Το εκκρεμές των Δαρδανελίων | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Το εκκρεμές των Δαρδανελίων

Πώς η συριακή κρίση συσχετίζεται γεωπολιτικά με τα Στενά*

Οι δύο αντίπαλες παρατάξεις ενόψει της ανάδειξης νέων παραμέτρων (άξονας Γερμανίας, Βουλγαρίας, Τουρκίας) για πρώτη φορά συνασπίζονται, και τα δύο άκρα του εκκρεμούς παραδόξως ταυτίζονται. Ωστόσο αυτή η συμφωνία δεν υλοποιήθηκε ποτέ, καθώς η Οκτωβριανή Επανάσταση οδήγησε αφενός σε συνθηκολόγηση των Ρώσων με την Γερμανία, αλλά και σε πλήρη αντιστροφή πολιτικών σε σχέση με την Τουρκία, καθώς η Σοβιετική πλέον Ρωσία στάθηκε στο πλευρό της Τουρκίας απέναντι στους συμμάχους της Entente. Η ολοκληρωτική ήττα της Γερμανίας και η σύμπλευση της Ρωσίας με την Τουρκία, επανέφερε την λειτουργία του εκκρεμούς στην «κανονική» του νομοτέλεια.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΣΕΒΡΩΝ

Στην Συνθήκη των Σεβρών (ουσιαστικά σε μια σειρά συμφωνιών που υπεγράφησαν μετά την συμφωνία ανακωχής του Μούδρου την 30η Οκτωβρίου 1918), η Τουρκία εμφανίζεται αποδυναμωμένη από την περιπέτεια του Α’ ΠΠ έχοντας υποστεί μια σειρά από επώδυνες ήττες. Οι σύμμαχοι της Entente (ήτοι των θαλάσσιων δυνάμεων), έχουν φέρει για μία ακόμη φορά το εκκρεμές στην πλευρά τους και προσπαθούν να διασφαλίσουν τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα στα Στενά στον μέγιστο βαθμό. Η συνθήκη των Σεβρών προέβλεπε την διεθνοποίηση των Στενών με δυνατότητα ελεύθερης κυκλοφορίας όλων των πλοίων ανεξαρτήτως σημαίας. Παράλληλα, προέβλεπε πλήρη αποστρατιωτικοποίηση της περιοχής, αλλά και κατοχή της Κων/πολης από διεθνή δύναμη. Οποιαδήποτε πολεμική ενέργεια αποκλειόταν, παρά μόνο κατόπιν σχετικής έγκρισης της Κοινωνίας των Εθνών. Η Συνθήκη, ωστόσο, δεν επικυρώθηκε από τα περισσότερα συμμετέχοντα μέρη, ενώ πολλά σημαντικά κράτη με δυνατότητα λόγου και παρέμβασης δεν συμμετείχαν (π.χ Σοβιετική Ρωσία, ΗΠΑ).

Η Συνθήκη των Σεβρών απετέλεσε αναμφίβολα προς στιγμήν μια νίκη των Θαλάσσιων Δυνάμεων απέναντι στις τότε Κεντρικές δυνάμεις (Γερμανία, Βουλγαρία, Τουρκία), αλλά με βεβαιότητα οι ενεργούμενες διεργασίες είχαν κατά βάση την αντιμετώπιση του ρωσικού κινδύνου, ο οποίος στην συγκεκριμένη χρονική συγκυρία ήταν απασχολημένος με την ριζική εσωτερική του αναδιάταξη, λόγω της επικράτησης της επανάστασης των Μπολσεβίκων.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΛΩΖΑΝΝΗΣ

Η ιστορική νομοτέλεια, ωστόσο, του γεωπολιτικού εκκρεμούς μετέβαλε για ακόμη μια φορά τα δεδομένα. Η συνδρομή της Σοβιετικής πλέον Ρωσίας στην αμυνόμενη Τουρκία και η νίκη της τελευταίας απέναντι στους συμμάχους των θαλάσσιων δυνάμεων με προεξάρχουσα την Ελλάδα, ανέτρεψε τα περισσότερα από τα δεδομένα της Συνθήκης των Σεβρών.

Μελετώντας την σχετική αρθρογραφία για τη συνθήκη της Λωζάννης και τα όσα ελάμβαναν χώρα σχετικά με το θέμα των Στενών, είναι παραπάνω από εμφανές ένα είδος αμηχανίας των Δυτικών Δυνάμεων και κυρίως της Αγγλίας και της Γαλλίας αναφορικά με το μέλλον των Στενών.

Όπως και ο Graves (1933), έτσι και ο Macfie αναφέρεται σε πολλά σημεία στο πολύτιμο χαρακτηριστικό της συνθήκης των Σεβρών, το οποίο χάθηκε, και το οποίο δεν ήταν άλλο από την διεθνοποίηση των Στενών και την διεθνή επίβλεψη από όργανα της Κοινωνίας των Εθνών, στην οποία η πλειοψηφία ανήκε στην Δύση.

Ο Macfie (1979) απεικονίζει ξεκάθαρα την έλλειψη εμπιστοσύνης που έχει η Βρετανία για την Τουρκία και ως εκ τούτου δείχνει να νιώθει εξαιρετικά άβολα με την απόδοση χαρακτηριστικών πλήρους τουρκικής κυριαρχίας στην περιοχή. Ωστόσο, προκύπτει ότι, δεδομένων των συνθηκών, δεν υφίστατο άλλη εναλλακτική στην συγκεκριμένη συγκυρία και αναγκάζεται να την αποδεχθεί προφασιζόμενη (κυρίως στον εαυτό της) ότι η Νέα Τουρκία, απαλλαγμένη από τον αυτοκρατορικό της μανδύα, πιθανόν να είναι πλέον μια ριζικά μεταλλαγμένη χώρα.

Με την συνθήκη της Λωζάννης, η διεθνοποίηση των Στενών θα περιοριζόταν σε μια επιβλέπουσα Αρχή χωρίς στρατιωτικές δυνάμεις, ενώ η τουρκική κυριαρχία αποκαθίστατο σε μεγάλο βαθμό παρά το γεγονός ότι τα Στενά θα παρέμεναν αποστρατιωτικοποιημένα. Στην συνθήκη της Λωζάννης, η Τουρκία εμφανίστηκε ως έχουσα την υποστήριξη σε πολύ μεγάλο βαθμό της Σοβιετικής Ρωσίας, τα συμφέροντα της οποίας αντανακλούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό. Παρά την αλλαγή του καθεστώτος στην Ρωσία, η πολιτική της στο ζήτημα των Στενών δεν άλλαξε καθόλου (Graves, 1933). Όπως αναφέρει και ο Nicholas Spykman (1942), «...o Αλέξανδρος Α’, Τσάρος όλων των Ρώσων, κληροδότησε στον Ιωσήφ Στάλιν, απλό μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, όχι μόνο την εξουσία του, αλλά και την ατέρμονη πάλη του για πρόσβαση στη θάλασσα...». Κατά τον Macfie (1979), μόνο οι διπλωματικοί ελιγμοί της Βρετανίας κατάφεραν στο τέλος να φέρουν κάπως πλησιέστερα την Τουρκία στους Δυτικούς στόχους. Αν και όχι πλήρως, με την συνθήκη της Λωζάννης το εκκρεμές του Ελλησπόντου δείχνει να κινείται εκ νέου προς την πλευρά της Σοβιετικής Ρωσίας και της Τουρκίας. Παρόλα αυτά, επίσημα η Ρωσία έφυγε διαμαρτυρόμενη από την συνθήκη, την οποία και ποτέ δεν επικύρωσε. Η ολοκλήρωση της πλήρους κίνησης του εκκρεμούς προς την πλευρά της Ρωσίας θα λάβει χώρα μερικά χρόνια αργότερα με την συνθήκη του Montreux.

ΣΥΝΘΗΚΗ MONTREUX

Σύμφωνα με τον Alstyne (1947) η συνθήκη του Montreux αντανακλούσε το ανερχόμενο γόητρο και την ισχύ της Τουρκικής Δημοκρατίας και τη μετατόπιση των Μεγάλων Δυνάμεων ειδικά αυτών της Μεγάλης Βρετανίας και της Ρωσίας, έτσι ώστε να της εμπιστευθούν την πλήρη ευθύνη για την διαχείριση των Στενών. Ταυτόχρονα ο γερμανο-ιταλικός άξονας είχε πλέον αναπτυχθεί απειλώντας και πάλι την διατάραξη της νομοτέλειας του εκκρεμούς του Ελλησπόντου όπως ακριβώς και στον Α΄ΠΠ. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι πρώην «αντίπαλες» δυνάμεις στο θέμα των Στενών, η Μ. Βρετανία και η Ρωσία ήρθαν για μια ακόμη φορά πολύ «κοντύτερα».