίωση κάποιου ήταν σε μια θρησκευτική κοινότητα παρά σε ένα έθνος.

Εν πάση περιπτώσει, πριν από την Αραβική Άνοιξη, η προοπτική της πραγματικής άσκησης εξουσίας φαινόταν απομακρυσμένη στους περισσότερους Ισλαμιστές, οπότε ήταν ευκολότερο να αγνοούν τα πιο δύσκολα ερωτήματα σχετικά με το πώς μπορεί να μοιάζει μια πραγματική ισλαμική κοινωνία [7]. Οι τάξεις των κλάδων της Μουσουλμανικής Αδελφότητας ήταν γεμάτες με γιατρούς, μηχανικούς και καθηγητές -όχι φιλοσόφους ή θεωρητικούς. Μάλλον αντίθετα από ότι περιμένει κανείς για υποτιθέμενους θεοκράτες, ήταν αδύναμοι στην θεολογία. Δεδομένου ότι οι περισσότεροι ψηφοφόροι σε θρησκευτικές συντηρητικές κοινωνίες ήταν ήδη αντι-φιλελεύθεροι, τα ισλαμικά κόμματα υπέπεσαν σε μια εύκολη υπόθεση: Όποια κυβέρνηση και να εκλεγόταν θα αντικατόπτριζε τον αντι-φιλελευθερισμό (illiberalism) του εκλογικού σώματος. Μεγάλα σχέδια δεν ήταν απαραίτητα, τουλάχιστον όχι ακόμα.

Ωστόσο, η υπεροχή των ισλαμιστών ήταν βραχύβια. Στις περισσότερες χώρες της Αραβικής Άνοιξης, τα δημοκρατικά κέρδη αντιστράφηκαν γρήγορα ή, στην Αίγυπτο, διαγράφηκαν εξ ολοκλήρου [8]. Οποιαδήποτε πραγματική συζήτηση σχετικά με τα θεμελιώδη ερωτήματα ανεστάλη, και οι διαμάχες για τον τρόπο που, ή σε ποιο βαθμό, θα εφαρμοστεί η σαρία έγιναν άσχετες. Τα πολυετή ερωτήματα γύρω από την σχέση του σύγχρονου κράτους με τον ισλαμικό νόμο, φυσικά, θα έχουν τελικά και πάλι σημασία. Εντούτοις, στο πλαίσιο της εξουθενωτικής απολυταρχίας και της πολιτικής δίωξης, τα ζητήματα της απλής επιβίωσης έχουν προτεραιότητα.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ