Οι ανεπιθύμητοι πόλεμοι

Ο Ισραηλινός πρωθυπουργός, Βενιαμίν Νετανιάχου, κοντά στα σύνορα της Συρίας στα κατεχόμενα από το Ισραήλ υψίπεδα του Γκολάν, τον Μάρτιο του 2019. Ronen Zvulun / Reuters
------------------------------------------------------------

Για αυτά τα αραβικά κράτη, η ισραηλινο-παλαιστινική σύγκρουση έχει περάσει στο περιθώριο λόγω δύο άλλων μαχών. Η Σαουδική Αραβία δίνει προτεραιότητα στον ανταγωνισμό της με το Ιράν. Αμφότερες οι χώρες εκμεταλλεύονται το χάσμα Σουνιτών-Σιιτών για να κινητοποιήσουν τα αντίστοιχα εκλογικά τους σώματα, αλλά στην πραγματικότητα κινούνται από πολιτικές ισχύος, μια διελκυστίνδα για περιφερειακή επιρροή που εκτυλίσσεται στο Ιράκ, τον Λίβανο, την Συρία, την Υεμένη και τα κράτη του Κόλπου.

Τέλος, υπάρχει το ρήγμα μεταξύ των ίδιων των Σουνιτών, με την Αίγυπτο, την Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ να ανταγωνίζονται με το Κατάρ και την Τουρκία. Όπως ο Χουσεΐν Αγκά κι εγώ γράψαμε [4] στο The New Yorker τον Μάρτιο του 2019, αυτό, αν και έχει ελάχιστα καλυφθεί [από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης], είναι το πιο σημαντικό από τα ρήγματα, καθώς διακυβεύεται τόσο η υπεροχή επί του σουνιτικού κόσμου όσο και ο ρόλος του πολιτικού Ισλάμ. Είτε στην Αίγυπτο, την Λιβύη, την Συρία, την Τυνησία είτε τόσο μακριά όσο στο Σουδάν, αυτός ο ανταγωνισμός θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το μέλλον της περιοχής.

Μαζί με την πόλωση της περιοχής είναι η έλλειψη αποτελεσματικής επικοινωνίας η οποία κάνει τα πράγματα όλο και πιο επικίνδυνα. Δεν υπάρχει ουσιαστικό κανάλι μεταξύ Ιράν και Ισραήλ, ούτε ένα επίσημο μεταξύ Ιράν και Σαουδικής Αραβίας, και υπάρχει λίγη πραγματική διπλωματία πέρα από την ρητορική κονταρομαχία μεταξύ των αντιπάλων σουνιτικών μπλοκ.

Με αυτά τα ρήγματα να τέμνονται με περίπλοκους τρόπους, διάφορες ομάδες μερικές φορές ενώνουν τις δυνάμεις τους και άλλες φορές ανταγωνίζονται. Όταν προσπαθούσε να ανατρέψει τον Σύρο πρόεδρο Μπασάρ αλ Άσαντ, η Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ ήταν στην ίδια πλευρά με το Κατάρ και την Τουρκία, υποστηρίζοντας τους Σύρους αντάρτες -αν και διαφορετικούς, αντικατοπτρίζοντας τις αποκλίνουσες απόψεις τους για τον σωστό ρόλο των ισλαμιστών. Αλλά αυτά τα κράτη πήραν αντίθετες θέσεις για την Αίγυπτο, με τη Ντόχα και την Άγκυρα να επενδύουν σε μεγάλο βαθμό για να στηρίξουν μια κυβέρνηση υπό την ηγεσία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας που το Ριάντ και το Αμπού Ντάμπι προσπαθούσαν να βοηθήσουν να ανατραπεί (η κυβέρνηση έπεσε το 2013, για να αντικατασταθεί από την αυταρχική διακυβέρνηση του Abdel Fattah el-Sisi). Το Κατάρ και η Τουρκία φοβούνται το Ιράν, αλλά φοβούνται ακόμη περισσότερο την Σαουδική Αραβία. Η Χαμάς τάσσεται με την Συρία σε αντίθεση προς το Ισραήλ, αλλά ετάχθη με την συριακή αντιπολίτευση και άλλους Ισλαμιστές εναντίον του Άσαντ. Η γεωμετρία των εσωτερικών σχισμάτων της Μέσης Ανατολής μπορεί να κυμαίνεται, αλλά κάποιος θα δυσκολευτεί πολύ να σκεφτεί μια άλλη περιοχή της οποίας η δυναμική να καθορίζεται τόσο πολύ από έναν διακριτό αριθμό αναγνωρίσιμων και συνολικών ρηγμάτων.

Κάποιος θα δυσκολευτεί επίσης να σκεφτεί μια περιοχή που είναι τόσο ολοκληρωμένη, κάτι που είναι η δεύτερη πηγή της επισφαλούς κατάστασής της. Αυτό μπορεί να φανεί σε πολλούς ως περίεργο. Οικονομικά, κατατάσσεται μεταξύ των λιγότερο ολοκληρωμένων περιοχών του κόσμου˙ θεσμικά, ο Αραβικός Σύνδεσμος είναι λιγότερο συνεκτικός από την Ευρωπαϊκή Ένωση, λιγότερο αποτελεσματικός από την Αφρικανική Ένωση, και πιο δυσλειτουργικός από τον Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών. Ούτε υπάρχει καμιά περιφερειακή οντότητα στην οποία να ανήκουν οι αραβικές χώρες και οι τρεις πιο δραστήριοι μη αραβικοί παίκτες (Ιράν, Ισραήλ και Τουρκία).

Ωστόσο, με πολλούς άλλους τρόπους, η Μέση Ανατολή λειτουργεί ως ενιαίος χώρος. Οι ιδεολογίες και τα κινήματα εξαπλώνονται πέρα από τα σύνορα: Στο παρελθόν, ο Αραβισμός και ο Νασερισμός˙ σήμερα, το πολιτικό Ισλάμ και ο τζιχαντισμός. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα έχει ενεργούς κλάδους στην Αίγυπτο, το Ιράκ, την Ιορδανία, τα παλαιστινιακά εδάφη, την Συρία, την Τουρκία, τα κράτη του Κόλπου και την Βόρεια Αφρική. Τα τζιχαντιστικά κινήματα όπως η Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος, ή ISIS, υποστηρίζουν μια διακρατική ατζέντα που απορρίπτει εντελώς τα έθνη-κράτη και τα εθνικά σύνορα. Οι Σιίτες ομόθρησκοι του Ιράν είναι παρόντες σε ποικίλους αριθμούς στο Λεβάντε και στον Κόλπο, συχνά οργανωμένοι ως ένοπλες πολιτοφυλακές που κοιτάζουν προς την Τεχεράνη για έμπνευση ή υποστήριξη. Η Σαουδική Αραβία έχει επιδιώξει να εξάγει τον Ουαχαμπισμό (Wahhabism), έναν πουριτανικό κλάδο του Ισλάμ, και χρηματοδοτεί πολιτικούς και κινήματα σε ολόκληρη την περιοχή. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που υποστηρίζονται από τη μια ή την άλλη πλευρά του ρήματος Σουνιτών-Σουνιτών -το Al Jazeera του Κατάρ, το Al Arabiya της Σαουδικής Αραβίας- έχουν περιφερειακή εμβέλεια. Η παλαιστινιακή αιτία, που έχει υποστεί ζημιά όπως φαίνεται τώρα, εξακολουθεί να αντηχεί σε ολόκληρη την περιοχή και μπορεί να κινητοποιήσει τους πολίτες της με τρόπο που αναμφισβήτητα δεν έχει ισοδύναμο παγκοσμίως. Ακόμη και τα υποεθνικά κινήματα, όπως ο κουρδικός εθνικισμός που εξαπλώνεται σε τέσσερις χώρες, προωθούν διεθνικούς στόχους.

Κατά συνέπεια, οι τοπικοί αγώνες παίρνουν γρήγορα περιφερειακή σημασία -και έτσι προσελκύουν όπλα, χρήματα και πολιτική υποστήριξη από το εξωτερικό. Οι Χούθι μπορεί να θεωρούν τον αγώνα τους ως πρωταρχικά για την Υεμένη, η Χεζμπολάχ μπορεί να επικεντρώνεται στην εξουσία και την πολιτική στον Λίβανο, η Χαμάς μπορεί να είναι ένα παλαιστινιακό κίνημα που προωθεί έναν παλαιστινιακό σκοπό, και οι διάφορες αντιπολιτευόμενες ομάδες της Συρίας μπορεί να επιδιώκουν εθνικούς στόχους. Αλλά σε μια περιοχή που είναι τόσο πολωμένη όσο και ολοκληρωμένη, αυτά τα τοπικά κίνητρα αναπόφευκτα απορροφούνται από μεγαλύτερες δυνάμεις.