Ο κινεζικός Διαφωτισμός έγινε 100 ετών

Πριν από εκατό χρόνια, το βράδυ της 3ης Μαΐου 1919, μια ομάδα Κινέζων φοιτητών συναντήθηκαν μέσα σε μια κενή αίθουσα διαλέξεων στο Πεκίνο. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε τελειώσει με μια ανακωχή το προηγούμενο φθινόπωρο, και οι νικηφόρες δυνάμεις συγκεντρώθηκαν στις Βερσαλλίες για να διαπραγματευτούν μια ειρηνευτική συνθήκη. Η Κίνα, η οποία συνέβαλε στην πολεμική προσπάθεια των Συμμάχων, πίστευε ότι είχε κερδίσει αν όχι μια ίση θέση στο τραπέζι, τότε τουλάχιστον το δικαίωμα να ακουστεί η φωνή της. Ωστόσο, κατά την διάρκεια των διαπραγματεύσεών τους, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι Ηνωμένες Πολιτείες συμφώνησαν κρυφά να παραχωρήσουν αμφισβητούμενα κινεζικά εδάφη στην Ιαπωνία, η οποία είχε επίσης υποστηρίξει τους Συμμάχους. Όπως έγραψε ο Αμερικανός διπλωμάτης Έντουαρντ Τ. Ουίλιαμς, «η Κίνα προδόθηκε [1] μέσα στο σπίτι των φίλων της».

Στρατιώτες στην πλατεία Τιενανμέν του Πεκίνου κατά την διάρκεια τελετής για τον εορτασμό της επετείου του Κινήματος της 4ης Μαΐου, τον Μάιο του 1998. ANDREW WONG / REUTERS
----------------------------------------------------------------

Οι ειδήσεις για την απόφαση έφτασαν στην Κίνα το πρωί της 2ας Μαΐου. Από τους άνδρες που έσερναν τα rickshaw μέχρι τους υπουργούς των επαρχιών, οι Κινέζοι πολίτες έπεσαν σε απόγνωση. Η νεολαία του έθνους, ειδικότερα, αισθάνθηκε το χτύπημα σαν να τους έκοψαν ένα άκρο. Γεννημένοι στην τελική πράξη της αυτοκρατορικής Κίνας, αγωνίστηκαν με την ανισότητα μεταξύ του λαού τους και εκείνων ενός πιο ανεπτυγμένου κόσμου και καίγονταν με την αίσθηση του τι διακυβεύεται -μια δοκιμασία τόσο σοβαρή όσο και η επιβίωση της ίδιας της Κίνας. Ήταν οι κληρονόμοι μιας έκπτωτης αυτοκρατορίας. Η ταπείνωση της χώρας τους ήταν η αγωνία τους.

Μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας στο Πεκίνο, τα πάθη εντάθηκαν. Φοιτητές απ’ όλη την χώρα πλημμύρισαν την Ευρώπη με τηλεγραφήματα, ικετεύοντας την κινεζική αντιπροσωπεία στις Βερσαλλίες να διασώσει την υπερηφάνεια της χώρας και να φύγει. Ένας νεαρός άνδρας, επιδεικνύοντας ένα μαχαίρι, φώναξε ότι ο πόνος ήταν πάρα πολύς για να τον αντέξει και ότι θα προτιμούσε να αυτοκτονήσει παρά να ανεχτεί την αδυναμία της Κίνας [2]. Μια διαμαρτυρία είχε προγραμματιστεί προηγουμένως για την επόμενη εβδομάδα, αλλά ήταν τέτοια η βοή στην αίθουσα, η ένταση των πεποιθήσεων των φοιτητών, που ήξεραν ότι δεν μπορούσαν να περιμένουν. Θα έκαναν πορεία την επόμενη μέρα –στις 4 Μαΐου.

«ΓΙΑ ΝΑ ΣΩΘΕΙ Η ΚΙΝΑ»

Η πορεία σηματοδότησε την γέννηση του περίφημου Κινήματος της 4ης Μαΐου, μια εθνική πολιτιστική και πολιτική αφύπνιση που τον τελευταίο αιώνα έχει συμβολίσει την γέννηση της σύγχρονης Κίνας. Ήταν μια στιγμή βαθύτερης περίσκεψης και αξιόλογου πλουραλισμού σκεπτικών, μια περίοδος ριζικής ανοικτότητας και δυνατοτήτων που βαπτίσθηκε από τους ιστορικούς ως «ο κινεζικός Διαφωτισμός». Σε μια χώρα συμβόλων και τελετών, η ετήσια επέτειός της συνεχίζει να προκαλεί μια ισχυρή πολιτιστική απήχηση. «Το κίνημα δεν είναι παρωχημένο … ούτε καν ένα ιστορικό γεγονός», έγραψε η κρατική εφημερίδα China Daily το 2009, κατά την 90η επέτειο της διαμαρτυρίας. «Οι συζητήσεις και η επιχειρηματολογία πάνω σ’ αυτό δεν έχουν σταματήσει ποτέ». Πράγματι, οι αξιώσεις για την κληρονομιά της 4ης Μαΐου καταγράφηκαν πριν καν αδειάσουν οι δρόμοι. Σε ένα ποίημα που συνέταξε την ίδια την ημέρα των διαδηλώσεων, ένας φοιτητής στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου έγραψε ότι ο ίδιος και οι συμφοιτητές του είχαν πορευθεί «για να εξαγνίσουν την ντροπή από τις κινεζικές καρδιές και τα μυαλά». Έγραψε, «Θα κάνουμε τα πάντα για να σώσουμε την Κίνα».

Για τους εκπαιδευόμενους και την ελίτ του πρωτόπειρου έθνους, η διάσωση της Κίνας ήταν πρωτίστως στο μυαλό όλων. Άλλοτε εκλαμβανόμενη ως το κέντρο του ανθρώπινου πολιτισμού, η κινεζική αυτοκρατορία είχε εισέλθει στον εικοστό αιώνα χωλαίνοντας, παραγκωνισμένη από μια αδιάκοπη διαδοχή κρίσεων. Μόλις μια δεκαετία μέσα στον νέο αιώνα, η δυναστεία Qing κατέρρευσε, κι αντικαταστάθηκε από μια ελαττωματική δημοκρατία που υπέκυψε γρήγορα σε διεφθαρμένους πολέμαρχους και ξένους επιτιθέμενους.

Από αυτές τις συνθήκες, όμως, γεννήθηκε μια γενιά συγγραφέων και μελετητών, εκπαιδευμένοι στην Ιαπωνία και στην Δύση, οι οποίοι εμποδίστηκαν από τα δεσμά της κινεζικής παράδοσης και κοίταξαν προς το εξωτερικό για εργαλεία προόδου. Αρχίζοντας την δεκαετία του 1910, εκατοντάδες νέες επιθεωρήσεις και περιοδικά τύπωσαν τα πρώτα τους τεύχη, παλεύοντας με τα πιο πιεστικά θέματα της εποχής τους, με την ασταμάτητη όρεξή τους για νεωτερισμό να αντανακλάται σε τίτλους όπως Καινούργια Νεολαία, Νέα Παλίρροια, Νέα Ζωή, Νέα Εποχή, Νέα κοινωνία , Νέα Λογοτεχνία και Τέχνη –όλα νέα. Η συλλογική ορμή έμεινε γνωστή ως το Κίνημα Νέας Κουλτούρας, ένας στρόβιλος ιδεών και δραστηριοτήτων που απέρριπτε το παρελθόν, προκαλούσε το μέλλον και αναδείκνυε το άτομο σε μια προεξέχουσα θέση που δεν υπήρχε πριν ή μετά. Η κουλτούρα ήταν πολιτική και η πολιτική ήταν κουλτούρα. Το έθνος ξεχείλιζε με νέα σχέδια για την δόμηση της ζωής και της κοινωνίας, ενώ τα συστήματα που είχαν κυριαρχήσει για χιλιετίες αφέθηκαν στην σκόνη.