Η αντιφιλελεύθερη επανάσταση της Ανατολικής Ευρώπης

Το 1991, όταν η Δύση ήταν απασχολημένη με το να γιορτάζει τη νίκη της στον Ψυχρό Πόλεμο και την προφανή εξάπλωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε όλες τις γωνιές του κόσμου, ο πολιτικός επιστήμονας Samuel Huntington εξέδωσε μια προειδοποίηση ενάντια στην υπερβολική αισιοδοξία. Σε ένα άρθρο του για το περιοδικό Journal of Democracy [2] υπό τον τίτλο «Τρίτο κύμα της δημοκρατίας», ο Huntington επεσήμανε ότι τα δύο προηγούμενα κύματα εκδημοκρατισμού, από την δεκαετία του 1820 έως την δεκαετία του 1920 και από το 1945 έως το 1960, ακολουθήθηκαν από «αντίστροφα κύματα», στα οποία «τα δημοκρατικά συστήματα αντικαταστάθηκαν . . . από ιστορικά νέες μορφές αυταρχικής διακυβέρνησης». Ένα τρίτο αντίστροφο κύμα ήταν δυνατό, πρότεινε, αν νέες αυταρχικές μεγάλες δυνάμεις μπορούσαν να αποδείξουν την συνεχιζόμενη βιωσιμότητα της μη-δημοκρατικής κυριαρχίας [3] ή «αν οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο φθάσουν να δουν τις Ηνωμένες Πολιτείες», έναν μακροχρόνιο φάρο της δημοκρατίας, «ως μια εξασθενημένη δύναμη, περικυκλωμένη από την πολιτική στασιμότητα, την οικονομική αναποτελεσματικότητα και το κοινωνικό χάος».

Διαδήλωση γύρω από την σημαία: Σε μια ακροδεξιά πορεία στην Βαρσοβία, τον Νοέμβριο του 2017. AGENCJA GAZETA / REUTERS
--------------------------------------------------------------

Ο Χάντινγκτον πέθανε το 2008, αλλά αν ζούσε, μάλλον θα ήταν έκπληκτος να δει ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία απειλείται τώρα όχι μόνο σε χώρες που πέρασαν δημοκρατικές μεταβολές τις τελευταίες δεκαετίες, όπως η Βραζιλία και η Τουρκία, αλλά και σε χώρες της Δύσης με πιο εδραιωμένες δημοκρατίες. Ο αυταρχισμός, εν τω μεταξύ, επανεμφανίστηκε στην Ρωσία και ενισχύθηκε στην Κίνα, και ο τυχοδιωκτισμός από το εξωτερικό και η εγχώρια πολιτική πόλωση έπληξαν δραματικά την παγκόσμια επιρροή και το κύρος των Ηνωμένων Πολιτειών.

Ίσως η πιο ανησυχητική εξέλιξη ήταν η αλλαγή διαθέσεων στην Ανατολική Ευρώπη [4]. Δύο από τα εξέχοντα παιδιά της περιοχής σχετικά με τον μετακομμουνιστικό εκδημοκρατισμό, η Ουγγαρία και η Πολωνία, έχουν δει τους συντηρητικούς λαϊκιστές να κερδίζουν ξεκάθαρες εκλογικές νίκες ενώ ταυτόχρονα δαιμονοποιούν την πολιτική αντιπολίτευση, μετατρέπουν σε αποδιοπομπαίο τράγο τις μειονότητες και υπονομεύουν τους φιλελεύθερους ελέγχους και ισορροπίες (checks and balances). Άλλες χώρες στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένης της Τσεχικής Δημοκρατίας και της Ρουμανίας, φαίνονται έτοιμες να ακολουθήσουν. Σε μια ομιλία του το 2014, ένας από τους νέους λαϊκιστές, ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, Βίκτορ Όρμπαν, περιέγραψε την θέση του σχετικά με τον φιλελευθερισμό: «Μια δημοκρατία δεν είναι απαραιτήτως φιλελεύθερη. Ακριβώς επειδή κάτι δεν είναι φιλελεύθερο, δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί ακόμα να είναι μια δημοκρατία». Για να διατηρηθεί η παγκόσμια ανταγωνιστικότητα, συνέχισε να λέει, «πρέπει να εγκαταλείψουμε τις φιλελεύθερες μεθόδους και τις αρχές της οργάνωσης μιας κοινωνίας». Παρόλο που ο Orban κυβερνά μια μικρή χώρα, το κίνημα που αντιπροσωπεύει είναι παγκόσμιας σημασίας. Στην Δύση, όπου η λαϊκή βούληση παραμένει η κύρια πηγή πολιτικής νομιμοποίησης, το στυλ της αντιφιλελεύθερης (illiberal) δημοκρατίας είναι πιθανόν να είναι η κύρια εναλλακτική έναντι του φιλελευθερισμού στις επόμενες δεκαετίες.

Γιατί η δημοκρατία κήρυξε τον πόλεμο στον φιλελευθερισμό πιο ανοιχτά στην ανατολική Ευρώπη; Η απάντηση βρίσκεται στην ιδιότυπη φύση των επαναστάσεων του 1989, όταν τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης απελευθερώθηκαν από την σοβιετική αυτοκρατορία. Σε αντίθεση με προηγούμενες επαναστάσεις, εκείνες του 1989 δεν αφορούσαν την ουτοπία αλλά την ιδέα της ομαλότητας -δηλαδή, οι επαναστάτες εξέφρασαν την επιθυμία να διάγουν το είδος της φυσιολογικής ζωής που ήταν ήδη διαθέσιμο στους ανθρώπους της δυτικής Ευρώπης. Μόλις έπεσε το Τείχος του Βερολίνου, οι πιο μορφωμένοι και φιλελεύθεροι Ανατολικοευρωπαίοι έγιναν οι πρώτοι που εγκατέλειψαν τις χώρες τους, προκαλώντας σημαντικές δημογραφικές και ταυτοτικές κρίσεις στην περιοχή. Και καθώς τα εγχώρια εκλογικά σώματα υπέρ της φιλελεύθερης δημοκρατίας μετανάστευσαν στην Δύση, διεθνείς δρώντες όπως η ΕΕ και οι Ηνωμένες Πολιτείες έγιναν το πρόσωπο του φιλελευθερισμού στην ανατολική Ευρώπη, ακριβώς όταν η δική τους επιρροή εξασθενούσε. Αυτό έθεσε το σκηνικό για την εθνικιστική εξέγερση ενάντια στον φιλελευθερισμό που κατέλαβε σήμερα την περιοχή.

ΛΑΪΚΗ ΙΣΧΥΣ

Πολλοί βρήκαν δύσκολο το να εξηγήσουν την άνοδο του λαϊκισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Αφότου το πολωνικό λαϊκιστικό κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη (γνωστό από την πολωνική συντομογραφία PiS) κέρδισε κοινοβουλευτική πλειοψηφία το 2015, ο Adam Michnik, μια από τις εξέχουσες φιλελεύθερες προσωπικότητες της χώρας, θρήνησε: «Μερικές φορές μια όμορφη γυναίκα χάνει το μυαλό της και πηγαίνει στο κρεβάτι με ένα μπάσταρδο». Οι λαϊκιστικές νίκες όμως δεν είναι μια μυστηριώδης εφάπαξ [ενέργεια] αλλά μια συνειδητή και επαναλαμβανόμενη επιλογή: Το δεξιό λαϊκιστικό κόμμα Fidesz κέρδισε δύο συνεχόμενες κοινοβουλευτικές εκλογές στην Ουγγαρία και στις δημοσκοπήσεις το PiS διατηρεί μια πρωτοπορία επί των αντιπάλων του [5]. Η Ανατολική Ευρώπη φαίνεται να έχει την πρόθεση να παντρευτεί τον μπάσταρδο.