Μετά τον Μπασίρ | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Μετά τον Μπασίρ

Πώς το Σουδάν μπορεί να θεραπευθεί μετά από δεκαετίες δικτατορίας

Από τότε που το κίνημα που έγινε γνωστό ως «Επανάσταση του Σουδάν» ξέσπασε τον Δεκέμβριο του 2018, ελάχιστα ακούστηκαν ή φάνηκαν από τον Ομάρ αλ-Μπασίρ, τον άνθρωπο που κυβέρνησε την χώρα με σιδερένια γροθιά για σχεδόν 30 χρόνια. Στις 11 Απριλίου, μετά από τέσσερις μήνες ολοένα και μεγαλύτερων διαδηλώσεων, παύθηκε μετά από ένα αναίμακτο πραξικόπημα [1]. Αρχικά, το καθεστώς δήλωσε λίγα για το πού βρισκόταν, αν και οι αναφορές υπονοούσαν ότι κρατείτο στο προεδρικό μέγαρο στο Χαρτούμ. Φήμες κυκλοφόρησαν ότι ο Μπασίρ διαπραγματεύτηκε την έξοδό του [από την εξουσία] με τον πρώην υπουργό Άμυνας, Ahmed Awad Ibn Auf, τον αρχηγό του πραξικοπήματος, για να εξασφαλίσει ότι δεν θα παραπεμφθεί στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Αλλά όποιες εγγυήσεις απέσπασε ο Bashir αποδείχθηκαν βραχύβιες: Υπό την πίεση των διαδηλωτών, ο στρατός έδιωξε τον Ibn Auf μετά από μια μόνο μέρα στην εξουσία και τον αντικατέστησε με τον υποστράτηγο Abdel Fattah Abdelrahman Burhan.

06052019-1.jpg

Ο Bashir στην πρωτεύουσα Χαρτούμ, στο Σουδάν, τον Απρίλιο του 2019. MOHAMED NURELDIN ABDALLAH / REUTERS
---------------------------------------------------------------------------

Το νέο καθεστώς έχει μετακινήσει τον Μπασίρ στην φυλακή Kobar, μια περιβόητη εγκατάσταση μέγιστης ασφάλειας στο Χαρτούμ. Χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι κρατήθηκαν και βασανίστηκαν στο Kobar κατά την διάρκεια της μακράς βασιλείας του Bashir. Το εάν η θητεία του εκεί θα ταιριάξει με τον μακρό χρόνο που συχνά επιφυλάχθηκε για τους πολιτικούς αντιπάλους του, είναι ασαφές. Το μέλλον του Μπασίρ, όπως κι αυτό της χώρας, παραμένει θολό.

Η αβεβαιότητα γύρω από τον Bashir από τότε που ανατράπηκε είναι κατά κάποιο τρόπο αναμενόμενη. Ο Μπασίρ παραμένει ένας από τους πιο άγνωστους δικτάτορες που έπεσαν κατά την διάρκεια του μακρού τρίτου κύματος διαμαρτυριών της Αφρικής, το οποίο ξεκίνησε γύρω στο 2008, κορυφώθηκε το 2011 και κέρδισε νέα ισχύ μόλις τα τελευταία δύο χρόνια. Σε αντίθεση με τον Abdelaziz Bouteflika, τον πρώην πρόεδρο της Αλγερίας ο οποίος ανατράπηκε λίγες μόνο εβδομάδες πριν από τον Μπασίρ και με τον οποίο είναι πάντα συνυφασμένος στην λαϊκή φαντασία, ο Μπασίρ δεν ενέπνευσε ποτέ πίστη μέσα στο Σουδάν. Ούτε και η διεθνής κοινότητα τον θεωρούσε τόσο σαν ηγέτη, παρόλο που αυτός παρέμεινε στην εξουσία για τόσο πολύ καιρό.

Η άγνοια γύρω από τον Μπασίρ εν μέρει ήταν τεχνητή. Μιλά άπταιστα Αγγλικά, για παράδειγμα, αλλά ποτέ δεν έδωσε συνεντεύξεις στον αγγλικό Τύπο. Το να είναι ανεξιχνίαστος ήταν μια στρατηγική που βοήθησε τον Μπασίρ να εξασφαλίσει την κυριαρχία του σε μια χώρα που καθορίζεται από τους διχασμούς της. Η ιδεολογική ασυνέπειά του και η προθυμία του να δημιουργεί ευκαιριακές συνεργασίες, του επέτρεψαν να παραμείνει στην εξουσία εκμεταλλευόμενος την ευρύτερη κρίση ηγεσίας και εθνικισμού στο Σουδάν. Η κληρονομιά του σε μια χώρα στην οποία λίγοι ηγέτες είναι άσπιλοι από τις σχέσεις τους με τον Μπασίρ εγείρει ερωτήματα σχετικά με το πώς αυτή η σχεδόν ομοιόμορφα μισητή προσωπικότητα θα πρέπει να αντιμετωπιστεί εν μέσω της αβεβαιότητας και της χαράς για την αποχώρησή του. Με άλλα λόγια, ό,τι συμβεί στον Μπασίρ θα έχει συνέπειες για το μέλλον του ίδιου του Σουδάν.

Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΑΣ

Οι επίσημες βιογραφίες και οι πολιτικές νεκρολογίες για τον Μπασίρ συγκλίνουν γύρω από μερικά βασικά γεγονότα. Γεννήθηκε σε μια ταπεινή αγροτική οικογένεια Βεδουίνων στο παραποτάμιο βόρειο τμήμα της χώρας, πριν εισέλθει στον στρατό και τελικά αναρριχηθεί στο επίπεδο του διοικητή. Αλλά πέρα από αυτό, πολύ λίγα είναι γνωστά για την προσωπική του ζωή, και αυτά που είναι γνωστά είναι δύσκολο να συμφιλιωθούν με το δημόσιο πρόσωπό του. Για παράδειγμα, δεν χρησιμοποίησε αυτός τα επιδεικτικά διάσημα όπως οι άλλοι δικτάτορες της Αφρικής, αν και προήδρευσε σε ένα καθεστώς γνωστό για την διαφθορά του και συσσώρευσε μια προσωπική περιουσία που φημολογείται ότι είναι δισεκατομμυρίων. Παρά την δίκαιη φήμη του ως αδίστακτου γενοκτόνου, είναι αφοσιωμένος οικογενειάρχης (δεν έχει δικά του παιδιά αλλά βοήθησε να αυξήσει τα ανατραφούν τα παιδιά της δεύτερης συζύγου του). Αν και κυβέρνησε το Σουδάν για τρεις δεκαετίες, λίγοι Σουδανοί πενθούν για την αποχώρησή του -ούτε καν εκείνοι που επωφελήθηκαν από την γενναιοδωρία του, όπως ο στρατός και η ολιγομελής οικονομική ελίτ της χώρας.

Ο Μπασίρ δεν είναι ο πρώτος Σουδανός στρατιωτικός ηγέτης που ανατράπηκε από μια λαϊκή εξέγερση. Ο προηγούμενος στρατιωτικός κυβερνήτης του Σουδάν, Gaafar al-Nimeiri, υπέστη την ίδια μοίρα το 1985. Κατά την διάρκεια των 14 χρόνων της εξουσίας του, ο Nimeiri ταλαντεύθηκε ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τον παναραβισμό, πριν τακτοποιηθεί με τον ισλαμισμό ως την καλύτερη ιδεολογία που θα εξασφάλιζε την εξουσία του. Αγκάλιασε την Μουσουλμανική Αδελφότητα και επέβαλε τον νόμο της σαρία -αποφάσεις οι οποίες οδήγησαν σε εκτεταμένες αναταραχές και επανέφεραν τον πόλεμο στο νότο, ο οποίος τελικά έκοψε στα δύο την χώρα το 2011.

Όπως και ο Nimeiri, ο Bashir έφτασε στην πολιτική σκηνή απευθείας από τον στρατό. Μετά από ένα τετραετές διάλειμμα πολιτικής διακυβέρνησης, ο Μπασίρ κατέλαβε την εξουσία το 1989, ευθυγραμμίζοντας το καθεστώς του με τον λαϊκιστή ισλαμιστή πολιτικό ηγέτη Hassan al-Turabi. Για την επόμενη δεκαετία, τόσο οι εσωτερικοί όσο και οι εξωτερικοί παρατηρητές θεωρούσαν τον πονηρό Turabi, ο οποίος πήρε το διδακτορικό δίπλωμά του στην Σορβόννη, ως εκείνον που τραβούσε τα σκοινιά στην μαριονέτα που ήταν ο Μπασίρ. Υπό την επιρροή του, το καθεστώς εργάστηκε για να εξαλείψει την θρησκευτική και εθνοτική ποικιλομορφία του Σουδάν με ένα από πάνω προς τα κάτω -και ευρέως απεχθές- πρόγραμμα αραβοποίησης και ισλαμοποίησης. Αλλά η φιλικότητα του Turabi προς τους ισλαμιστές ηγέτες, συμπεριλαμβανομένου του Οσάμα Μπιν Λάντεν, έσπειρε διχόνοια εσωτερικά, μετατρέποντας παράλληλα την χώρα σε διεθνή παρία. Επιθυμώντας να βελτιώσει την θέση της χώρας του, ο Μπασίρ διαπραγματεύτηκε κρυφά με αξιωματούχους των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίοι τον προειδοποίησαν να μην συνεχίσει να υποστηρίζει τον ισλαμικό ριζοσπαστισμό. Ο Μπασίρ, ως άνθρωπος που πάντα επιβιώνει, αποστασιοποιήθηκε από τον Turabi το 2000 και τον συνέλαβε.

Το φώς της δημοσιότητας στην συνέχεια μετατοπίστηκε όχι στον Μπασίρ, αλλά στον Ali Osman Taha, έναν πρώην υπουργό Εξωτερικών και στην συνέχεια πρώτο αντιπρόεδρο της χώρας. Όντας ένας πολιτικός ηγέτης του ισλαμιστικού κινήματος, ο Taha συμπαρατάχθηκε με τον Μπασίρ, αφότου ο Μπασίρ τα έσπασε με τον Turabi. Γνώστες παρατηρητές θεωρούσαν τον Taha ως «την πραγματική δύναμη στο Χαρτούμ» [2]. Ο ίδιος ήταν υπεύθυνος για την επίβλεψη της βίαιης εκστρατείας κατά της εξέγερσης [3] στο Νταρφούρ, η οποία οδήγησε σε περισσότερους από 200.000 θανάτους πολιτών. Ο Taha διαπραγματεύθηκε προσωπικά την συνολική ειρηνευτική συμφωνία που τερμάτισε τον εμφύλιο πόλεμο του Σουδάν με τον νότιο ηγέτη John Garang, το 2005. Στην τελετή ειρήνης στο Χαρτούμ, ήταν ο Taha και όχι ο Μπασίρ που υπέγραψε την συμφωνία εξ ονόματος του βορρά.

Ωστόσο, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ) εξέδωσε εντάλματα σύλληψης το 2009 και το 2010 μόνο κατά του Μπασίρ για «γενοκτονία, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και εγκλήματα πολέμου» [4]. Παρά το κεντρικό του ρόλο στην εκστρατεία του Νταρφούρ, ο Taha δεν κατηγορήθηκε ποτέ. Φήμες κυκλοφόρησαν μεταξύ περιφερειακών παραγόντων ότι ο Taha έκανε κινήσεις για να αντικαταστήσει τον Μπασίρ ως πρόεδρος, σύμφωνα με δημοσιεύματα του WikiLeaks [5]. Αλλά ο Μπασίρ απομάκρυνε και πάλι με επιτυχία τον αντίπαλό του, υποβαθμίζοντάς τον κατά την διάρκεια του ανασχηματισμού του υπουργικού συμβουλίου του το 2013. Η απόσχιση του Νότιου Σουδάν και, μαζί με αυτό, [ο τερματισμός] της πολιτικής και στρατιωτικής απειλής που έθετε η εξέγερση στον Νότο ενίσχυσε περαιτέρω την θέση του Μπασίρ. Δεν αντιμετώπισε άλλη μεγάλη πρόκληση για την εξουσία του στο μεγαλύτερο μέρος μιας δεκαετίας -μέχρι το κίνημα διαμαρτυρίας που τον απομάκρυνε τον Απρίλιο.

ΚΑΝΟΝΤΑΣ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΜΕ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

Στην μέση του σημερινού τεταμένου αδιεξόδου -μεταξύ των στρατιωτικών ηγετών που είναι απρόθυμοι να παραδώσουν την εξουσία και των διαδηλωτών που εξακολουθούν να πιέζουν για μια άμεση πολιτικά καθοδηγούμενη μετάβαση- το ερώτημα του τι ακριβώς πρέπει να γίνει με τον Μπασίρ μπορεί να φαίνεται σαν να αποσπά την προσοχή. Αλλά το να αγνοηθεί το θέμα μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες. Δύο φορές παλαιότερα, το Σουδάν δεν κατάφερε να μετατρέψει μια λαϊκή επανάσταση σε μια διαρκή δημοκρατία. Το βασικό πρόβλημα ήταν πάντοτε η αδυναμία της χώρας να δημιουργήσει μια χωρίς αποκλεισμούς εθνική ταυτότητα, ελλείψει της οποίας οι πολιτικές ελίτ εκμεταλλεύτηκαν εθνοτικές και θρησκευτικές διαιρέσεις για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους. Ακόμα και το σημερινό κίνημα διαμαρτυρίας, το οποίο είναι ευρύ και διαφοροποιημένο, παλεύει να προωθήσει ένα εθνικό όραμα πέρα από την αντικατάσταση του στρατού με μια πολιτική κυβέρνηση.

06052019-2.jpg

Σε διαδήλωση στο Χαρτούμ, στο Σουδάν, τον Απρίλιο του 2019. UMIT BEKTAS / REUTERS
----------------------------------------------------

Το πώς το νέο καθεστώς θα χειριστεί τον Bashir μπορεί να χρησιμεύσει για ή να υπονομεύσει τον στόχο της δημιουργίας μιας εθνικής αίσθησης σκοπού. Πολλοί διεθνείς παρατηρητές ζήτησαν από το νέο καθεστώς να παραδώσει τον πρώην κυβερνήτη στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για να αντιμετωπίσει δίωξη. Αλλά αυτές οι διώξεις είναι αδιόρθωτα αναποτελεσματικές και το θέαμα του Bashir να παρεμποδίζει τις προσπάθειες να εκτεθούν οι αδικίες του καθεστώτος του δύσκολα θα περισώσει το τραύμα της χώρας. Επιπλέον, το κατηγορητήριο του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου περιορίζεται σε ενέργειες στο Νταρφούρ πριν από μια δεκαετία και δεν αντιμετωπίζει την κακή συμπεριφορά του καθεστώτος σε μέρη όπως τα βουνά Νούμπα, όπου βομβάρδισε χωρικούς από αέρος˙ ή το Νότιο Kordofan, τόπο μιας βίαιης πολυετούς αντεπανάστασης˙ ή ακόμα και στην απέραντη μητρόπολη του Χαρτούμ, όπου εκατοντάδες σκοτώθηκαν κατά την διάρκεια ενός πρώιμου κύματος διαμαρτυριών το 2012 και το 2013. Η ποινική δίωξη του ΔΠΔ θα προσωποποιήσει επίσης τις επικαλυπτόμενες κρίσεις της χώρας θέτοντας τα δεινά του Σουδάν ενώπιον μόνο ενός ατόμου. Επιπλέον, γνώστες παρατηρητές όπως ο Alex de Waal [6] και ο Mahmood Mamdani [7] έχουν υπονοήσει ότι το ΔΠΔ ενδέχεται να μην καταδικάσει τον Bashir για οποιαδήποτε εγκλήματα λόγω της κακής ποιότητας τόσο του κατηγορητηρίου, το οποίο περιέχει πραγματικά σφάλματα, όσο και της ουσίας του. Εναλλακτικά, το Σουδάν θα μπορούσε να δικάσει τον Μπασίρ σε εγχώριο δικαστήριο, προκειμένου να μειώσει τις ανησυχίες μιας αντιληπτής αντι-αφρικανικής μεροληψίας από το ΔΠΔ. Και οι δύο αυτές επιλογές είναι απίθανο να ικανοποιήσουν τους διαδηλωτές οι οποίοι απαιτούν λογοδοσία για το σύνολο του καθεστώτος και τους πολυάριθμους ωφελημένους του.

Όταν ο Nimeiri ανατράπηκε, εξορίστηκε στην Αίγυπτο. Ο Μπασίρ, επίσης, θα μπορούσε να εξοριστεί σε μια ξένη χώρα μαζί με τους κορυφαίους αξιωματούχους του. Αυτός και οι στενοί άνθρωποι του καθεστώτος του πιθανότατα ήλπιζαν για ένα τέτοιο αποτέλεσμα στις πρώτες ημέρες της μετάβασης. Η Ουγκάντα ήταν η πρώτη χώρα που σκόπευε να ανοίξει τις πόρτες της, αλλά έχει υπογράψει [την χάρτα] για το ΔΠΔ˙ ο Μπασίρ πιθανότατα θα βρει άσυλο στην Σαουδική Αραβία ή σε μια άλλη χώρα του Κόλπου που δεν θα ήταν υποχρεωμένη να τον παραδώσει στο δικαστήριο. Οι σημερινοί στρατιωτικοί ηγέτες, οι οποίοι επιμένουν να κρατήσουν την εξουσία ακόμη και μέσα από μια πολιτική κυβέρνηση, μπορεί να είναι ευτυχείς να τον απομακρύνουν από την χώρα. Αλλά οι διαδηλωτές είναι απίθανο να δεχτούν οποιαδήποτε προσέγγιση στην οποία ο Bashir και άλλοι δεν θα καταστούν ποτέ υπεύθυνοι για τις πράξεις τους.

Εάν ο Μπασίρ παραμείνει στο Σουδάν χωρίς να δικαστεί, θα μπορούσε να προσφερθεί σε αυτόν και σε άλλες προσωπικότητες που συνδέονται με το καθεστώς ένας βαθμός ασυλίας ως μέρος μιας διαδικασίας [αποκάλυψης της] αλήθειας και συμφιλίωσης, νοτιοαφρικανικού στυλ. Αυτή η προσέγγιση είναι και η πιο δύσκολη δυνητικά, αλλά και η πιο πιθανή να αποδώσει πραγματικές οφέλη. Μια διαδικασία αλήθειας και συμφιλίωσης θα μπορούσε να αναγκάσει να ανοίξει μια από μακρού χρόνου καταπιεσμένη συζήτηση για τις ζημίες που έχει προκαλέσει το καθεστώς Μπασίρ σε συγκεκριμένους ανθρώπους και στην σουδανική κοινωνία συνολικά, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Μέσω μιας τέτοιας διαδικασίας, οι Σουδανοί μπορεί τελικά να μπορέσουν να αρθρώσουν μια εθνική ταυτότητα η οποία να ξεπερνά την ισλαμική και αραβική υπεροχή που εδώ και πολύ καιρό αποτελεί την πηγή των πολλών προβλημάτων της χώρας. Παρόλο που οι Σουδανοί συχνά αναφέρονται στην ποικιλομορφία της χώρας, οι περισσότεροι αναγνωρίζουν επίσης ότι οι διαφορετικές κοινότητες που μοιράζονται αυτό το τεράστιο έθνος γνωρίζουν ελάχιστα η μια για την άλλη. Μια εθνική συζήτηση που επιτρέπει στα θύματα να μοιραστούν τις ιστορίες τους θα μπορούσε να εμβαθύνει την κατανόηση μεταξύ των ποικίλων πληθυσμών του Σουδάν. Θα ενθάρρυνε επίσης την ενσυναίσθηση και θα βοηθούσε τους Σουδανούς να φιλοτεχνήσουν την συμμετοχική και δημοκρατική εθνική ταυτότητα που τους διέφευγε για πολύ καιρό.

Η αλήθεια και η συμφιλίωση έχει μικτά αποτελέσματα στις χώρες που τις επιχείρησαν. Και κάθε συζήτηση για αμνηστία ή μειωμένη τιμωρία για τους εμπλεκόμενους του καθεστώτος θα εξοργίσει πολλά θύματα καθώς και διαδηλωτές που αναζητούν περισσότερο τιμωρητικές μορφές δικαιοσύνης. Αλλά τα έθνη που επιδιώκουν να προχωρήσουν μετά το τραύμα, πρέπει να αντιμετωπίσουν τις οδυνηρές ιστορίες τους. Ήταν η αποτυχία του Σουδάν να βάλει σε λογαριασμό το παρελθόν του ή να κατασκευάσει ένα συμπεριληπτικό εθνικό σχέδιο μετά τις δύο προηγούμενες λαϊκές εξεγέρσεις, που επέτρεψε στους στρατιωτικούς να αναλάβουν την εξουσία εξ’ αρχής. Μια γνήσια διαδικασία αλήθειας και συμφιλίωσης είναι ο καλύτερος τρόπος για να εμποδιστεί η ιστορία από το να επαναληφθεί ξανά.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/sudan/2019-05-02/after-bashir

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/sudan/2019-04-23/whats-next-suda...
[2] https://bostonreview.net/archives/BR29.5/dewaal.php
[3] https://www.hrw.org/reports/2005/darfur1205/7.htm
[4] https://www.icc-cpi.int/CourtRecords/CR2009_01514.PDF
[5] https://wikileaks.org/plusd/cables/08KHARTOUM1657_a.html
[6] https://africanarguments.org/2009/01/27/debating-the-icc-critique/
[7] https://www.jstor.org/stable/24358196?seq=1#page_scan_tab_contents

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition