Γιατί το καθεστώς της Βενεζουέλας δεν έχει καταρρεύσει

Την αυγή της 30ης Απριλίου, οι ηγέτες της αντιπολίτευσης της Βενεζουέλας Juan Guaidó και Leopoldo López εμφανίστηκαν σε μια στρατιωτική βάση στο Καράκας και κάλεσαν τους πολίτες και τους στρατιωτικούς να ξεκινήσουν την «τελική φάση» της απομάκρυνσης του προέδρου Nicolás Maduro. Οι ηγέτες της αντιπολίτευσης είχαν καλέσει τους πολίτες να εξεγερθούν ενάντια στην κυβέρνηση και παλαιότερα, αλλά η απόφασή τους να απευθυνθούν απευθείας στον στρατό θεωρήθηκε ως κίνηση που αλλάζει το παιχνίδι. Ωστόσο, μέχρι το ηλιοβασίλεμα την ίδια μέρα, ο Λόπεζ και η οικογένειά του είχαν αναζητήσει καταφύγιο στην ισπανική πρεσβεία και ο Γκουαϊδό σιώπησε για αρκετές ώρες. Ήταν σχεδόν βέβαιο ότι η απόπειρα εξέγερσης απέτυχε.

Ο πρόεδρος της Βενεζουέλας, Nicolás Maduro, σε μια στρατιωτική βάση στο Καράκας, τον Μάιο του 2019. MIRAFLORES PALACE / REUTERS
------------------------------------------------------------------

Τι συνέβη; Κάποιοι έχουν προτείνει [1] ότι ο Guaidó, ο οποίος έχει θέσει μια άμεση πρόκληση στην προεδρία του Maduro από τον Ιανουάριο, δεν κατόρθωσε να προβάλλει αρκετά ένα αίσθημα εμπιστοσύνης και αναπόφευκτου για την εξέγερση ώστε να συγκεντρωθεί [η απαραίτητη] ορμή. Άλλοι ισχυρίστηκαν ότι, αναγκασμένος από φήμες ότι η κυβέρνηση επρόκειτο να εκδώσει ένταλμα σύλληψης, ο Γκουαϊδό βιάστηκε και ενήργησε μια ημέρα νωρίτερα από ό, τι αυτός και αρκετοί στρατιωτικοί ηγέτες είχα συμφωνήσει, αιφνιδιάζοντας αρνητικά τους συμμάχους του στις ένοπλες δυνάμεις. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι πιο περίπλοκη.

Προκειμένου ο Maduro να αποχωρήσει και να ζητήσει ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, η αντιπολίτευση της Βενεζουέλας πρέπει να διαλύσει την στρατιωτικο-πολιτική συμμαχία που τον κρατά στην εξουσία. Το να φτάσει σε αυτό θα απαιτήσει, πρώτον, ότι ο στρατός δεν θα επωφελείται πλέον από την στήριξη στον Maduro. Με την υποστήριξη διεθνών συμμάχων, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Guaidó έχει ήδη σημειώσει κάποια πρόοδο σε αυτό το μέτωπο. Ωστόσο, ο στρατός χρειάζεται επίσης αξιόπιστες εγγυήσεις ότι δεν θα διωχθεί ούτε θα τιμωρηθεί από το νέο καθεστώς -κάτι που η αντιπολίτευση δεν έχει παράσχει μέχρι στιγμής. Εάν δεν υπάρξει τέτοια εγγύηση, είναι απίθανο να στραφεί ο στρατός εναντίον του δικτάτορα της Βενεζουέλας.

Οι μεταβάσεις από την αυταρχική διακυβέρνηση στην δημοκρατία είναι από την φύση τους πολύ αβέβαιες. Απαιτούν κάποιο ρήγμα στον κυβερνώντα συνασπισμό μαζί με κινήσεις της αντιπολίτευσης που κάνουν ευκολότερο στην κυβέρνηση να αποχωρήσει από το να παραμείνει στην εξουσία. Υπάρχουν βάσιμοι λόγοι [2] για να ελπίζουμε ότι η Βενεζουέλα βρίσκεται στον σωστό δρόμο από αυτή την άποψη. Η αντιπολίτευση, επί μακρό χρόνο υποτονική και διχασμένη από εσωτερικές διαμάχες, φαίνεται να έχει ξεπεράσει τα προηγούμενα λάθη και να δάμασε τις αντιπαραθέσεις. Τον Ιανουάριο, ο Guaidó, ενεργώντας ως επικεφαλής της ελεγχόμενης από την αντιπολίτευση Εθνικής Συνέλευσης, ορκίστηκε ως προσωρινός πρόεδρος. Λίγο αργότερα, οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Καναδάς, οι περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής και η Ευρωπαϊκή Ένωση, όλοι αναγνώρισαν τον Guaidó ως νόμιμο πρόεδρο της Βενεζουέλας. Η κίνηση μετατόπισε την ισορροπία της αντίθεσης στην κυβέρνηση που καθιερώθηκε για πρώτη φορά το 2016 και, για πρώτη φορά μετά το 2015 έθεσε την κυβέρνηση σε αμυντική θέση.

Ο ηγέτης της αντιπολίτευσης της Βενεζουέλας, Χουάν Γκουαϊδό στην αεροπορική βάση της Λα Καρλότα στο Καράκας, στις 30 Απριλίου. CARLOS GARCIA RAWLINS / REUTERS
--------------------------------------------------------------

Για να επιτύχει όμως την απομάκρυνση του Maduro, ο Guaidó θα χρειαστεί να φέρει τις ένοπλες δυνάμεις της Βενεζουέλας στο πλευρό του. Ο Maduro δεν έχει το χάρισμα του Ούγκο Τσάβεζ, ο οποίος ήταν πρόεδρος της χώρας από το 1999 μέχρι τον θάνατό του το 2013, ούτε ήταν σε θέση να επωφεληθεί από τα πετρελαϊκά κέρδη όπως και ο προκάτοχός του. Από τότε που ήρθε στην εξουσία, ο Maduro επιβλέπει μια χώρα σε κρίση. Ο πληθωρισμός αναμένεται να φθάσει το 10 εκατομμύρια τοις εκατό φέτος, εκατοντάδες χιλιάδες Βενεζουελάνοι έχουν εγκαταλείψει την χώρα, ενώ εκείνοι που μένουν πίσω δεν διαθέτουν τρόφιμα και φάρμακα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Maduro είναι βαθιά αντιδημοφιλής, και βασίστηκε στον στρατό για την επιβίωση της κυβέρνησής του. Σε αντάλλαγμα για την καταστολή της λαϊκής δυσαρέσκειας, ο στρατός έχει πάρει τον έλεγχο της PDVSA, της κρατικής πετρελαϊκής εταιρείας της Βενεζουέλας, και χρησιμοποίησε τον κυβερνητικό μανδύα ατιμωρησίας για να λειτουργήσει και να επωφεληθεί από την διακίνηση ναρκωτικών και τις συναλλαγές στη μαύρη αγορά. Τα ανώτατα μέλη των ενόπλων δυνάμεων συνεχίζουν να συνεργάζονται με τον Maduro επειδή δεν θέλουν να χάσουν αυτή την εισοδηματική ροή ή να αντιμετωπίσουν δίωξη για διαφθορά, εμπορία ναρκωτικών και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως ο θάνατος διαδηλωτών, η άδικη φυλάκιση και τα βασανιστήρια.

Για να αλλάξει ο υπολογισμός των στρατηγών, η αντιπολίτευση προσπάθησε να μειώσει τα οφέλη που αντλεί ο στρατός από την υποστήριξη του καθεστώτος. Οι στοχευμένες διεθνείς κυρώσεις αποτελούν σημαντικό μέρος αυτής της διαδικασίας. Με το να προσελκύει την προσοχή στην κατάσταση στην Βενεζουέλα και να ασκεί πιέσεις στις ξένες κυβερνήσεις, η αντιπολίτευση έχει βάλει και άλλες χώρες να αυξήσουν την πίεση στον Maduro. Το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ, για παράδειγμα, έχει παγώσει τα χρήματα 88 Βενεζουελάνων από τις 10 Μαΐου, συμπεριλαμβανομένων των μελών του εσωτερικού κύκλου του Maduro, όπως ο στρατηγός Vladimir Padrino, ο υπουργός Άμυνας της Βενεζουέλας. Τα μέτρα δεν επηρεάζουν μόνο τα υλικά οφέλη εκείνων που περιβάλλουν τον Maduro˙ τους υπενθυμίζουν επίσης την ευαλωτότητά τους στην δίωξη.

Η αντιπολίτευση, με το να διοργανώνει ειρηνικές διαδηλώσεις έχει επίσης επιφέρει μεγαλύτερο κόστος στον στρατό στο να συνεχίζει να υποστηρίζει το καθεστώς. Ο αριθμός των εν λόγω διαδηλώσεων αυξήθηκε δραματικά τους τελευταίους μήνες, από περίπου 700 από τον Οκτώβριο έως τον Δεκέμβριο του 2018 [3] σε περισσότερες από 6.000 κατά τους τρεις πρώτους μήνες του 2019 [4]. Η κυβέρνηση, μη θέλοντας να ανταποκριθεί στις ανησυχίες των διαδηλωτών, κατέφυγε στην καταπίεση, φυλακίζοντας ακτιβιστές και ηγέτες της αντιπολίτευσης και κατά καιρούς πυροβολώντας κατά διαδηλωτών. Η στρατηγική αυτή μπορεί εύκολα να αποτύχει, καθώς θα μπορούσε να ενθαρρύνει τις αποσκιρτήσεις των αξιωματικών που είναι απρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν βία κατά συμπολιτών τους ή που ανησυχούν για το ότι στο μέλλον θα αντιμετωπίσουν δίκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Διαδηλωτές και δυνάμεις ασφαλείας συγκρούονται στο Καράκας, τον Μάιο του 2019. MANAURE QUINTERO / REUTERS
------------------------------------------------------

Ωστόσο, η απογύμνωση του Maduro από την υποστήριξη του στρατού είναι μόνο η μισή εξίσωση. Η αντιπολίτευση πρέπει επίσης να προσφέρει στους υποστηρικτές του Maduro μια διέξοδο. Οι στρατηγοί της Βενεζουέλας θα προτιμούσαν να είναι απένταροι αλλά να παραμείνουν στην εξουσία, παρά να αποχωρήσουν και να καταλήξουν στην φυλακή. Εδώ έρχονται οι μηχανισμοί αμνηστίας και μεταβατικής δικαιοσύνης: Η αντιπολίτευση πρέπει να εκπονήσει νόμους περί αμνηστίας αρκετά ελκυστικούς ώστε όσοι κατέχουν αξίωμα να εγκαταλείψουν την εξουσία, και να είναι αρκετά ολοκληρωμένοι ώστε να μην ανατραπούν από εγχώρια ή διεθνή δικαστήρια στο μέλλον.

Μέχρι τώρα, οι προσπάθειες για να γίνει κάτι τέτοιο απέτυχαν. Νωρίτερα φέτος, η Εθνοσυνέλευση της Βενεζουέλας εισήγαγε ένα νόμο που υπόσχεται αμνηστία σε όλους τους γραφειοκράτες και στα μέλη των ενόπλων δυνάμεων που, σύμφωνα με το συνταγματικό καθήκον τους, βοήθησαν στην αποκατάσταση της δημοκρατίας στην χώρα. Ωστόσο, το νομοσχέδιο έχει αντιμετωπίσει κριτική από τις οργανώσεις υποστήριξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων [5] και τα θύματα [6] της πολιτικής καταστολής και δεν έχει δημιουργήσει αρκετές αποσκιρτήσεις για να είναι αποτελεσματικό.

Μέρος του προβλήματος είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης και από τις δύο πλευρές. Υπάρχουν πολλά αποδεικτικά στοιχεία που υποδηλώνουν ότι οι χαμηλού και υψηλού επιπέδου αξιωματικοί των ενόπλων δυνάμεων είναι έτοιμοι να αποσύρουν την υποστήριξή τους από τον Maduro. Η εικαζόμενη παρασκηνιακή συμφωνία [7] μεταξύ αντιπολιτευόμενων και κυβερνητικών αξιωματούχων πριν από την εξέγερση της 30ης Απριλίου δείχνει ότι οι ηγέτες της αντιπολίτευσης και άτομα κοντά στον πρόεδρο θα μπορούσαν πράγματι να καταλήξουν σε συμφωνία. Ωστόσο, το πώς θα υπάρξει η εγγύηση και η επιβολή των όρων της συμφωνίας είναι μια πιο περίπλοκη ιστορία. Η αντιπολίτευση δυσκολεύεται να εμπιστευτεί τους ισχυρούς στενά εμπλεκόμενους με το καθεστώς, δεδομένου ότι οι τελευταίοι χρησιμοποίησαν συχνά τις διαπραγματεύσεις με την αντιπολίτευση για να κερδίσουν χρόνο. Ο Γκουαϊδό έχει επίσης να εξισορροπήσει διαφορετικές φράξιες μέσα στην αντιπολίτευση, μερικές από τις οποίες είναι πιο πρόθυμες να συμβιβαστούν με το καθεστώς από όσο άλλες.

Οι αξιωματούχοι της κυβέρνησης και του στρατού, από την πλευρά τους, ανησυχούν για το τι θα συμβεί όταν δεν θα έχουν μόχλευση. Θα αντιδράσει η αντιπολίτευση στις υποσχέσεις της και θα επιδιώξει αντίποινα, όπως έκανε κατά την διάρκεια ενός σύντομου πραξικοπήματος το 2002, όταν η αντιπολίτευση απομάκρυνε για λίγο τον πρόεδρο Ούγκο Τσάβες με την βοήθεια των ενόπλων δυνάμεων; Εκείνη την εποχή, η προσδοκία ήταν ότι, μόλις αναλάμβαναν την εξουσία, οι ηγέτες της αντιπολίτευσης θα συμμορφώνονταν με το σύνταγμα για τον ορισμό του διαδόχου του Τσάβες. Αντ’ αυτού, ο Pedro Carmona, ένας επιχειρηματικός ηγέτης και κεντρικό πρόσωπο της αντιπολίτευσης, ορκίστηκε ο ίδιος ως πρόεδρος, αγνοώντας την σειρά διαδοχής που ορίζει το σύνταγμα. Κατά την διάρκεια της διήμερης διακυβέρνησής του, ο Καρμόνα ανέστειλε το σύνταγμα, έκλεισε το Κοινοβούλιο και τα δικαστήρια, παρέπεμψε στην Δικαιοσύνη πρόσφατα εκλεγμένους έπαρχους και δημάρχους, και άρχισε να διώκει πρώην οπαδούς του Τσάβες. Σήμερα, οι πιστοί του Maduro φοβούνται την επανάληψη αυτού του σεναρίου εάν εγκαταλείψουν τον νυν πρόεδρο. Τα μέλη των ενόπλων δυνάμεων και άλλων κυβερνητικών οργάνων είναι επίσης αβέβαιοι εάν μπορούν να εμπιστευτούν ο ένας τον άλλον όταν αποσκιρτήσουν: Αν όλα πάνε καλά, η κυβέρνηση θα πρέπει να παραιτηθεί. Εάν όλα πάνε στραβά και οι σύμμαχοι της κυβέρνησης ανακαλύψουν ότι διαπραγματεύονται με την αντιπολίτευση, είναι πιθανό να καταλήξουν νεκροί ή στην φυλακή.

Ο υπουργός Άμυνας της Βενεζουέλας, Vladimir Padrino Lopez, σε συνέντευξη Τύπου στο Καράκας, τον Φεβρουάριο του 2018. MARCO BELLO / 2018
----------------------------------------------------------------

Συνήθως, αυτά τα προβλήματα αξιοπιστίας επιλύονται βάζοντας ένα ουδέτερο τρίτο μέρος να ενεργεί ως εγγυητής. Για παράδειγμα, ένας συνασπισμός χωρών της Λατινικής Αμερικής, λειτούργησε ως εγγυητής των δημοκρατικών μεταβάσεων στην Κεντρική Αμερική κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, η εύρεση ενός συνόλου χωρών ή οργανισμών που θα μπορούσαν να υπηρετήσουν αυτόν τον ρόλο στην Βενεζουέλα, ήταν περίπλοκη. Οι καταλληλότεροι υποψήφιοι, όπως ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών και το Γκρουπ της Lima, μια ομάδα 12 κρατών που έχουν δεσμευθεί να βοηθήσουν την Βενεζουέλα να επιλύσει την κρίση της, έχουν ήδη υποστηρίξει την προσωρινή κυβέρνηση του Guaidó. Τα κράτη που δεν το έχουν κάνει, είτε δεν είναι σύμμαχοι του Maduro αλλά έχουν αμφιλεγόμενα δημοκρατικά διαπιστευτήρια, όπως η Βολιβία και η Νικαράγουα, είτε έχουν αποξενώσει την αντιπολίτευση της Βενεζουέλας, όπως έκανε ο Μεξικανός πρόεδρος Andrés Manuel López Obrador, όταν κάλεσε τον Maduro στην ορκωμοσία του τον Δεκέμβριο. Αυτή την εβδομάδα, η Νορβηγία κάλεσε αντιπροσώπους της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης για συνομιλίες, αλλά η αντιπολίτευση παραμένει δύσπιστη. Δύο προηγούμενες προσπάθειες διαπραγμάτευσης με την κυβέρνηση το 2016 και το 2017, με την τελευταία να έχει φιλοξενηθεί στην Δομινικανή Δημοκρατία, απλά επέτρεψαν στο καθεστώς Maduro να καθυστερήσει, απέτυχαν να παραγάγουν ουσιαστικά αποτελέσματα και υπονόμευαν την δυναμική της αντιπολίτευσης.

Με άλλα λόγια, ο Γκουαϊδό και οι σύμμαχοί του φαίνεται να έχουν κάνει λίγη πρόοδο. Ωστόσο, δεν έχουν χαθεί όλα. Οι μεταβάσεις στην δημοκρατία είναι συχνά ανώμαλες και μη γραμμικές. Η αποτυχία της εξέγερσης του περασμένου μήνα δεν σημαίνει ότι ο Maduro θα κρατήσει για πάντα. Στην πραγματικότητα, το να δει πόσο κοντά είναι η αντιπολίτευση στο να τον ανατρέψει μπορεί να έκανε τον Maduro πιο πρόθυμο να ξεκινήσει έναν ουσιαστικό διάλογο στη Νορβηγία. Μέχρι να συμβεί αυτό, όμως, η ανελέητη λογική της αλλαγής καθεστώτος θα συνεχίσει να αναγκάζει τους στρατιωτικούς υποστηρικτές του να παραμένουν δίπλα του -τουλάχιστον προς το παρόν.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/venezuela/2019-05-30/why-venezue...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.nytimes.com/2019/05/02/world/americas/venezuela-coup.html
[2] https://blog-iacl-aidc.org/2019-posts/2019/5/1/the-venezuelan-opposition...
[3] https://www.observatoriodeconflictos.org.ve/tendencias-de-la-conflictivi...
[4] https://www.observatoriodeconflictos.org.ve/tendencias-de-la-conflictivi...
[5] https://www.hrw.org/news/2019/01/31/venezuela-amend-amnesty-law-proposal
[6] https://www.reuters.com/article/us-venezuela-politics-amnesty/venezuelan...
[7] https://www.wsj.com/articles/venezuelas-opposition-held-talks-with-gover...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition