Η αντιφιλελεύθερη επανάσταση της Ανατολικής Ευρώπης

Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό του λαϊκισμού της Ανατολικής Ευρώπης είναι η «στάση του Ιανού» [στμ: διπροσωπία] έναντι της ΕΕ. Σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις του Ευρωβαρόμετρου, οι Ανατολικοευρωπαίοι συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο φιλο-ευρωπαίων πολιτών στην ευρωπαϊκή ήπειρο, αλλά ψηφίζουν υπέρ ορισμένων από τις πιο ευρωσκεπτικιστικές κυβερνήσεις. Αυτές οι κυβερνήσεις, με την σειρά τους, χρησιμοποιούν τις Βρυξέλλες ως ρητορικό σάκο του μποξ, ενώ επωφελούνται από την οικονομική γενναιοδωρία τους. Η ουγγρική οικονομία αναπτύχθηκε κατά 4,6% μεταξύ του 2006 και του 2015, ωστόσο, μια μελέτη της KPMG και της ουγγρικής οικονομικής εταιρείας ερευνών GKI εκτιμά ότι χωρίς τα κονδύλια της ΕΕ θα είχε συρρικνωθεί κατά 1,8%. Και η Πολωνία είναι ο μεγαλύτερος αποδέκτης χρημάτων από τα ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία, τα οποία προωθούν την οικονομική ανάπτυξη στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες της ΕΕ.

Η στήριξη για τον αντιφιλελεύθερο (illiberal) λαϊκισμό αυξάνεται εδώ και χρόνια στην ευρύτερη περιοχή, αλλά η κατανόηση της μεγάλης ελκυστικότητάς του στην ανατολική Ευρώπη απαιτεί την επανεξέταση της ιστορίας της περιοχής στις δεκαετίες μετά το τέλος του κομμουνισμού. Είναι η κληρονομιά των επαναστάσεων του 1989, σε συνδυασμό με τα πιο πρόσφατα σοκ που προκλήθηκαν από την παρακμή της αμερικανικής ισχύος και την κρίση της ΕΕ, που έθεσαν σε κίνηση την σημερινή λαϊκιστική έκρηξη.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ, ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑ

Αν και ο λαϊκισμός της ανατολικής Ευρώπης ήταν ήδη σε άνοδο από την αρχή της τρέχουσας δεκαετίας, η προσφυγική κρίση [8] του 2015-16 την κατέστησε κυρίαρχη πολιτική δύναμη στην περιοχή. Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η μεγάλη πλειοψηφία των Ανατολικοευρωπαίων ανησυχεί για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες. Μια μελέτη του Ipsos τον Σεπτέμβριο του 2017 αποκάλυψε ότι μόνο το 5% των Ούγγρων και το 15% των Πολωνών πιστεύουν ότι η μετανάστευση είχε θετικό αντίκτυπο στην χώρα τους, και ότι το 67% των Ούγγρων και το 51% των Πολωνών πιστεύουν πως τα σύνορα των χωρών τους θα πρέπει να είναι εντελώς κλειστά για τους πρόσφυγες.

Κατά την διάρκεια της κρίσης των προσφύγων, οι εικόνες των μεταναστών που εισέρχονταν στην Ευρώπη πυροδότησαν έναν δημογραφικό πανικό στην ανατολική Ευρώπη, όπου οι άνθρωποι άρχισαν να φαντάζονται ότι οι εθνικοί πολιτισμοί τους απειλούνταν με εξαφάνιση. Η περιοχή σήμερα αποτελείται από μικρές, γηρασμένες, εθνικά ομοιογενείς κοινωνίες -για παράδειγμα, μόνο το 1,6% των κατοίκων της Πολωνίας γεννήθηκαν εκτός της χώρας και μόνο το 0,1% είναι Μουσουλμάνοι. Στην πραγματικότητα, η πολιτιστική και εθνοτική ποικιλομορφία, και όχι ο [οικονομικός] πλούτος, είναι η πρωταρχική διαφορά μεταξύ της ανατολικής και της δυτικής Ευρώπης σήμερα. Συγκρίνετε την Αυστρία και την Ουγγαρία, [που είναι] γειτονικές χώρες παρόμοιου μεγέθους που κάποτε ενοποιήθηκαν υπό την αυτοκρατορία των Αψβούργων. Οι αλλοδαποί πολίτες αποτελούν λιγότερο από το 2% του ουγγρικού πληθυσμού˙ στην Αυστρία, αποτελούν το 15%. Μόνο το 6% των Ούγγρων είναι γεννημένοι στο εξωτερικό και αυτοί είναι συντριπτικά εθνοτικοί Ούγγροι μετανάστες από την Ρουμανία. Στην Αυστρία, το αντίστοιχο ποσοστό είναι 16%. Στην πολιτική φαντασία της Ανατολικής Ευρώπης, η πολιτισμική και εθνοτική ποικιλομορφία θεωρείται ως υπαρξιακή απειλή και η αντίθεση σε αυτή την απειλή διαμορφώνει τον πυρήνα του νέου αντιφιλελευθερισμού.

Ένας Ανατολικογερμανός κραδαίνει ένα δυτικογερμανικό διαβατήριο ενώ διασχίζει τα σύνορα από την Ουγγαρία στην Αυστρία, τον Σεπτέμβριο του 1989. STR OLD / REUTERS
--------------------------------------------------------------------

Κάποιο τμήμα από αυτόν τον φόβο [έναντι] της διαφορετικότητας μπορεί να έχει τις ρίζες του σε ιστορικά τραύματα, όπως η αποσύνθεση της πολυπολιτισμικής αυτοκρατορίας των Αψβούργων μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η σοβιετική κατοχή της Ανατολικής Ευρώπης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά το πολιτικό σοκ της κρίσης των προσφύγων δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο από την ιστορία της περιοχής. Μάλλον, οι Ανατολικοευρωπαίοι αντιλήφθηκαν κατά την διάρκεια της κρίσης των προσφύγων ότι αντιμετωπίζουν μια νέα παγκόσμια επανάσταση. Αυτή δεν ήταν μια επανάσταση των μαζών αλλά μια [επανάσταση] των μεταναστών˙ ήταν εμπνευσμένη όχι από ιδεολογικά οράματα του μέλλοντος αλλά από εικόνες της πραγματικής ζωής στην άλλη πλευρά ενός συνόρου. Εάν η παγκοσμιοποίηση έχει κάνει τον κόσμο ένα χωριό, έχει επίσης υποβληθεί στην τυραννία των παγκόσμιων συγκρίσεων. Αυτές τις μέρες, οι άνθρωποι στις φτωχότερες περιοχές του κόσμου σπάνια συγκρίνουν την ζωή τους με εκείνες των γειτόνων τους˙ την συγκρίνουν με εκείνες των πιο ευημερούντων κατοίκων του πλανήτη, των οποίων ο πλούτος βρίσκεται σε πλήρη θέαση χάρη στην παγκόσμια διάδοση των τεχνολογιών των επικοινωνιών. Ο Γάλλος φιλελεύθερος φιλόσοφος Ρεϊμόν Αρόν είχε δίκιο όταν παρατηρούσε πριν από πέντε δεκαετίες ότι «με την ανθρωπότητα στο δρόμο προς την ενοποίηση, η ανισότητα μεταξύ των λαών κερδίζει την σημασία που είχε η ανισότητα μεταξύ των τάξεων». Αν είσαι φτωχός άνθρωπος στην Αφρική που επιδιώκεις μια οικονομικά ασφαλή ζωή για τα παιδιά σου, το καλύτερο που μπορείς να κάνεις γι’ αυτά είναι να βεβαιωθείς ότι θα γεννηθούν σε μια πλούσια χώρα όπως η Δανία, η Γερμανία ή η Σουηδία -ή, αν αυτό δεν πετύχει, η Τσεχική Δημοκρατία ή η Πολωνία. Η αλλαγή σημαίνει όλο και περισσότερο την αλλαγή της χώρας σου, όχι της κυβέρνησής σου. Και οι Ανατολικοευρωπαίοι αισθάνονται ότι απειλούνται από αυτή την επανάσταση.