Δεν υπάρχει συμβιβασμός ενόψει για την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν

Καθ' όλη την σοβιετική εποχή, οι Αρμένιοι ηγέτες στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ παραπονούνταν στη Μόσχα ότι το Αζερμπαϊτζάν κατέστελλε τα εκπαιδευτικά και πολιτιστικά δικαιώματα της κοινότητάς τους. Κατά την διάρκεια της πρώτης περιόδου της glasnost, το 1988, έκαναν έκκληση η περιοχή να ενταχθεί στην Σοβιετική Αρμενία. Η κατανομή του Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν το 1921 ήταν μια σταλινική αδικία, επέμειναν οι Αρμένιοι. Κέρδισαν την υποστήριξη πολλών κορυφαίων Ρώσων φιλελεύθερων -συμπεριλαμβανομένου, για κάποιο διάστημα, του βραβευμένου με Νόμπελ, Αντρέι Ζαχάρωφ.

Ένας εθνοτικά Αρμένιος στρατιώτης σε μια τάφρο κατά μήκος της πρώτης γραμμής των μαχών στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τον Οκτώβριο του 2020. Stringer / Reuters
-------------------------------------------

Η απόφαση του 1921 στερείται πράγματι νομιμότητας, όπως και όλα τα διατάγματα των Μπολσεβίκων εκείνης της περιόδου. Αλλά το να ξαναδώσει η Μόσχα το Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενία το 1988 δύσκολα θα αποτελούσε έναν θρίαμβο της δικαιοσύνης. Μια τέτοια κίνηση απλώς θα δημιουργούσε ένα νέο είδος παρανομίας που θα τιμωρούσε το Αζερμπαϊτζάν και τους Αζέρους που ζούσαν μέσα και γύρω από τον θύλακα. Η πιο προφανής λύση θα ήταν να παραχωρηθεί στους Αρμένιους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ πραγματική και ουσιαστική αυτονομία εντός ενός ολοκληρωμένου Αζερμπαϊτζάν. Αλλά η αυταρχική πολιτική κουλτούρα της Σοβιετικής Ένωσης πολεμούσε εναντίον ενός τέτοιου συμπεράσματος. Σοβιετικοί Αρμένιοι και Αζερμπαϊτζάν αξιωματούχοι δεν μιλούσαν οι μεν στους δε τόσο πολύ όσο έκαναν εκκλήσεις στο Κρεμλίνο και ζητούσαν από τον Σοβιετικό ηγέτη, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, να αποφασίσει υπέρ τους.

Ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε τελικά να εγκαταλείψει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν, αλλά να αναθέσει την διοίκησή του σε ειδική επιτροπή από τη Μόσχα. Η απόφαση δεν ευχαρίστησε καμία πλευρά. Μέχρι τότε, η βία είχε ήδη ξεσπάσει μεταξύ των Αρμενίων και των Αζέρων, ξεκινώντας με τρομακτικά πογκρόμ εναντίον των Αρμενίων στην πόλη Sumgait του Αζερμπαϊτζάν [4].

Καθώς η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε στα τέλη του 1991, οι δύο πλευρές πήραν διαμετρικά αντίθετες θέσεις. Οι Αρμένιοι κήρυξαν το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ανεξάρτητο κράτος, ενώ το κοινοβούλιο του Αζερμπαϊτζάν στο Μπακού κατάργησε επίσημα την αυτονομία της περιοχής εντελώς. Αλλά το Αζερμπαϊτζάν κατείχε ένα νομικό δυνατό χαρτί: καθώς τα εσωτερικά σοβιετικά σύνορα έγιναν διεθνή σύνορα, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ θεωρήθηκε πλέον μέρος του Αζερμπαϊτζάν -ανεξάρτητα από την γνώμη της πλειοψηφίας των κατοίκων του.

Η ΧΙΜΑΙΡΑ ΤΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΗΣ ΝΙΚΗΣ

Το σκηνικό είχε στηθεί για έναν βίαιο λογαριασμό. Το 1991, οι δύο χώρες διολίσθησαν σε έναν πόλεμο που με πολλούς τρόπους έδινε την αίσθηση σαν το 1920 ξανά. Με μια αδύναμη και διφορούμενη Ρωσία να προσπαθεί να συγκρατήσει και τις δύο πλευρές -ενώ παράλληλα παρείχε στρατιωτική βοήθεια και στις δύο- η σύγκρουση έγινε η αναζήτηση για μια απόλυτη νίκη. Το 1994, μετά από μεγάλη αιματοχυσία, οι Αρμένιοι τελικά επικράτησαν, αναλαμβάνοντας τον έλεγχο όχι μόνο του ίδιου του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, αλλά και επτά περιβαλλόντων εδαφικών περιοχών του Αζερμπαϊτζάν, εκτοπίζοντας μισό εκατομμύριο Αζέρους πολίτες στην διαδικασία.

Οι μάχες σταμάτησαν το 1994, αλλά ο ρητορικός και πολιτικός πόλεμος συνεχίστηκε. Οι μαξιμαλιστικές θέσεις σε κάθε πλευρά -τώρα τυγχάνουν υπεράσπισης σε άγριες μάχες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης- έχουν καταλάβει την συζήτηση: κάθε πλευρά ουσιαστικά οραματίζεται το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ως μια μονοεθνική περιοχή χωρίς την άλλη κοινότητα.

Με τα χρόνια, πολλοί Αρμένιοι άρχισαν με ύβρι να αναφέρονται στις περιοχές του Αζερμπαϊτζάν που γειτνιάζουν με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ τις οποίες είχαν καταλάβει μεταξύ 1992 και 1994 ως «απελευθερωμένες περιοχές». Σε κενές πόλεις και χωριά δόθηκαν αρμένικα ονόματα και κατοικήθηκαν εκ νέου από χιλιάδες έποικους. Το 2017, οι de facto αρχές στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ μετονόμασαν τον θύλακα ως «Δημοκρατία του Artsakh», χρησιμοποιώντας ένα μεσαιωνικό αρμενικό όνομα που φάνηκε να αρνείται περαιτέρω στον πρώην Αζερικό μειονοτικό πληθυσμό οποιονδήποτε ισχυρισμό ότι ανήκει στην περιοχή.

Ως αντίδραση, οι αξιωματούχοι του Αζερμπαϊτζάν συνέχισαν να χρησιμοποιούν τα ονόματα των Αζέρων -όπως Khankendi για την πρωτεύουσα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, την Stepanakert- για πόλεις που είχαν αρμενικής πλειοψηφίας πληθυσμούς έως και κατά 90% τους σοβιετικούς χρόνους και να υπόσχονται την επερχόμενη «απελευθέρωσή τους». Το μήνυμα ήταν ότι το Μπακού ήθελε αυτές τις πόλεις του Καραμπάχ πίσω, αλλά όχι τους Αρμένιους που ζούσαν σε αυτές. (Οι δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν κατέλαβαν πρόσφατα την κατοικημένη από Αρμένιους πόλη Hadrut μαζί με μια χούφτα άλλων χωριών στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, και όλοι οι κάτοικοί τους έχουν διαφύγει). Αν και αξιωματούχοι του Αζερμπαϊτζάν εξακολουθούν να μιλούν –κυρίως στο ξένο κοινό– σχετικά με την προσφορά «υψηλής αυτονομίας» στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το Μπακού δεν έχει συντάξει ποτέ μέσα στα 30 χρόνια [που είναι ανεξάρτητο] καμία πρόταση που να διευκρινίζει πώς θα μοιάζει αυτό το καθεστώς.

Μια γυναίκα έξω από τα συντρίμμια του σπιτιού της στην Ganja, στο Αζερμπαϊτζάν, τον Οκτώβριο του 2020. Umit Bektas / Reuters
------------------------------------------