Πώς να διαλύσετε τους φορολογικούς παραδείσους

Στις 17 Οκτωβρίου 2008, κατά την διάρκεια της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, αξιωματούχοι του αμερικανικού Υπουργείου Δικαιοσύνης κάλεσαν τους ελβετικούς τραπεζικούς ρυθμιστικούς φορείς και στελέχη της UBS, της μεγαλύτερης τράπεζας της Ελβετίας, σε συνάντηση κεκλεισμένων θυρών στη Νέα Υόρκη για να συζητήσουν τον ρόλο της τράπεζας στην βοήθεια των Αμερικανών πελατών της να αποφύγουν φόρους. Ήταν μια ευαίσθητη στιγμή: Η ελβετική κυβέρνηση είχε διασώσει την UBS την προηγούμενη μέρα. Το σχέδιο του παιχνιδιού της τράπεζας ήταν απλό, είπε αργότερα ένας υπάλληλος της εταιρείας στο Reuters [3]: «Να παραδεχθεί την ενοχή, να διευθετήσει γρήγορα την υπόθεση και να προχωρήσει».

Ένα υποκατάστημα της UBS κοντά στην Βασιλεία της Ελβετίας, τον Σεπτέμβριο του 2011. ARND WEIGMANN / REUTERS
------------------------------------------------------------------------------

Αλλά οι Ελβετοί αντιμετώπισαν μια άσχημη έκπληξη. Τέσσερις μήνες νωρίτερα, οι αρχές των ΗΠΑ είχαν φυλακίσει τον Bradley Birkenfeld [4], πρώην διαχειριστή περιουσίας της UBS, ο οποίος είχε αρχίσει να διαχέει τα μυστικά του ιδρύματος. Συνεργαζόμενος με τους Αμερικανούς ερευνητές, ο Birkenfeld περιέγραψε μια κουλτούρα εξαπάτησης στην τράπεζα, η οποία παρέκαμπτε τους νόμους πολλών χωρών και τους κανονισμούς της ίδιας της τράπεζας, χρησιμοποιώντας κρυπτογραφημένους υπολογιστές και υπεράκτιες εταιρίες-κελύφη και καταπιστεύματα (trusts). (Ο Birkenfeld ισχυρίστηκε επίσης ότι βασιζόταν σε λιγότερο εξελιγμένες μεθόδους, όπως η απόκρυψη διαμαντιών σε σωληνάρια οδοντόκρεμας για να τα μεταφέρει πέρα από τα σύνορα). Ο Birkenfeld ισχυρίστηκε ότι η UBS, επιδιώκοντας να κάνει προόδους με «άτομα υψηλής αξίας» -επιχειρηματίες της Silicon Valley, Ρώσους ολιγάρχες, Σαουδάραβες πρίγκιπες, Κινέζους βιομηχανικούς μεγιστάνες- χρηματοδοτούσε εκδηλώσεις δημοφιλείς στις παγκόσμιες οικονομικές ελίτ, όπως τον ιστιοπλοϊκό αγώνα America’s Cup και το φεστιβάλ Art Basel στο Μαϊάμι. Στο εξομολογητικό βιβλίο του, [με τίτλο] Lucifer’s Banker, περιγράφει να οργανώνει αυτό που θεωρεί ως την μεγαλύτερη έκθεση γλυπτών του Ροντέν στην ιστορία. «Δεν μπορώ να θυμηθώ πόσο πολλοί από αυτούς τους λάτρεις της τέχνης κατέληξαν στα θησαυροφυλάκια μας», γράφει ο Birkenfeld.

Σύμφωνα με τον Μπίρκενφελντ, άλλοι τραπεζίτες της UBS χρησιμοποίησαν τέτοιες εκδηλώσεις για να εισχωρήσουν στους υπερπλούσιους παρευρισκόμενους και να τοποθετήσουν την τράπεζά τους ως ένα ασφαλές λιμάνι όπου θα μπορούσαν να διαμένουν τεράστιες ποσότητες πλούτου, μακριά από ενοχλητικούς συλλέκτες φόρων. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης εκτιμά ότι μόνο το 2004 οι Ελβετοί τραπεζίτες επισκέφθηκαν τις Ηνωμένες Πολιτείες 3.800 φορές για να βρουν και να διατηρήσουν πελάτες. Η έρευνα διαπίστωσε ότι η UBS βοήθησε τους πελάτες από τις ΗΠΑ να κρύψουν μέχρι και 20 δισεκατομμύρια δολάρια.

Όμως, οι Αμερικανοί πελάτες αντιπροσώπευαν λιγότερο από το 2% των περιουσιακών στοιχείων του τμήματος διαχείρισης περιουσίας της τράπεζας, το οποίο διέθετε περίπου 1,3 τρισεκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως μέχρι την στιγμή που ξέσπασε η οικονομική κρίση το 2007. Η μυστικότητα ήταν ένα παγκόσμιο παιχνίδι για τις ελβετικές τράπεζες, και το πεδίο του παιχνιδιού εκτεινόταν πολύ πέρα από την Ελβετία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μια Ελβετίδα πρώην τραπεζίτης μου είπε ότι ταξίδευε τακτικά στην Λατινική Αμερική για δουλειά και έφτανε πάντα με φόβο, αισθανόμενη άβολα με τα τεχνάσματα που έπρεπε να εφαρμόσει. Στο έντυπο εισόδου στην χώρα, έγραφε ότι ταξιδεύει για ευχαρίστηση, «αν και η βαλίτσα μου θα ήταν γεμάτη από επαγγελματικά κοστούμια και αξιολογήσεις χαρτοφυλακίου». Αφαιρούσε τα ονόματα και τους αριθμούς των πελατών από τα έγγραφα έτσι ώστε αν τα έβρισκαν οι Αρχές, να μην είναι σε θέση να κάνουν την σύνδεση μεταξύ περιουσιακών στοιχείων και καταθετών. Παρακολουθούσε αγώνες πόλο, όπερες και πήγαινε σε δείπνα με σαμπάνια, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη των δυνητικών πελατών. «Αυτό συμβαίνει εκεί», είπε -εννοώντας την καθιέρωση μιας αμοιβαία επωφελούς σχέσης στην οποία η τράπεζά της θα βοηθούσε τις πλούσιες ελίτ να κρύβουν τα συχνά κακώς αποκτημένα κέρδη με αντάλλαγμα τα υψηλά τέλη διαχείρισης του πλούτου. «Ένιωσα σαν να εκπόρνευα τον εαυτό μου», είπε.

Η UBS ήταν ένας σημαντικός παίκτης, αλλά απλώς ένα κομμάτι ενός τεράστιου συστήματος υπεράκτιων (offshore) φορολογικών παραδείσων [5] που εξακολουθεί να ευδοκιμεί. Οι παράδεισοι διευκολύνουν την φοροδιαφυγή, υπονομεύουν το κράτος δικαίου και υποβοηθούν το οργανωμένο έγκλημα. Συμβάλλουν στην οικονομική ανισότητα που έχει υποσκάψει την πίστη των ανθρώπων στην δημοκρατία και τροφοδότησε τις λαϊκίστικες αντιδράσεις. Διαφθείρουν τις οικονομίες της αγοράς με το να ευνοούν τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες έναντι των μικρότερων τοπικών εταιρειών για λόγους που δεν έχουν καμία σχέση με την παραγωγικότητα, την επιχειρηματικότητα ή την γνήσια δημιουργία πλούτου. Έχουν υπερτροφοδοτήσει τα κέρδη των συστημικώς σημαντικών παγκόσμιων τραπεζών, βοηθώντας να γίνουν κάτι τέτοια ιδρύματα «πολύ μεγάλα για να αποτύχουν» και «πολύ μεγάλα για τη φυλακή». Βοηθούν πλούσιες ελίτ σε φτωχές χώρες να λεηλατούν τα θησαυροφυλάκιά τους και να συσσωρεύουν τα λάφυρα αλλού, προκαλώντας παράνομες διασυνοριακές χρηματοοικονομικές ροές ύψους περίπου 1 τρισεκατομμυρίου δολαρίων ετησίως, σύμφωνα με την ερευνητική εταιρεία Global Financial Integrity που εδρεύει στην Ουάσινγκτον.

Ο Bradley Birkenfeld στο Minersville, στην Πενσυλβάνια, τον Ιανουάριο του 2010. TIM SHAFFER / REUTERS
-----------------------------------------------------

Πριν από την παγκόσμια οικονομική κρίση, λίγοι αξιωματούχοι στον ανεπτυγμένο κόσμο έκαναν πολύ θόρυβο για τους φορολογικούς παραδείσους. Αλλά η ύπαρξή τους δεν ήταν μυστική, και πολλές μεγάλες χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις που εμπλέκονταν στο σύστημα των offshore απασχολούσαν πρώην αξιωματούχους ως στελέχη ή ως λομπίστες. Την εποχή που η UBS βρισκόταν υπό έρευνα, ο αντιπρόεδρός της [αρμόδιος] για την επενδυτική τραπεζική ήταν ο Phil Gramm, ένας πρώην Ρεπουμπλικανός γερουσιαστής από το Τέξας, ο οποίος είχε υπηρετήσει ως πρόεδρος της Τραπεζικής Επιτροπής της Γερουσίας. (Έστειλα στον Gramm ένα e-mail ρωτώντας τον τι γνώριζε για τις δραστηριότητες της UBS σε αυτόν τον τομέα εκείνη την εποχή˙ ένας εκπρόσωπός του είπε ότι δεν ήταν διαθέσιμος για να σχολιάσει).

Όποια και αν ήταν η πολιτική κάλυψη που η τράπεζα μπορεί να πίστευε ότι απολάμβανε, οι αξιωματούχοι του Υπουργείου Δικαιοσύνης είπαν στους Ελβετούς ότι αν θέλουν να αποφύγουν ποινικές διώξεις για εξαπάτηση των Ηνωμένων Πολιτειών, θα πρέπει να παράσχουν τα ονόματα φοροφυγάδων των ΗΠΑ που κατείχαν περιουσιακά στοιχεία στην UBS. Για τους Ελβετούς, αυτό αποτελούσε μια φρικτή επιλογή ανάμεσα στην παραβίαση της επίσημης πολιτικής τραπεζικού απορρήτου την οποία η χώρα τους είχε διατηρήσει για περισσότερο από επτά δεκαετίες, και του να διακινδυνεύσουν ένα ποινικό κατηγορητήριο που θα μπορούσε ενδεχομένως να καταστρέψει την UBS. Τελικά, τον Φεβρουάριο του 2009, η ελβετική κυβέρνηση έδωσε την ευλογία της σε μια διευθέτηση στην οποία η UBS παραδέχτηκε ότι εξαπάτησε τις Ηνωμένες Πολιτείες και πλήρωσε πρόστιμο ύψους 780 εκατομμυρίων δολαρίων. Το σημαντικότερο, η Ελβετία συμφώνησε επίσης να εφαρμόσει νόμους έκτακτης ανάγκης για να παρακάμψει τα ελβετικά δικαστήρια και να επιτρέψει στην UBS να παραδώσει τα ονόματα των 280 υψηλού επιπέδου φοροφυγάδων των ΗΠΑ.

Αλλά το Υπουργείο Δικαιοσύνης δεν είχε τελειώσει: Χτύπησε αμέσως την UBS με μια νέα κατηγορία απάτης. Η τράπεζα τελικά παρέδωσε 4.450 ονόματα. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης άπλωσε το δίχτυ για να συμπεριλάβει και άλλες ελβετικές τράπεζες και μέχρι σήμερα περισσότεροι από 55.000 φορολογούμενοι των ΗΠΑ έδωσαν εθελοντικά πληροφορίες σχετικά με τις ελβετικές τους καταθέσεις. Μέχρι τον Ιανουάριο του 2016, οι αρχές των ΗΠΑ είχαν ανακτήσει περίπου 8 δισεκατομμύρια δολάρια από τους πελάτες των τραπεζών αυτών σε καθυστερούμενους φόρους, τόκους και πρόστιμα, συν 1,4 δισεκατομμύρια δολάρια σε πρόστιμα που πλήρωσαν οι ίδιες οι τράπεζες. Είναι πιθανό να έχουν ανακτηθεί περισσότερα έκτοτε.

Το επεισόδιο σηματοδότησε μια ισχυρή νίκη στον αγώνα κατά των φορολογικών παραδείσων και παρείχε κρίσιμα διδάγματα για το πώς να τους καταστείλει, ένα καθήκον που έχει αναλάβει εκ νέου επείγοντα χαρακτήρα τα τελευταία χρόνια. Τον περασμένο Νοέμβριο, η Διεθνής Κοινοπραξία Ερευνητικών Δημοσιογράφων (International Consortium of Investigative Journalists), σε συνεργασία με 95 ειδησεογραφικούς οργανισμούς σε όλο τον κόσμο, δημοσίευσε τις εκθέσεις «Paradise Papers», αποτέλεσμα μιας γιγαντιαίας διαρροής δεδομένων από τα γραφεία στις Βερμούδες μιας υπεράκτιας δικηγορικής εταιρείας, της Appleby, που έριξαν φως στον τρόπο με τον οποίο οι υπερπλούσιοι αποφεύγουν τους φόρους και ξεφεύγουν από άλλους νόμους και κανόνες. Αυτή ήταν μια συνέχεια των εκθέσεων της ICIJ το 2016 με τις εκθέσεις για τα «Panama Papers», οι οποίες αποκάλυψαν τα μυστικά μιας άλλης εταιρείας που εξειδικεύεται στην απόκρυψη περιουσιακών στοιχείων, της δικηγορικής εταιρίας του Παναμά Mossack Fonseca, και εξέθεσε έναν ρυπαρό κόσμο εγκληματικότητας και δημιουργικών φορολογικών κόλπων -μαζί με άφθονη τελείως νόμιμη συμπεριφορά. Και το 2014, η ICIJ δημοσίευσε τα χαρτιά «LuxLeaks», μια άλλη τεράστια διαρροή δεδομένων, η οποία αποκάλυψε το πώς η λογιστική εταιρεία PwC βοήθησε τους πελάτες της να αποφύγουν να πληρώνουν φόρους χρησιμοποιώντας το Λουξεμβούργο ως πλατφόρμα εκμετάλλευσης των κενών στις φορολογικές διατάξεις άλλων χωρών.

Αυτές οι αποκαλύψεις έχουν στρέψει ένα σκληρό φως στις αμφισβητήσιμες οικονομικές πρακτικές σημαντικών πολυεθνικών όπως η Disney˙ ο γίγαντας στο εμπόριο αγαθών Glencore και ο αντίπαλός του, Koch Industries˙ διασημότητες όπως οι Harvey Weinstein και η Shakira˙ εγκληματίες που συνδέονται με τον περιβόητο μεξικανό βαρόνο ναρκωτικών Joaquín «El Chapo» Guzmán˙ και πολιτικά πρόσωπα τόσο ποικίλα όσο ο υπουργός Εμπορίου των ΗΠΑ, Wilbur Ross, ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, και η Βασίλισσα Ελισάβετ Β'. Αυτό που έδειξαν εκείνες οι έρευνες είναι ότι οι φορολογικοί παράδεισοι δεν είναι ένα εξωτικό παράπλευρο φαινόμενο στην παγκόσμια οικονομία: Βρίσκονται κοντά στην καρδιά της.

Η οργή για τους φορολογικούς παραδείσους δεν ήταν ποτέ πιο διαδεδομένη και βαθιά από ό, τι σήμερα. Αλλά η αντιμετώπιση της βλάβης που προκαλούν δεν θα είναι εύκολη˙ οι φορολογικοί παράδεισοι απολαμβάνουν την προστασία ισχυρών δυνάμεων, και οι μεταρρυθμίσεις που θα απαιτηθούν για την κυριαρχία επ’ αυτών είναι αρκετά ριζοσπαστικές. Η επιτυχής αντιμετώπιση του προβλήματος θα απαιτήσει την κινητοποίηση της δημόσιας οργής ενάντια σε στημένα συστήματα που βλάπτουν τους απλούς ανθρώπους.

Έξω από τα γραφεία της Mossack Fonseca στην Πόλη του Παναμά, τον Απρίλιο του 2016. CARLOS JASSO / REUTERS
---------------------------------------------------------------------------

ΠΑΡΕ ΤΑ ΛΕΦΤΑ ΚΑΙ ΤΡΕΧΑ

Δεν υπάρχει γενικά συμφωνημένος ορισμός του «φορολογικού καταφυγίου» (tax haven), αλλά το νόημά του μπορεί να συνοψιστεί σε δύο ιδέες: Αλλού και αποφυγή. Πολύ πλούσιοι άνθρωποι βάζουν τα χρήματα ή τα περιουσιακά τους στοιχεία αλλού -σε μέρη που συνήθως αναφέρονται ως «υπεράκτια»- για να ξεφύγουν από τους εγχώριους κανόνες που δεν τους αρέσουν. Αυτοί οι κανόνες μπορεί να είναι φορολογικοί νόμοι, απαιτήσεις γνωστοποίησης, ποινικοί νόμοι ή οικονομικοί κανονισμοί. Σε αντάλλαγμα, οι ενεργοποιητές του συστήματος από τον ιδιωτικό τομέα αποκομίζουν μεγάλες αμοιβές από τους πελάτες τους και οι κυβερνήσεις δεν επωφελούνται από φόρους, τους οποίους συνήθως επιβάλλουν όχι στο κεφάλαιο που ονομαστικά ρέει μέσω αυτών των τοποθεσιών αλλά στο εισόδημα ή την κατανάλωση των τοπικών επαγγελματιών που χειρίζονται αυτό το κεφάλαιο.

Μια κοινώς αναφερόμενη εκτίμηση για το συνολικό ποσό του πλούτου που διατηρείται υπερακτώς, υπολογιζόμενη από τον οικονομολόγο Gabriel Zucman [6], είναι 8,7 τρισεκατομμύρια δολάρια -ποσό ίσο με περίπου το 10% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Ο Zucman έφτασε σε αυτό το ποσό χρησιμοποιώντας μια νέα μέθοδο: Εντοπίζοντας τις αναντιστοιχίες μεταξύ διασυνοριακών στοιχείων ενεργητικού και υποχρεώσεων στα αρχεία του ισοζυγίου πληρωμών των χωρών. Είχε πει ότι το ποσό των 8,7 τρισεκατομμυρίων δολαρίων πιθανότατα δεν αντανακλά πλήρως τον όγκο των κρυφών περιουσιακών στοιχείων, διότι αποκλείει μη χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία που ανήκουν σε offshores, όπως αντικείμενα τέχνης ή άλογα ιπποδρομιών ή ακίνητα. Αλλά σε ανταλλαγή μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μαζί μου, συμφώνησε ότι υπάρχουν επιπλέον στοιχεία που τα δεδομένα του δεν περιλαμβάνουν. Η μέθοδός του δεν υπολογίζει κάποια αρκετά κοινά εργαλεία φοροδιαφυγής, όπως ορισμένα ασφαλιστικά προϊόντα που έχουν σχεδιαστεί για να κρύβουν περιουσιακά στοιχεία, ή τις περιπτώσεις στις οποίες τα καταγεγραμμένα περιουσιακά στοιχεία και οι υποχρεώσεις τεχνικά διαμένουν στην ίδια δικαιοδοσία, αλλά είναι παρ’ όλα αυτά «υπεράκτιες» επειδή ο ιδιοκτήτης είναι αλλού. (Ένα παράδειγμα: Τίτλοι των ΗΠΑ που κατέχονται από θεματοφύλακα τράπεζα στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά ανήκουν σε έναν Βραζιλιάνο). Επίσης, αν και οι τράπεζες δεν νοιάζονται να αποκαλύπτουν συνολικά στοιχεία του ενεργητικού και του παθητικού τους, τα οποία αποτελούν την βάση των αριθμών του Zucman, οι φορολογικές ή οι ποινικές Αρχές αναζητούν δεδομένα σε επίπεδο πελατών, τα οποία οι τράπεζες είναι πολύ πιο απρόθυμες να παραδώσουν. Είναι ασφαλές να υποθέσουμε ότι αν οι Αρχές μπορούσαν να δουν αυτές τις πληροφορίες, θα ανακάλυψαν πολλά ακόμα κρυφά περιουσιακά στοιχεία.

Χρησιμοποιώντας ένα μοντέλο που είναι πιο περιεκτικό από του Zucman, ο οικονομολόγος James Henry εκτιμά ότι οι φορολογικοί παράδεισοι κρατούν μεταξύ 24 τρισεκατομμυρίων και 36 τρισεκατομμυρίων δολαρίων. Ακόμη και αυτή η εκτίμηση αντιπροσωπεύει μόνο το απόθεμα των ατομικών περιουσιακών στοιχείων που κρατούνται σε offshores και δεν λαμβάνει πλήρως υπόψη τα περιουσιακά στοιχεία που οι επιχειρήσεις παρκάρουν εκτός των χωρών καταγωγής τους. (Οι εταιρικές και οι προσωπικές περιουσίες επικαλύπτονται, φυσικά, δεδομένου ότι τα άτομα κατέχουν εταιρικά περιουσιακά στοιχεία, αλλά οι δύο μορφές πλούτου φορολογούνται διαφορετικά). Μόνο οι αμερικανικές εταιρίες του Fortune 500, κατέχουν περίπου 2,6 τρισεκατομμύρια δολάρια σε offshore. Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη εκτίμησε ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες χάνουν κάπου μεταξύ 70 δισ. και 120 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε ετήσια φορολογικά έσοδα, λόγω των πολυεθνικών που μεταφέρουν τεχνητά τα κέρδη τους σε φορολογικούς παραδείσους. Και οι πλούσιες χώρες δεν είναι προστατευμένες: Σύμφωνα με έκθεση της Γερουσίας των ΗΠΑ το 2014, οι Ηνωμένες Πολιτείες χάνουν φορολογικά έσοδα περίπου 150 δισεκατομμυρίων δολαρίων κάθε χρόνο λόγω των φορολογικών σχημάτων των offshore.

Το παγκόσμιο υπεράκτιο σύστημα εξελίσσεται συνεχώς. [Φορολογικοί] παράδεισοι υπάρχουν σχεδόν σε όλες τις περιοχές του κόσμου, με τον καθένα να παρέχει ένα διαφορετικό συνδυασμό υπεράκτιων υπηρεσιών. Στην Ασία, το Χονγκ Κονγκ λειτουργεί ως offshore πύλη της Κίνας στον κόσμο -μια πλατφόρμα χαμηλών φόρων για την εισροή κεφαλαίων εντός και εκτός της Κίνας, συχνά με ελάχιστο έλεγχο. Η Σιγκαπούρη, εν τω μεταξύ, ενεργεί ως καταφύγιο επιλογής για πλούσιες ελίτ από την Αυστραλία, την Ινδονησία και τη Μαλαισία. Στην Ευρώπη, η Ελβετία δεν είναι ο μόνος παίκτης [7]. Για παράδειγμα, μια έρευνα της Γερουσίας των ΗΠΑ που δημοσιεύτηκε το 2013, έδειξε πως η Apple είχε κατευθύνει περίπου 74 δισεκατομμύρια δολάρια μέσω της Ιρλανδίας τα προηγούμενα τέσσερα χρόνια, αποφεύγοντας σχεδόν όλους τους φόρους επί των κερδών της έξω από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εν τω μεταξύ, το Λουξεμβούργο παρέχει εξωτικά προϊόντα φοροαποφυγής, όπως εταιρείες-κελύφη, παράλληλα με τις πιο συνήθεις διευκολύνσεις φοροδιαφυγής. Και η Ολλανδία ενεργεί ως υπεράκτιος σταθμός για τα επενδυτικά ταμεία που μετατοπίζουν κεφάλαια μεταξύ διαφόρων χωρών, απαλείφοντας τους φόρους στην πορεία.

Στην συνέχεια, υπάρχει το τεράστιο βρετανικό δίκτυο, το οποίο μοιάζει με ιστό αράχνης, με το Σίτι του Λονδίνου στη μέση, να περιβάλλεται από μια σειρά βρετανικών εδαφών και κτήσεων: Βρετανικές Παρθένοι Νήσοι, Βερμούδες, Γιβραλτάρ, Νησιά Καϊμάν, Τζέρσεϋ, Γκέρνσεϊ, και η Νήσος του Μαν. Οι βρετανικές Παρθένοι Νήσοι ειδικεύονται σε μυστικές εταιρείες-κελύφη και καταπιστεύματα. Οι Βερμούδες είναι ένας μεγάλος παίκτης στην υπεράκτια «εξαρτημένη ασφάλιση», όπου μια πολυεθνική κατέχει μια εταιρεία φαινομενικά για ασφαλιστικούς σκοπούς, αλλά τυπικά με τον πραγματικό στόχο να μειώσει τον φορολογικό της λογαριασμό. Το Γιβραλτάρ είναι ένας προτιμώμενος προορισμός για βρόμικα χρήματα από την πρώην Σοβιετική Ένωση, ενώ τα Νησιά Κέιμαν και Τζέρσεϋ καλύπτουν τις ανάγκες φοροδιαφυγής των επενδυτών σε αμοιβαία κεφάλαια αντιστάθμισης κινδύνου (hedge funds) και εταιρείες ιδιωτικών κεφαλαίων (private equity firms), μεταξύ άλλων. Αυτά τα μέρη απολαμβάνουν κάποιον βαθμό αυτονομίας από το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά το Λονδίνο τελικά υπαγορεύει και εγγυάται τα νομικά τους συστήματα.

Ένας άλλος σημαντικός φορολογικός παράδεισος είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Το Delaware, η Nevada, το Wyoming και άλλες πολιτείες ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να δημιουργήσουν εταιρείες-κελύφη, οι οποίες επιτρέπουν στους ιδιοκτήτες τους να κρύβονται πίσω από τοίχους μυστικότητας οι οποίοι είναι τόσο παχείς που οι αλλοδαποί πολέμιοι του εγκλήματος δεν μπορούν να τους διαπεράσουν -και συνήθως ούτε η υπηρεσία εσωτερικών εσόδων (Internal Revenue Service, IRS) ή το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Μεγάλο μέρος του πλούτου του προέδρου των ΗΠΑ, Donald Trump, φέρεται να είναι τοποθετημένο σε εταιρείες στο Delaware, γεγονός που θα τον διευκόλυνε να κρύβει συγκρούσεις συμφερόντων. Το ποσό των περιουσιακών στοιχείων που κατέχονται σε εταιρείες-κελύφη που εδρεύουν στις Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί μόνο να πιθανολογηθεί˙ είναι ίσως στο επίπεδο των τρισεκατομμυρίων.

Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ, από την πλευρά της, κάνει τα στραβά μάτια σε αυτό το κρατικού επιπέδου φαινόμενο και μέχρι που παρέχει ένα ακόμη επίπεδο οικονομικού απορρήτου για τους αλλοδαπούς. Οι προσπάθειες της ομοσπονδιακής επιβολής του νόμου επικεντρώνονται στην εξεύρεση φορολογικών απατών των ΗΠΑ σε υπερπόντιους παραδείσους. Σύμφωνα με τον νόμο περί φορολογικής συμμόρφωσης στο εξωτερικό (Foreign Account Tax Compliance Act, FATCA), η Ουάσινγκτον απαιτεί από ξένους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς να αποκαλύπτουν τις οικονομικές πληροφορίες των Αμερικανών πελατών τους στο αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών και επιβάλλει φόρο παρακράτησης 30% σε ορισμένες πληρωμές σε ξένα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που δεν συμμορφώνονται. Όμως, η Ουάσινγκτον είναι φειδωλή όταν πρόκειται για ανταλλαγή πληροφοριών προς την άλλη κατεύθυνση, συχνά αρνούμενη να αποκαλύψει στοιχεία σχετικά με τα περιουσιακά στοιχεία που κατέχουν οι αλλοδαποί στις Ηνωμένες Πολιτείες σε Αρχές επιβολής του νόμου αλλού. Ως αποτέλεσμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες φιλοξενούν μεγάλες ποσότητες εγκληματικών και ξένων «μαύρων χρημάτων», μερικά από τα οποία βρίσκουν τον δρόμο τους στο πολιτικό σύστημα μέσω των δαπανών προεκλογικών εκστρατειών. Το 2011, η Ένωση Τραπεζιτών της Φλόριντα εκτίμησε ότι εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια είχαν έρθει στις Ηνωμένες Πολιτείες με την επιδίωξη αυτής της μυστικότητας. Τα ποσά είναι μεγαλύτερα τώρα.

Σημειώστε ότι σχεδόν όλες οι περιοχές που αναφέρονται παραπάνω είναι είτε πλούσιες χώρες είτε δορυφόροι πλούσιων χωρών. Οι φορολογικοί παράδεισοι έχουν ανάγκη να πείσουν τους κατόχους περιουσιακών στοιχείων ότι είναι ασφαλείς, αξιόπιστοι και έμπιστοι. Κανείς δεν θέλει να κρύψει περιουσιακά στοιχεία σε μπανανίες. Υπάρχουν καταφύγια σε λιγότερο εύπορες χώρες και σε τόπους χωρίς πλούσιες χώρες ως προστάτες -για παράδειγμα οι Μπαχάμες, το Μπελίζ, ο Μαυρίκιος και οι Σεϋχέλλες- αλλά δεν μπορούν να προσφέρουν στους κύριους υπερπλούσιους καταθέτες το ίδιο επίπεδο προστασίας όπως οι μεγάλοι παίκτες και γι’ αυτό τα μέρη αυτά τείνουν να κατεβαίνουν στην αγορά, προσελκύοντας περισσότερα παράνομα χρήματα.

Όλοι οι φορολογικοί παράδεισοι έχουν ένα σημαντικό χαρακτηριστικό: Είναι «αιχμαλωτισμένα κράτη», όπου οι ισχυρές παγκόσμιες δυνάμεις εμποδίζουν τους τοπικούς δημοκρατικούς θεσμούς να παρεμβαίνουν στο περίπλοκο παιχνίδι των offshore χρηματοοικονομικών. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους μικρότερους φορολογικούς παραδείσους, όπως το Τζέρσεϊ ή το Βανουάτου, όπου οι τοπικοί νομοθέτες είναι συνήθως απλοί άνθρωποι -πρώην ψαράδες ή ξενοδόχοι, για παράδειγμα- οι οποίοι στερούνται τις δεξιότητες, τις γνώσεις ή την αυτοπεποίθηση που θα χρειάζονταν για να απωθήσουν την πλημμύρα των χρημάτων, την επιρροή και την χρηματοοικονομική εξειδίκευση που καλύπτει το υπεράκτιο σύστημα και έχει πνίξει ολόκληρες κοινωνίες. Οι ντόπιοι συχνά φοβούνται ότι αν αμφισβητήσουν τους υπεράκτιους παίκτες θα οδηγήσουν τους πλούσιους να πάνε τα χρήματά τους αλλού. Οι κάτοικοι του [φορολογικού] παραδείσου οι οποίοι τολμούν να επικρίνουν τον τομέα των offshore συνήθως εξοστρακίζονται ως προδότες και μέχρι που «παγώνουν» εκτός της αγοράς εργασίας. Και αν οι υπεράκτιοι παίκτες δεν πάρουν τους νόμους που θέλουν, είναι γνωστό ότι στρέφονται στην δωροδοκία, η οποία μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική σε μικρές δικαιοδοσίες. Ως αποτέλεσμα όλων αυτών, οι τοπικές Αρχές συχνά χρησιμεύουν ως σφραγίδες για νόμους και κανονισμούς που προτείνονται από υπεράκτιους δρώντες του ιδιωτικού τομέα.

Οι περισσότεροι φορολογικοί παράδεισοι προσελκύουν λίγες γνήσιες ξένες επενδύσεις ως αποτέλεσμα των υπεράκτιων στρατηγικών τους. Αυτό που παίρνουν γενικά αντ’ αυτού είναι «βρόμικο χρήμα» -κεφάλαιο χωρίς ρίζες που πηγαίνει από τόπο σε τόπο αναζητώντας το πιο φιλόξενο σπίτι. Ο συνεχής φόβος στα καταφύγια ότι αυτά τα περιουσιακά στοιχεία θα φύγουν, δημιουργεί έναν αγώνα προς τα κάτω, καθώς οι Αρχές πιέζονται να γίνουν όλο και πιο καταδεκτικές. Τον Μάρτιο του 2009, στα βάθη μιας παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης που προκλήθηκε σε μεγάλο βαθμό από χαλαρή ρύθμιση [του χρηματοοικονομικού τομέα], ο Robert Kirkby, τότε τεχνικός διευθυντής της Jersey Finance, το επίσημο λομπίστικο σώμα του χρηματοπιστωτικού τομέα της Jersey, περιέγραψε με υπερηφάνεια αυτή την δυναμική. Εξηγώντας πώς η Jersey αντιμετώπισε τις απαιτήσεις του ιδιωτικού τομέα για χαλάρωση των κανονισμών που σχετίζονται με την επικίνδυνη τιτλοποίηση διαφόρων ειδών περιουσιακών στοιχείων, μου είπε: «Μπορείτε να κάνετε lobbying στην ξηρά (onshore), αλλά υπάρχουν πολλοί ενδιαφερόμενοι, πρέπει να τους περάσετε όλους, και αυτό παίρνει πολύ χρόνο». Στην Jersey, καυχήθηκε, «μπορούμε να αλλάξουμε τους νόμους της εταιρείας μας και τους κανονισμούς μας πολύ πιο γρήγορα». Μπορεί να ακούγεται σαν μια μορφή αποτελεσματικότητας της ελεύθερης αγοράς -αλλά αυτοί οι ενδιαφερόμενοι και οι onshore κανόνες που αυτά τα μέρη παρακάμπτουν αντιπροσωπεύουν την ψυχή του κράτους δικαίου και της λογοδοσίας.

Ακτιβιστές πραγματοποιούν διαμαρτυρία σε μια ψεύτικη τροπική παραλία που αντιπροσωπεύει φορολογικό παράδεισο, έξω από το συμβούλιο υπουργών Οικονομικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Βρυξέλλες, τον Δεκέμβριο του 2017. FRANCOIS LENOIR / REUTERS
--------------------------------------------------------------------------

«ΠΟΛΛΑ ΑΠΟ ΑΥΤΑ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΙΝΑΙ ΝΟΜΙΜΑ»

Είναι δίκαιο να αναρωτηθεί κανείς γιατί οι φορολογικοί παράδεισοι επιμένουν και γιατί έχουν τόσο πολλούς υπερασπιστές αν είναι τόσο ξεκάθαρα δηλητηριώδεις. Οι υποστηρικτές των υπεράκτιων διατυπώνουν διάφορα επιχειρήματα. Αλλά κανένα δεν επιβιώνει μετά από έλεγχο.

Οι αξιωματούχοι σε φορολογικούς παραδείσους επισημαίνουν ότι αυτοί οι τόποι είναι κυρίαρχα έθνη (ή αυτόνομα εδάφη) με κάθε δικαίωμα να καθορίζουν τους δικούς τους φορολογικούς νόμους. Αυτό είναι αλήθεια. Αλλά με την ίδια λογική, οι χώρες που πλήττονται από τους παραδείσους έχουν κάθε δικαίωμα να λάβουν ισχυρά αντίμετρα εναντίον τους. Οι αξιωματούχοι στους παραδείσους σημειώνουν επίσης ότι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στην ιδιωτικότητα και χρειάζονται ανακούφιση από άδικους νόμους. Αλλά οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν φορολογικούς παραδείσους είναι απίθανα πλούσιοι και ισχυροί. Το να τους παρέχονται ειδικές μορφές προστασίας και ασυλίας από τις φορολογικές και νομικές υποχρεώσεις ενώ αφήνοντα οι άλλοι να φέρουν τις ευθύνες και τα βάρη της κοινωνίας, δημιουργεί έναν κανόνα για το 0,1% [των υπερπλούσιων του κόσμου] και έναν άλλο κανόνα για όλους τους άλλους.

Οι υπερασπιστές του offshoring υποστηρίζουν επίσης σωστά ότι η πρακτική δεν είναι πάντοτε παράνομη και αναμφισβήτητα ωφελεί τους συνηθισμένους επενδυτές παράλληλα με τους υπερπλούσιους. Τα περισσότερα μεγάλα ιδιωτικά συνταξιοδοτικά ταμεία και τα αμοιβαία κεφάλαια αγγίζουν κατά κάποιο τρόπο το υπεράκτιο σύστημα. Το ίδιο κάνουν οι διαδικασίες διαχείρισης εταιρικών ταμειακών διαθεσίμων, οι οποίες κυκλοφορούν κεφάλαια γύρω από τις πολλές ανά τον κόσμο θυγατρικές πολυεθνικών, και οι «φορολογικά ουδέτερες» επενδυτικές πλατφόρμες, οι οποίες φιλοξενούν ομάδες κεφαλαίων από διάφορα μέρη και στην συνέχεια τα εξαπλώνουν σε όλο τον κόσμο, αναζητώντας υψηλότερες επιστροφές μετά τους φόρους. Αν αυτά τα περιουσιακά στοιχεία φορολογούνταν στους παραδείσους, επίσης, θα ήταν άδικη η «διπλή φορολογία». Υπό την έννοια αυτή, υποστηρίζουν οι υπερασπιστές, οι παράδεισοι χρησιμεύουν ως αποτελεσματικοί, χωρίς τριβές χρηματοοικονομικοί αγωγοί, απομακρύνοντας τα εμπόδια από την πορεία του κεφαλαίου καθώς ρέει στην αναζήτηση επενδυτικών ευκαιριών σε όλο τον κόσμο.

Ωστόσο, αυτή δεν είναι ολόκληρη η ιστορία. Πρώτον, οι διευκολύνσεις που αποτρέπουν την «διπλή φορολογία» είναι οι ίδιες που επιτρέπουν στα λογιστικά κόλπα να παράγουν «διπλή μη φορολογία», στην οποία κανένας φόρος δεν καταβάλλεται πουθενά. Επιπλέον, πολλές από τις συνήθεις φοροαποφυγές που φέρουν την ένδειξη «νόμιμη» στην πραγματικότητα δεν είναι: Συχνά, δεν είναι σαφές εάν μια συγκεκριμένη στρατηγική ή δομή offshore είναι νόμιμη έως ότου δοκιμαστεί στο δικαστήριο. Οι δικηγορικές εταιρείες που στήνουν εταιρείες-κελύφη για τους πελάτες τους μπορεί να μην παραβιάζουν οι ίδιες τους νόμους, αλλά πολλοί από τους πελάτες τους το κάνουν. Σε γενικές γραμμές, αυτό που είναι νόμιμο δεν είναι απαραιτήτως θεμιτό. Όπως είπε ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, το 2016, απαντώντας στις αποκαλύψεις των Panama Papers: «Το πρόβλημα είναι ότι πολλά από αυτά τα πράγματα είναι νόμιμα και όχι παράνομα».

Οι φορολογικοί παράδεισοι είναι ένα καθαρό απόσταγμα από οτιδήποτε είναι λάθος στην οικονομική παγκοσμιοποίηση: Ενθαρρύνουν τα κεφάλαια να κινούνται πέρα από τα σύνορα, αλλά σε λάθος κατευθύνσεις. Πολλές αναπτυσσόμενες χώρες έχουν διαπιστώσει ότι, όταν ανοίγονται στην παγκόσμια χρηματοδότηση, οι επενδύσεις δεν εισέρχονται στις πεινασμένες για κεφάλαια οικονομίες τους -αντί γι’ αυτό, αφότου έχουν λεηλατηθεί από τις ελίτ, τα χρήματα ρέουν έξω, σε φορολογικούς παραδείσους. Πράγματι, αυτό αντιπροσωπεύει έναν από τους κύριους λόγους για τους οποίους η χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση απέτυχε να βελτιώσει την κατάσταση πολλών φτωχών χωρών.

ΓΙΑ ΝΑ ΠΙΑΣΕΙΣ ΜΙΑ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΑΤΗ

Καμία μαγική σφαίρα δεν μπορεί να λύσει αυτόν τον τεράστιο πολιτικό και οικονομικό γρίφο. Τυχόν σοβαρές προσπάθειες για την επίτευξη αυτού του στόχου θα πήγαιναν κατά μέτωπο ενάντια σε μερικά από τα ισχυρότερα συμφέροντα του κόσμου. Έτσι, απαιτούνται αρκετά ριζοσπαστικές λύσεις -όπως είναι η συνεχής επαγρύπνηση, καθώς οι αξιωματούχοι, οι τραπεζίτες, οι λογιστές και οι δικηγόροι που υποστηρίζουν το υπεράκτιο σύστημα αναζητούν πάντα νέους τρόπους για να υπονομεύσουν τους κανόνες.

Μια τακτική που υποστηρίζουν ορισμένοι οικονομολόγοι (και πολλοί λομπίστες) σίγουρα θα αποτύγχανε: Η προσπάθεια να μειωθούν τα κίνητρα για τις μεγάλες επιχειρήσεις και τους πλούσιους ανθρώπους να σταθμεύσουν τα χρήματά τους σε offshore μειώνοντας τους συντελεστές φορολογίας εταιρειών και εισοδήματος. Αφενός, καθώς οι πλούσιες χώρες μείωσαν σταθερά τους συντελεστές φορολογίας εταιρειών από την δεκαετία του 1970, οι εταιρικές επενδύσεις έχουν παραμείνει στάσιμες και η φοροαποφυγή έχει φτάσει στα ύψη. Μεγάλες επιχειρήσεις τώρα κάθονται σε τεράστιους σωρούς μη επενδυμένων μετρητών -μόνο η Apple είχε σχεδόν 300 δισεκατομμύρια δολάρια στην τελευταία καταμέτρηση. Η περικοπή των εταιρικών φόρων θα προσθέσει απλώς σε αυτούς τους σωρούς. Το ίδιο ισχύει και για τη μείωση των φόρων για τα υπερπλούσια άτομα. Δεν έχει νόημα να προσπαθήσουμε να «ανταγωνιστούμε» τους φορολογικούς παραδείσους. Στο κάτω-κάτω, γιατί οι εταιρείες ή οι πλούσιοι να πληρώνουν λίγο λιγότερο όταν μπορούν να πληρώσουν πολύ λιγότερο, ή ακόμα και τίποτα, πηγαίνοντας σε offshore;

Όμως, αυτό που οι χαμηλότεροι φόροι θα μπορούσαν να προσελκύσουν, είναι περισσότερο βρόμικο χρήμα, το οποίο έχει λίγα οφέλη για τις οικονομίες αλλά συνδέεται με μια σειρά από κόστη: Οικονομική αστάθεια˙ χρηματιστηριακές «φούσκες»˙ αύξηση της οικονομικής, πολιτικής και γεωγραφικής ανισότητας (η οποία υποσκάπτει την μακροπρόθεσμη ανάπτυξη)˙ και την πιθανότητα, ειδικά σε μικρότερες ανοιχτές οικονομίες, για την «ολλανδική ασθένεια», όπου οι χρηματοπιστωτικές εισροές ενισχύουν τις πραγματικές συναλλαγματικές ισοτιμίες και καταστρέφουν τα παραγωγικά μέρη μιας οικονομίας.

Εάν οι κυβερνήσεις θέλουν να βγάλουν τους παραδείσους από το παιχνίδι, θα πρέπει να κάνουν πολύ πιο δραστικά βήματα. Μέχρι τα τέλη του 2017, οι φόροι των ΗΠΑ για τα εκτιμώμενα 2,6 δισεκατομμύρια δολάρια σε κέρδη που κρατούνταν στο εξωτερικό από τις εταιρείες του Fortune 500 υποτίθεται ότι έχουν «αναβληθεί» έως ότου οι εταιρείες αποφασίσουν να τα «επαναπατρίσουν». Όπως συνέστησαν οι Kimberly Clausing, Reuven Avi-Yonah και άλλοι φορολογικοί ειδικοί, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει απλώς να εξαλείψουν τέτοιες καθυστερήσεις και να φορολογήσουν άμεσα τα συσσωρευμένα υπεράκτια κέρδη, με απαλλαγές για φόρους που έχουν ήδη καταβληθεί σε άλλες χώρες. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Φορολογίας και Οικονομικής Πολιτικής (Institute on Taxation and Economic Policy), μια τέτοια προσέγγιση στην φορολόγηση των πολυεθνικών θα μπορούσε να αποφέρει ως και 750 δισ. δολάρια στο αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών. Αλλά ο φορολογικός νόμος που υπέγραψε ο Trump πέρυσι προχώρησε ακριβώς προς την αντίθετη κατεύθυνση, επιβάλλοντας έναν εφάπαξ φόρο επί των συσσωρευμένων υπεράκτιων κερδών σε ένα εξαιρετικά μειωμένο ποσοστό μεταξύ 8% και 15,5% και απαλλάσσοντας τα μελλοντικά κέρδη από το εξωτερικό από την φορολόγηση -αυξάνοντας έτσι τα κίνητρα των πολυεθνικών για να συνεχίσουν να βασίζονται σε φορολογικούς παραδείσους.

Οι υποστηρικτές του φορολογικού νόμου επευφημούσαν τον Ιανουάριο όταν η Apple ανακοίνωσε ότι θα καταβάλει φόρο 38 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τα μετρητά που κατείχε στο εξωτερικό και θα δαπανήσει 30 δισεκατομμύρια δολάρια σε κεφαλαιουχικές δαπάνες τα επόμενα πέντε χρόνια. Άλλες τεχνολογικές εταιρείες πιθανότατα θα ακολουθήσουν το παράδειγμά της. Αλλά η ανακοίνωση της Apple δεν έλεγε ότι οι επενδύσεις δεν είχαν οποιαδήποτε σχέση με τις φορολογικές μεταρρυθμίσεις. Επιπλέον, οι μεταρρυθμίσεις θα αποδώσουν λιγότερα από τα μισά έσοδα που θα μπορούσαν να αντλήσουν οι Ηνωμένες Πολιτείες απλώς φορολογώντας τα περίπου 246 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ σε offshore κέρδη με την πλήρη εταιρική [φορολογική] κλίμακα και στην συνέχεια να τα φορολογούν κάθε χρόνο. Αντ’ αυτού, η Ουάσιγκτον θα έχει μια σχετικά μέτρια βραχυπρόθεσμη πληρωμή και σχεδόν τίποτα στο μέλλον.

Μια ακόμα πιο προωθημένη λύση ονομάζεται «καταμερισμός στοιχείων» (formulary apportionment) και θα μπορούσε να διαιρέσει το συνολικό παγκόσμιο εισόδημα των πολυεθνικών μεταξύ μεμονωμένων χωρών σύμφωνα με μια μέθοδο που βασίζεται στις πωλήσεις, τα περιουσιακά στοιχεία και τις μισθοδοσίες της εταιρείας σε κάθε χώρα όπου δραστηριοποιείται. Αφότου το εισόδημα διαιρεθεί τόσο, κάθε χώρα θα μπορούσε να φορολογήσει το μερίδιό της με όποιο ποσοστό της άρεσε. Οι χώρες θα μπορούσαν να υιοθετήσουν αυτό το μέτρο μονομερώς, υπολογίζοντας και στην συνέχεια φορολογώντας το μερίδιό τους επί του εισοδήματος των πολυεθνικών, αλλά ο διεθνής συντονισμός θα βοηθούσε στην εξομάλυνση των περιπλοκών. Πολλές αμερικανικές πολιτείες και καναδικές επαρχίες χρησιμοποιούν ήδη μια έκδοση αυτού του μοντέλου. Δεν είναι χωρίς μειονεκτήματα, αλλά θα μπορούσε να κάνει τεράστια διαφορά εάν εφαρμοστεί σωστά.

Άλλες λύσεις έχουν ήδη δοκιμαστεί. Το 2014, ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) θέσπισε ένα χρήσιμο (αν και ατελές) παγκόσμιο σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών που ονομάζεται Κοινό Πρότυπο Αναφοράς (Common Reporting Standard, CRS), στο οποίο οι συμμετέχουσες χώρες ανταλλάσσουν αυτόματα οικονομικές πληροφορίες σχετικά με τους φορολογούμενους η μια της άλλης. Το CRS είναι τεχνικά παρόμοιο με το FATCA στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά με μεγάλη διαφορά: Σε αντίθεση με το FATCA, το CRS δεν επιβάλλει αυστηρό φόρο 30% στις πληρωμές σε χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που δεν συμμορφώνονται με αυτό. Οι περισσότερες μεγάλες χώρες και ακόμη και οι περισσότεροι μεγάλοι φορολογικοί παράδεισοι συμφώνησαν να συμμετάσχουν στο CRS, με μια ξεκάθαρη εξαίρεση: Τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ουάσινγκτον ισχυρίζεται ότι συμμετέχει όντως, επειδή το CRS είναι παρόμοιο με το FATCA -αλλά αυτό αγνοεί το γεγονός ότι αν και το FATCA συνεπάγεται ασαφείς υποσχέσεις για την ανταλλαγή πληροφοριών με άλλες χώρες, στην πραγματικότητα προσφέρει σε άλλες χώρες πολύ λίγα. Για να δώσει ισχύ στο CRS, η ΕΕ -η μεγαλύτερη μη αμερικανική οντότητα που εκπροσωπείται από τον ΟΟΣΑ- θα πρέπει να επιβάλλει τον δικό της φόρο 30% στις πληρωμές σε χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που δεν συμμορφώνονται με το CRS. Αυτό θα στόχευε στις τράπεζες των ΗΠΑ, οι οποίες θα πίεζαν πιθανότατα την Ουάσιγκτον να παράσχει τις απαραίτητες πληροφορίες.

Σε επίπεδο πολιτειών των ΗΠΑ, ο ακτιβιστής Ralph Nader και άλλοι υποστήριξαν εδώ και καιρό ότι το να επιτραπεί σε μεμονωμένες πολιτείες να ενσωματώνουν εταιρείες έχει οδηγήσει σε μια κούρσα για χαμηλότερα πρότυπα, καθώς οι πολιτείες μετατρέπονται σε επιτρεπτικά εταιρικά καταφύγια προκειμένου να προσελκύσουν επιχειρήσεις και να μεγιστοποιήσουν τα τέλη της ενσωμάτωσης. Ο Νάντερ έχει υποστηρίξει έναν ομοσπονδιακό νόμο που θα δημιουργούσε «μια σύγχρονη ομοσπονδιακή αδειοδοτική υπηρεσία με πλήρη εξουσία». Ο περιορισμός της εταιρικής αδειοδότησης σε ομοσπονδιακό επίπεδο, υποστηρίζει ο Νάντερ, θα «έθετε τέλος στις διαπραγματεύσεις και τις συναλλαγές που χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις εναντίον των πολιτειακών κυβερνήσεων».

Μια άλλη τακτική θα ήταν να απαιτηθεί από όλες τις χώρες και τις επικράτειες να καθιερώσουν τυποποιημένα κεντρικά μητρώα που θα καταγράφουν ποιος είναι ιδιοκτήτης των διαφόρων περιουσιακών στοιχείων που κατέχουν -και, ιδανικά, να δημοσιεύονται αυτές οι πληροφορίες. Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει την εξουσία να επιβάλει έναν τέτοιο κανόνα σε κάθε κόμβο στον ιστό αράχνης των φορολογικών παραδείσων του και η ΕΕ θα μπορούσε να αναγκάσει όλα τα κράτη-μέλη της να πράξουν το ίδιο πράγμα. Μεγάλες και ισχυρές χώρες θα μπορούσαν επίσης να βάλουν σε μαύρη λίστα τους φορολογικούς παραδείσους που αρνήθηκαν να κάνουν αυτό το βήμα, επιβάλλοντας κυρώσεις που κυμαίνονται από την παρεμπόδιση των ξένων ενισχύσεων έως την απομόνωση των δύστροπων κυβερνήσεων ή των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων από τα διεθνή συστήματα πληρωμών. (Το πρόβλημα με τις μαύρες λίστες, ωστόσο, είναι ότι οι μεγάλοι παίκτες έχουν συνήθως την πολιτική ισχύ για να ασκήσουν πίεση ώστε να βγουν από τις λίστες, αφήνοντας πίσω τους μόνο τα μικρά ψάρια).

Παράλληλα με τα μέτρα αυτά, η περίπτωση της UBS απεικονίζει μια εξαιρετικά ισχυρή αρχή για όσους προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τους φορολογικούς παραδείσους. Για δεκαετίες, οι χώρες προσπάθησαν και απέτυχαν να διαρρήξουν το φημισμένο τραπεζικό απόρρητο της Ελβετίας. Ο αγώνας που ξεκίνησε από την αμερικανική επιβολή του νόμου εναντίον της τράπεζας δεν έθεσε ακριβώς τις Ηνωμένες Πολιτείες εναντίον της Ελβετίας: Μάλλον, ήταν κυρίως ένας ανταγωνισμός μεταξύ του κράτους δικαίου, αφενός, και των πλούσιων φοροδιαφευγόντων και άλλων εγκληματιών, αφετέρου. Η Ελβετία ήταν απλώς το κύριο πεδίο μάχης. Οι αρχές των ΗΠΑ δεν απείλησαν την κυβέρνηση της χώρας, τουλάχιστον όχι άμεσα.

Αν οι Αρχές μιας χώρας κυνηγήσουν μια άλλη χώρα, τότε οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι και το κοινό στην χώρα-στόχο ενδέχεται να συσπειρωθούν εναντίον των ξένων «παλληκαράδων». Αυτό συνέβη το 2008, όταν ο Peer Steinbrück, ο Γερμανός τότε υπουργός Οικονομικών, απειλούσε δημοσίως «να πάρει ένα μαστίγιο» για την Ελβετία, αν και δεν παρέσχε λεπτομερείς προτάσεις. Στον απόηχο μιας οργισμένης αντίδρασης από το ελβετικό κοινό, οι Γερμανοί έκαναν πίσω.

Για την αντιμετώπιση των φορολογικών παραδείσων, οι ιδιωτικές εταιρείες συχνά επιτυγχάνουν πολύ καλύτερους στόχους από τις κυβερνήσεις. Οι τράπεζες μπορούν να ρυθμίζονται και να τιμωρούνται. Το ίδιο μπορούν οι λεγόμενες «τέσσερις μεγάλες» (Big Four) εταιρίες λογιστικής: Η Deloitte, η EY, η KPMG και η PwC, οι οποίες είναι εξίσου υπεύθυνες όσο και κάθε άλλη ομάδα για την συναρμολόγηση των γραναζιών του υπεράκτιου συστήματος. Λίγα εστιάζουν το μυαλό των τραπεζιτών και των λογιστών, όσο η απειλή της φυλακής ή η απώλεια της άδειας λειτουργίας σε μια μεγάλη οικονομία.

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΤΡΑΜΠ;

Οι μοιρολάτρες υποστηρίζουν ότι η καταστολή των φορολογικών παραδείσων είναι άσκοπη, όπως κι η συμπίεση ενός μπαλονιού: Το σχήμα του αλλάζει, υποστηρίζουν, αλλά ο όγκος του παραμένει ο ίδιος. Αυτό είναι ψευδές. Η καταστολή είναι περισσότερο σαν να σφίγγετε ένα σφουγγάρι: Ναι, υπάρχει κάποια μετατόπιση, αλλά επίσης και μείωση του όγκου.

Το πραγματικό πρόβλημα με τις καταστολές είναι συνήθως ότι οι κυβερνήσεις στερούνται την πολιτική βούληση να τις διεξάγουν. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, φαίνεται απίθανο ότι αυτό θα αλλάξει πολύ στην εποχή του Τραμπ. Όμως, ο Trump θα μπορούσε, στην θεωρία, να αναζωογονήσει την κουρελιασμένη λαϊκιστική εικόνα του, και να αυξήσει τα φθίνοντα ποσοστά έγκρισής του, ανακοινώνοντας μια καταστολή των φορολογικών παραδείσων. Στην πραγματικότητα, έχει ήδη εκδηλώσει ενδιαφέρον για κάτι τέτοιο. Όταν τον ρώτησα τηλεφωνικά το 2016 για ένα άρθρο που έγραφα για το Vanity Fair, μου είπε ότι, αν εκλεγεί, θα «διόρθωνε» τους φορολογικούς παραδείσους και θα ασχολείτο με το θέμα του τραπεζικού απορρήτου. «Κατανοώ πλήρως την κατάσταση των φορολογικών καταφυγίων, και ένα μεγάλο μέρος της θα τελειώσει», είπε. «Είναι πολύ εύκολο να τερματιστεί». Αλλά όταν τον ρώτησα πώς, έκοψε την συνέντευξη.

Είτε δράσει ο Trump είτε όχι, είναι πιθανό ότι το υπεράκτιο σύστημα θα υποστεί όλο και ισχυρότερη επίθεση, καθώς η δημόσια οργή υψώνεται για την ανισότητα και καθώς οι μεγάλες πολυεθνικές και οι ιδιωτικές ελίτ παραμένουν αφορολόγητες, ασύδοτες και απρόσιτες. Μέχρι πρόσφατα, λίγοι άνθρωποι έδιναν προσοχή στους φορολογικούς παραδείσους και όσοι το έκαναν τους θεωρούσαν ως γραφικά παράπλευρα της παγκόσμιας οικονομίας: Ο κύκλος μερικών μαφιόζων, διακινητών ναρκωτικών, διασημοτήτων που εξαπατούν τη φορολογία και Ευρωπαίων αριστοκρατών. Ωστόσο, τα Panama Papers και τα Paradise Papers βοήθησαν να αποκαλυφθεί η αλήθεια: Το υπεράκτιο σύστημα είναι ένας καρκίνος στην παγκόσμια οικονομία. Οι φορολογικοί παράδεισοι είναι τρομερά προπύργια του πλούτου και της εξουσίας, αλλά επειδή βλάπτουν σχεδόν όλους, η εκστρατεία εναντίον τους θα μπορούσε ενδεχομένως να συνενώσει μια τεράστια σειρά συμμάχων. Τα αφεντικά της μαφίας και οι διακινητές των ναρκωτικών χρησιμοποιούν φορολογικούς παραδείσους, οπότε οι αστυνομικοί και οι σκληροί κατά του εγκλήματος πολιτικοί θα πρέπει να θέλουν να τους κλείσουν. Κάθε σημαντικός χρηματοπιστωτικός οργανισμός του ιδιωτικού τομέα χρησιμοποιεί φορολογικούς παραδείσους και εμπλέκεται σημαντικά στο υπεράκτιο σύστημα, οπότε οι αγωνιστές ενάντια στην υπερμεγέθη επίδραση της Wall Street θα πρέπει να επικεντρωθούν στενά στο πρόβλημα. Οι αμερικανικές τράπεζες πηγαίνουν σε offshore για να ξεφύγουν από κανόνες που δεν τους αρέσουν, επιταχύνοντας την πορεία τους προς το καθεστώς «πολύ μεγάλη για να αποτύχει» και «πολύ μεγάλη για την φυλακή». Έτσι, οι πολιτικοί που ανησυχούν για την χρηματοπιστωτική σταθερότητα πρέπει να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή στον ρόλο των φορολογικών παραδείσων. Οι πολιτικοί χρησιμοποιούν φορολογικούς παραδείσους για να κρύψουν δωροδοκίες και να παρακάμψουν τους νόμους περί αποκάλυψης, πράγμα που σημαίνει ότι οι υπέρμαχοι της καταπολέμησης της διαφθοράς θα πρέπει να μπουν στον καυγά. Οι δικτάτορες και η παρέα τους στις φτωχές χώρες χρησιμοποιούν παραδείσους για να κρύψουν τον θησαυρό τους που προέρχεται από λεηλασίες, έτσι οι διεθνείς αναπτυξιακοί οργανισμοί θα πρέπει να συμβάλουν περισσότερο στην καταπολέμηση του υπεράκτιου συστήματος.

Ο κατάλογος των πιθανών εταίρων στον αγώνα κατά του υπεράκτιου συστήματος είναι μακρύς και θα μπορούσε να αναπτυχθεί περισσότερο. Είναι μια αιτία που θα μπορούσε να προσελκύσει τους ψηφοφόρους οι οποίοι ανησυχούν για το έγκλημα και την διαφθορά των αγορών, και τους ψηφοφόρους στην αριστερά που ανησυχούν για την ανισότητα και την αυξανόμενη εταιρική εξουσία. Οι πολιτικοί όλων των πλευρών θα ήταν σοφό να ξαναδούν αυτή την υπόθεση.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

*Το δοκίμιο αυτό δημοσιεύθηκε στο τεύχος 52 του Foreign Affairs The Hellenic Edition (Ιούνιος-Ιούλιος 2018)

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2018-02-13/how-crack-down-tax-ha...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Treasure-Islands-Uncovering-Offshore-Banking/dp/0...
[2] https://twitter.com/nickshaxson
[3] https://www.reuters.com/article/us-banks-ubs-idUSTRE6380UA20100409
[4] https://www.bna.com/ubs-whistleblower-wont-n57982086148/
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/panama/2016-04-12/taxing-tax-havens
[6] http://gabriel-zucman.eu/hidden-wealth/
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2017-04-17/lure-europes-t...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition