Ευχές και κατάρες από την Κωνσταντινούπολη

Για μια κοινότητα όπου το πέρασμα του χρόνου μετριέται με αιώνες αντί για εβδομάδες, τα πρόσφατα γεγονότα στην Ορθόδοξη Εκκλησία εκτυλίσσονται με ιλιγγιώδη ρυθμό. Στις 11 Οκτωβρίου, ο Βαρθολομαίος Α’, ο πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης και ένας από τους κορυφαίους ηγέτες στον ορθόδοξο κόσμο, ανακοίνωσε ότι θα παραχωρήσει στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας πλήρη ανεξαρτησία –θα καταστεί «αυτοκέφαλη» σύμφωνα με την ορολογία της εκκλησίας- τερματίζοντας αρκετούς αιώνες ελέγχου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας επί μιας περιοχής που είναι μεγάλο μέρος της σημερινής Ουκρανίας. Ο Βαρθολομαίος επιβεβαίωσε επίσης την ιερή νομιμότητα των επικεφαλής των δύο διαφωνούντων Ορθοδόξων σωμάτων της Ουκρανίας, τα οποία δεν έχουν αναγνωρίσει την εξουσία της Μόσχας.

Οι ηγέτες της Ουκρανίας ασκούσαν πιέσεις για την απόφαση αυτή επί πολλούς μήνες. Η αναγνώριση μιας πλήρως ανεξάρτητης, εθνικής εκκλησίας έχει τεράστιο βάρος σε μια χώρα όπου περίπου επτά στους δέκα ανθρώπους ταυτοποιούνται ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Αλλά πέρα από τα ζητήματα θρησκευτικής συνείδησης, η απόφαση είναι πιθανό να διαμορφώσει την αίσθηση της πολιτιστικής και εθνικής ταυτότητας της Ουκρανίας καθώς η χώρα διαπραγματεύεται την θέση της στην σύγχρονη Ευρώπη και τους δεσμούς της με την Ρωσία.

Ένας άντρας βουτά σε παγωμένο νερό κατά την διάρκεια του εορτασμού των Θεοφανίων κοντά σε ένα μοναστήρι στο Rostov Veliky, στην Ρωσία, το 2009. THOMAS PETER/REUTERS
----------------------------------------------------------------------------

Παρόλο που η απόφαση αναμένεται να τεθεί σε ισχύ στα τέλη Νοεμβρίου [1], η προοπτική της αμέσως προκάλεσε μια δηκτική επιτίμηση από το Πατριαρχείο Μόσχας, το οποίο κατηγόρησε τον Βαρθολομαίο για δικαιοδοτική υπέρβαση. Ως αποτέλεσμα, στις 15 Οκτωβρίου η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ανακοίνωσε ότι διακόπτει τους δεσμούς με την Κωνσταντινούπολη. Δεδομένου του μεγάλου μεγέθους της ορθόδοξης κοινότητας της Ρωσίας, αυτή η κίνηση θα μπορούσε να γίνει το σημαντικότερο ρήγμα στην Ανατολική Χριστιανοσύνη από τότε που αποσπάστηκε από την Δυτική Εκκλησία το 1054.

Αυτό που μπορεί αρχικά να μοιάζει με εκρηκτική εκκλησιαστική διαμάχη έχει μεγάλη σημασία ακόμη και για εκείνους που σκέπτονται πιο κοσμικά. Για τον πρόεδρο της Ουκρανίας, Πέτρο Ποροσένκο, του οποίου τα θετικά δημοσκοπικά ποσοστά βυθίζονται [2] και που επιθυμεί να επανεκλεγεί το επόμενο έτος, η ανακοίνωση σημείωσε μια σημαντική νίκη, καθώς πιθανότατα θα οδηγήσει στην καθιέρωση μιας ανασυσταθείσας Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, η οποία υποστηρίζει την φιλοευρωπαϊκή ατζέντα του. Αντίθετα, η απόφαση της Κωνσταντινούπολης κατάφερε ένα πλήγμα στον Ρώσο ομόλογό του, Βλαντιμίρ Πούτιν, καθώς απειλεί να ωθήσει την ουκρανική κοινωνία πιο μακριά από την τροχιά της Μόσχας.

Για την Ρωσία, τα στοιχήματα είναι τόσο πολιτικά όσο και θρησκευτικά: Την επομένη της απόφασης του Βαρθολομαίου, ο υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ καταδίκασε [3] τόσο τις «προκλήσεις» της Κωνσταντινούπολης όσο και την «άμεση και ανοιχτή υποστήριξη» της Ουάσινγκτον [4] ως προς αυτές. Την ίδια ημέρα, το Ρωσικό Συμβούλιο Ασφαλείας συζήτησε το θέμα. Δεδομένης της φορτισμένης ατμόσφαιρας που περιβάλλει αυτό το ζήτημα, πολλοί φοβούνται ότι θα αποτελέσει το πρόσχημα για ανανεωμένες συγκρούσεις στην ανατολική περιοχή Donbas της Ουκρανίας, ή μέχρι που θα προκαλέσει την διεύρυνση μιας σύγκρουσης η οποία τροφοδοτείται όχι σε μικρό βαθμό από τις ανταγωνιστικές ερμηνείες της ιστορίας και του πολιτιστικού ανήκειν.

ΟΥΡΑΝΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

Η Παγκόσμια Ορθοδοξία υποδιαιρείται σε 14 ανεξάρτητες Ορθόδοξες Εκκλησίες, που κυμαίνονται εδαφικά από την Αλεξάνδρεια και την Ιερουσαλήμ έως την Γεωργία και την Ρουμανία. Μεταξύ αυτών, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι μακράν η μεγαλύτερη. Μια ενοποιημένη εκκλησία της Ουκρανίας θα ήταν σχεδόν σίγουρα δεύτερη, αλλά από την δεκαετία του 1990 οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί της Ουκρανίας χωρίστηκαν σε τρεις ξεχωριστές κοινότητες: Την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας-Πατριαρχείο Μόσχας (Ukrainian Orthodox Church–Moscow Patriarchate, UOC-MP), την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας-Πατριαρχείο Κιέβου, και την πολύ μικρότερη Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία. Από τις τρεις, μόνο η UOC-MP αναγνωρίστηκε προηγουμένως ως έγκυρο μέλος του ευρύτερου Ορθόδοξου κόσμου. Ωστόσο, η UOC-MP διατηρεί στενούς δεσμούς με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ή αλλιώς με το Πατριαρχείο της Μόσχας.

Παρόλο που το Πατριαρχείο της Μόσχας δεν είναι κρατική οντότητα [5], οι ιεράρχες του είναι στενά ευθυγραμμισμένοι με το Κρεμλίνο σε πολλά θέματα και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει κεντρική θέση στις προσπάθειες μετα-κομμουνιστικής Ρωσίας να προβάλλει ήπια ισχύ στο εξωτερικό. Ο Πούτιν, εν τω μεταξύ, προσπαθεί να απεικονίσει τον εαυτό του ως υπερασπιστή της παραδοσιακής ηθικής και των χριστιανικών αξιών, και η κυβέρνησή του προσβλέπει συνήθως στην εκκλησία για νομιμοποίηση, όπως όταν το Πατριαρχείο της Μόσχας υποστήριξε την ρωσική στρατιωτική παρέμβαση στην Συρία επικαλούμενο την κακή κατάσταση των Ορθοδόξων Χριστιανών σε εκείνη την διαλυμένη από τον πόλεμο χώρα.

Η ουκρανική αυτοκεφαλία, αν καταφέρει να περάσει, θα έρθει με ένα μεγάλο κόστος για τη Μόσχα και για την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Στην πράξη, η εκκλησία θα χάσει τον έλεγχο σε πάνω από 12.000 ενορίες στο ουκρανικό έδαφος -περίπου το ένα τρίτο του συνολικού αριθμού που κατέχει. Επίσης, θα χάσει την πρόσβαση σε κάποιους από τους πιο ιερούς τόπους της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης, συμπεριλαμβανομένης της Μονής των Σπηλαίων του 11ου αιώνα στο Κίεβο, μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.