Ο φόνος του Μοχσέν Φαχριζαντέ και το δίλημμα του Τζο Μπάιντεν

Η δολοφονία του πυρηνικού επιστήμονα Μοχσέν Φαχριζαντέ σε οδικό άξονα στα περίχωρα της Τεχεράνης τις απογευματινές ώρες της 27ης Νοεμβρίου 2020, συνδέεται άμεσα με μια άλλη δολοφονία που σημειώθηκε στην Βαγδάτη στις 3 Ιανουαρίου 2020, ενός άλλου σημαντικού Ιρανού αξιωματούχου, του στρατηγού Κασέμ Σολεϊμανί, ηγετικού στελέχους της Δύναμης Αλ-Κουντς, της ιρανικής στρατιωτικής δύναμης στην Συρία που υπάγεται στους Φρουρούς της Επανάστασης.

Τόσο ο Μοχσέν Φαχριζαντέ, όσο και ο Κασέμ Σολεϊμανί συνδέονται ο καθένας τους άμεσα με δύο ζητήματα-κλειδιά της ιρανικής περιφερειακής πολιτικής που δικαίως απασχολούν εδώ και χρόνια την Δύση, και ιδιαίτερα τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ισραήλ, την Σαουδική Αραβία και τις υπόλοιπες σουνιτικές μοναρχίες του Κόλπου:
Αφ’ ενός το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, για το οποίο, σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς της Τεχεράνης, η διεθνής κοινότητα θεωρεί πως υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις κατασκευής οπλοστασίου μαζικής καταστροφής, ικανού να διαταράξει τις υφιστάμενες ισορροπίες ασφαλείας στην πλούσια σε πετρελαϊκά αποθέματα περιοχή της Μέσης Ανατολής.

Λειτουργοί του ιερού τεμένους του Ιμάμ Ρεζά μεταφέρουν το φέρετρο του Ιρανού πυρηνικού επιστήμονα, Mohsen Fakhrizadeh, στη Mashhad, στο Ιράν, στις 29 Νοεμβρίου 2020. Massoud Nozari/WANA (West Asia News Agency) via REUTER
------------------------------------------------------------

Αφ’ ετέρου, η στρατιωτική παρουσία του Ιράν στην Συρία –μια παρουσία που αρχικά είχε ζητηθεί από το καθεστώς Άσαντ, σήμερα, όμως, αντιμετωπίζεται ως ένα «τετελεσμένο αναγκαίο κακό», το οποίο με κάποιον τρόπο θα πρέπει να τεθεί υπό έλεγχο και βαθμιαία να εξαλειφθεί.

Σε αντίθεση με την διπλωματική γλώσσα που εκφράζεται εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ρωσίας αλλά και της ιδιότυπης τουρκικής θεώρησης ως προς τον ρόλο της Τεχεράνης στην περιοχή, για το Ισραήλ το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και η στρατιωτική του παρουσία στην Συρία αποτελεί «κόκκινο πανί». Έχει γίνει πλέον παράδοση την τελευταία δεκαετία, σε κάθε εναρκτήρια σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, ο Ισραηλινός πρωθυπουργός, Βενιαμίν Νετανιάχου, να αφιερώνει το σημαντικότερο τμήμα της ομιλίας του στην ανάγκη αναχαίτισης του ιρανικού αναθεωρητισμού, ζητώντας από την διεθνή κοινότητα να αναλάβει ενεργό δράση. Οι δηλώσεις αυτές συνοδεύονται κατά καιρούς με αεροπορικούς βομβαρδισμούς κατά ιρανικών στρατιωτικών στόχων στην Συρία, που αποδίδονται στην ισραηλινή πολεμική αεροπορία. Αυτό, όμως, που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι ότι η ισραηλινή πλευρά έχει προηγουμένως λάβει την σιωπηρή συγκατάθεση των ρωσικών δυνάμεων που εγκαταστάθηκαν εκεί, αποτελώντας ουσιαστικά την κυριότερη αιτία διατήρησης του καθεστώτος Άσαντ στην εξουσία.

Κατόπιν των ανωτέρω, τόσο μετά από κάθε αεροπορικό κτύπημα με θύματα Ιρανούς στρατιώτες στην Συρία, ή μετά την δολοφονία του Κασέμ Σουλεϊμανί τον περασμένο Ιανουάριο, καμία υπολογίσιμη διεθνής δύναμη δεν βρίσκεται να εκδηλώσει με θέρμη την αλληλεγγύη της προς την Τεχεράνη. Στην περίπτωση Φαχριζαντέ, σημειώθηκε μια ενδιαφέρουσα εξαίρεση: το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών με σχετική ανακοίνωση που εξέδωσε την επομένη του συμβάντος (28.11.2020) πρωτοτύπησε, καταδικάζοντας την δολοφονία και εκφράζοντας τα συλλυπητήριά του στην ιρανική κυβέρνηση και την οικογένεια του εκλιπόντος. Ο κανόνας, όμως, είναι ότι η πανταχόθεν έλλειψη αλληλεγγύης προς το Ιράν επικαλύπτεται από φλύαρες εκτιμήσεις περί του ποια ή ποιες χώρες φέρονται αναμεμιγμένες ή μη στο τι ακριβώς συνέβη το απόγευμα της περασμένης Παρασκευής, 27 Νοεμβρίου 2020, στα περίχωρα της ιρανικής πρωτεύουσας, με θύμα τον Μοχσέν Φαχριζαντέ, τον «πατέρα» του πυρηνικού προγράμματος της χώρας του.

ΥΠΟΨΙΕΣ ΓΙΑ ΑΝΑΜΙΞΗ ΤΟΥ ΙΣΡΑΗΛ

Η συζήτηση περί ισραηλινής ανάμιξης άρχισε λίγες ώρες μετά την δολοφονία Φαχριζαντέ, όταν η εφημερίδα New York Times επικαλέστηκε σε δημοσίευμά της τρεις αξιωματούχους των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών, που υποστήριξαν ότι πρόκειται για επιχείρηση πρακτόρων της Μοσάντ. Την ίδια στιγμή, στο Ισραήλ εφαρμόσθηκε η συνήθης τακτική της επίσημης σιωπής, που συνδυάζεται πάντοτε με πληθωρικό σχολιασμό των τοπικών ΜΜΕ.

Έτσι, λίγες ώρες μετά το συμβάν, η ισραηλινή κρατική τηλεόραση, αφού τόνισε ότι δεν υπάρχει καμία επίσημη επιβεβαίωση ή διάψευση των φημών εκ μέρους της κυβέρνησης, πρόβαλε μαγνητοσκοπημένο απόσπασμα ομιλίας του Βενιαμίν Νετανιάχου από το 2018, όταν είχε κατονομάσει τον Μοχσέν Φαχριζαντέ ως τον ιθύνοντα νου του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Αμέσως μετά, προβλήθηκαν αποσπάσματα δηλώσεων του Εχούντ Όλμερτ, που είχε διατελέσει πρωθυπουργός της χώρας κατά την περίοδο 2006-2009, ο οποίος επιβεβαίωσε ότι σχεδιαζόταν ήδη από τότε η δολοφονία του Φαχριζαντέ –πλην όμως, την τελευταία στιγμή, αποφασίσθηκε η αναβολή της επιχείρησης.

Εύλογα κανείς διερωτάται μέχρι πότε το Ιράν θα συνεχίσει να επιδεικνύει αυτοσυγκράτηση και εάν τελικά έχει έρθει η στιγμή να ανταπαντήσει στις αλλεπάλληλες βολές που έχει δεχθεί την τελευταία τετραετία της διακυβέρνησης Τραμπ (υπαναχώρηση των ΗΠΑ από την συμφωνία για τον έλεγχο του πυρηνικού προγράμματος, αμερικανικό εμπορικό εμπάργκο και οικονομικές κυρώσεις, στρατιωτικά πλήγματα σε Συρία και Υεμένη, δολοφονία Σουλεϊμανί). Στην περίπτωση Φαχριζαντέ, θεωρείται μάλλον απίθανο να παρασυρθεί το Ιράν σε μια ηχηρή ανταπάντηση που θα μπορούσε να προσφέρει στην διακυβέρνηση Τραμπ την ευκαιρία να λάβει ακόμα δραστικότερα μέτρα –παρότι η θητεία της τερματίζεται σε λίγες μόλις εβδομάδες.

Η δήλωση του Ιρανού προέδρου, Χασάν Ροχανί, ότι «το Ιράν θα είναι αυτό που θα επιλέξει πότε θα απαντήσει», τα λέει όλα. Το καθεστώς της Τεχεράνης έχει αποδείξει πόσο καλά γνωρίζει να επιβιώνει, από τον Φεβρουάριο του 1979 μέχρι και σήμερα. Από την άλλη, σε μια χρονιά τόσο απρόβλεπτη, κανείς δεν είναι σε θέση να αποκλείσει την πιθανότητα ενός μοιραίου λάθους –ή μιας προβοκατόρικης ενέργειας πριν τις 20 Ιανουαρίου 2021, ημέρα ορκωμοσίας του νέου Αμερικανού Προέδρου.

ΦΟΝΟΙ ΣΟΥΛΕΪΜΑΝΙ ΚΑΙ ΦΑΧΡΙΖΑΝΤΕ: ΙΔΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΧΡΟΝΟ

Εκτιμάται ότι τα κριτήρια που ελήφθησαν υπ’ όψιν για την δολοφονία του Μοχσέν Φαχριζαντέ στις 27 Νοεμβρίου 2020 είναι παρόμοια με εκείνα που ώθησαν τις αμερικανικές υπηρεσίες να εκτελέσουν τον Κασέμ Σουλεϊμανί στις 3 Ιανουαρίου 2020. Συγκεκριμένα:

Ο Σουλεϊμανί δολοφονήθηκε από αμερικανικό drone στην Βαγδάτη, είκοσι μόλις μέρες πριν την επίσημη ανακοίνωση του Σχεδίου Τραμπ για την επίλυση του Παλαιστινιακού –ένα σχέδιο που, όπως έχει εκ του αποτελέσματος αποδειχθεί, πρώτιστο στόχο είχε την συσπείρωση του αντι-ιρανικού περιφερειακού μετώπου δια της επίσημης εξομάλυνσης των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ του Ισραήλ και των σουνιτικών μοναρχιών του Κόλπου. Έτσι, η δολοφονία Σουλεϊμανί αποτέλεσε στην πραγματικότητα μια ξεκάθαρη δήλωση της Ουάσιγκτον προς το Ριάντ ότι οι ΗΠΑ είναι αποφασισμένες να αναχαιτίσουν την ιρανική επεκτατικότητα όχι μόνο στην Συρία (κάτι που δεν ενδιαφέρει άμεσα την Σαουδική Αραβία), αλλά και στην γειτονική Υεμένη, όπου η παρουσία του Ιράν είναι σαφώς περισσότερο ενοχλητική για τα σαουδαραβικά συμφέροντα. Δεν αποκλείεται, η δολοφονία Σουλεϊμανί να υπήρξε και το γεγονός που κατάφερε να άρει όσες τυχόν αμφιβολίες είχε η σαουδαραβική πολιτική ηγεσία για να ανάψει ένα ξεκάθαρο «πράσινο φως» στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και στο Ομάν να δώσουν το διπλωματικό τους επίσημο παρών, όταν ο πρόεδρος Τραμπ ανακοίνωνε το Σχέδιό του για το Παλαιστινιακό στις 28 Ιανουαρίου 2020 στον Λευκό Οίκο. Και η συνέχεια είναι γνωστή: Ισραήλ και ΗΑΕ εξομάλυναν τις διπλωματικές σχέσεις τους οκτώ μήνες αργότερα, με το Μπαχρέιν και το Σουδάν να πράττουν το ίδιο, πάντοτε με την ενθάρρυνση της Σαουδικής Αραβίας και την διπλωματική στήριξη της Αιγύπτου.

Αντιστοίχως, η χρονική στιγμή που επελέγη για την εφαρμογή της επιχείρησης δολοφονίας του Μοχσέν Φαχριζαντέ, εξηγείται ξανά με βάση την αμερικανική πρόθεση να ενδυναμώσει τον άξονα Ισραήλ-σαουδαραβικού περιφερειακού παράγοντα. Παρότι η διακυβέρνηση Τραμπ μετρά τις τελευταίες εβδομάδες της θητείας της, αξίζει να επισημανθεί η δήλωση ανώτατου αξιωματούχου του Στέιτ Ντιπάρτμεντ απαντώντας σε ερώτημα δημοσιογράφου της Φωνής της Αμερικής στις 14.11.2020 περί του τι ακριβώς επιδιώκει ο απερχόμενος υπουργός Εξωτερικών, Μάικ Πομπέο, επισκεπτόμενος επτά χώρες της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. Η απάντηση που δόθηκε ήταν σύντομη, αφήνοντας, όμως, ευρέα όρια ερμηνείας: «We have continuity of government and Secretary Pompeo is focused on his mission» («Ισχύει η [αρχή της] συνέχεια[ς] στην διακυβέρνηση [της χώρας] και ο υπουργός Πομπέο είναι προσηλωμένος στην αποστολή του»).

Ερμηνεύοντας την παραπάνω δήλωση, σε συνάρτηση με την συλλογιστική επιλογής του χρόνου δολοφονίας του Σουλεϊμανί τον περασμένο Ιανουάριο, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η επιλογή της συγκυρίας να δολοφονηθεί ο Φαχριζαντέ στοχεύει στο να καθησυχάσει και να «πακτώσει» την περιφερειακή συνεργασία Ισραήλ-σαουδαραβικού παράγοντα, που σχημάτισε κατά τρόπο μεθοδικό η διακυβέρνηση Τραμπ. Υπολογίζεται ότι η δολοφονία Φαχριζαντέ θα καθυστερήσει την διάδοχη αμερικανική ηγεσία να υιοθετήσει εμπράκτως μια στάση ηπιότερη ως προς το Ιράν, ενώ εν τω μεταξύ θα συνειδητοποιήσει ότι τα τετελεσμένα που δημιουργήθηκαν στις σχέσεις Ισραήλ-μοναρχιών του Κόλπου θα είναι σε θέση να καθορίσουν το περιθώριο ελιγμών της Ουάσιγκτον στην περιοχή.

Ωστόσο, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη η ασυνήθιστη για τα δεδομένα δήλωση-παραίνεση του τέως αρχηγού της CIA, Τζον Μπρέναν, προς την Τεχεράνη «να επιδείξει αυτοσυγκράτηση έως ότου αναλάβει την εξουσία η νέα αμερικανική ηγεσία που θα διαθέτει την πρέπουσα υπευθυνότητα». Αυτού του είδους η παραίνεση αποτιμάται ως προσχηματική, υπό την εξής έννοια: πολύ λίγοι πείθονται ότι το περιβάλλον του Τζο Μπάιντεν είναι ερμητικά αποκομμένο από τα κέντρα αποφάσεων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ώστε να μην είναι διόλου ενήμεροι για τις επιδιώξεις της πρόσφατης περιοδείας Πομπέο στη Μέση Ανατολή. Έτι περαιτέρω, σχεδόν κανένας δεν μπορεί να πιστέψει ότι ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ θα ζητήσει από το Ισραήλ, τα ΗΑΕ, το Μπαχρέιν και το Σουδάν να σβήσουν με μια μονοκονδυλιά τις συμφωνίες εξομάλυνσης που σύναψαν μόλις προ ολίγου.

Από την άλλη πλευρά, μήπως η «αρχή της συνέχειας της διακυβέρνησης» που επικαλείται ο απερχόμενος ΥΠΕΞ Πομπέο, δεσμεύει τη νέα πολιτική ηγεσία των ΗΠΑ να ακολουθήσει την πεπατημένη; Οπωσδήποτε όχι: η προωθημένη (σχεδόν προβοκατόρικη) στάση που τήρησε ο πρόεδρος Τραμπ κατά του Ιράν –την οποία μάλιστα φαίνεται πως θα συνεχίσει να την εφαρμόζει μέχρι και την τελευταία μέρα της θητείας του– δίνει το περιθώριο (ή το άλλοθι) στον νέο πρόεδρο Μπάιντεν να πραγματοποιήσει εκ του ασφαλούς κάποια προσεκτικά βήματα προσέγγισης προς την Τεχεράνη, χωρίς να κινδυνεύει να αυτοαναιρεθεί ο νεότευκτος άξονας μεταξύ του Ισραήλ και του σαουδαραβικού περιφερειακού παράγοντα –ο οποίος ουσιαστικά προασπίζει τα συμφέροντα των ΗΠΑ στην περιοχή- και συνεπώς, τα συμφέροντα ολόκληρης της Δύσης.

Ως εκ τούτου, οι επικριτικές δηλώσεις που προέρχονται από το περιβάλλον Μπάιντεν περί του ακατάλληλου της συγκυρίας που επελέγη για την δολοφονία Φαχριζαντέ, πολύ λίγους μπορούν να πείσουν ότι δήθεν η διάδοχη κατάσταση στον Λευκό Οίκο εκπλήσσεται δυσάρεστα από όλα όσα πράττει η διακυβέρνηση Τραμπ στη Μέση Ανατολή λίγο προτού εγκαταλείψει οριστικά την εξουσία.

ΚΕΡΔΙΣΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΧΑΜΕΝΟΙ

Ο σχεδιασμός και ο τρόπος εκτέλεσης της επιχείρησης δολοφονίας Φαχριζαντέ αποδεικνύει ότι η υπηρεσία που ανέλαβε το εγχείρημα έχει την δυνατότητα να δρα εντός της ιρανικής επικράτειας με ζηλευτή άνεση. Το γεγονός μάλιστα ότι οι ιρανικές Αρχές δυσκολεύονται να εντοπίσουν και να συλλάβουν τους αυτουργούς, καταδεικνύει σημαντικές αδυναμίες των τοπικών δυνάμεων ασφαλείας.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η ημέρα που επελέγη να δολοφονηθεί ο Μοχσέν Φαχριζαντέ δεν ήταν τυχαία για το Ιράν. Κάθε χρόνο, η τελευταία εβδομάδα του Νοεμβρίου, έχει καθιερωθεί ως η ετήσια εβδομάδα δράσεων της οργάνωσης Μπασίτζ, δηλαδή του σώματος εθελοντών των ενόπλων δυνάμεων των Φρουρών της Επανάστασης. Είναι ενδεικτικό ότι την Παρασκευή 27/11, μια περίπου ώρα πριν την δολοφονία Φαχριζαντέ, τα τοπικά ιρανικά ΜΜΕ είχαν στραμμένα το ενδιαφέρον τους στα χίλια πλοιάρια των εθελοντών της Μπασίτζ, που έπλεαν συμβολικά κατά μήκος των νοτίων ακτών του Περσικού Κόλπου και στα ανοιχτά των Στενών του Ορμούζ, θέλοντας να αποσταλεί ξεκάθαρο μήνυμα υπεροχής στις γειτονικές αραβικές μοναρχίες. Η επιχείρηση κατά του Φαχριζαντέ διέψευσε εμπράκτως την αίσθηση ισχύος που η Τεχεράνη θα ήθελε να εκπέμψει στους γείτονές της, αλλά κυρίως στην ιρανική κοινή γνώμη.

Η φημολογία που φέρει το Ισραήλ να βρίσκεται πίσω από την δολοφονία Φαχριζαντέ, επιβεβαιώνει την εικόνα που θέλουν να αναδείξουν για τον εαυτό τους οι μυστικές υπηρεσίες της χώρας. Υπ’ αυτήν την έννοια, το Ισραήλ συγκαταλέγεται στους κερδισμένους σε επικοινωνιακό επίπεδο –τουλάχιστον μέχρι στιγμής. Επιπροσθέτως, εάν τελικά αποδειχθεί ότι πράγματι το Ισραήλ βρίσκεται πίσω από την εν λόγω επιχείρηση, αυξάνεται το κύρος της χώρας στα μάτια των νέων περιφερειακών εταίρων της, που δεν είναι άλλοι από την Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, και το Μπαχρέιν.

Πέραν της επικοινωνιακής πτυχής, ας επικεντρωθούμε στην ουσία.

Η πραγματικότητα αποδεικνύει ότι η δολοφονία του Κασέμ Σουλεϊμανί τον περασμένο Ιανουάριο ούτε μείωσε, ούτε φυσικά εξαφάνισε την επιρροή της ιρανικής στρατιωτικής παρουσίας στην Συρία. Αντιστοίχως, θα ήταν αφελές να υποστηριχθεί ότι με την πρόσφατη δολοφονία του Μοχσέν Φαχριζαντέ το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν καταστράφηκε και έχει πάψει πια να απασχολεί τις γειτονικές χώρες και την διεθνή κοινότητα.

Μπορεί το Ιράν να έχασε δύο σημαίνοντες πολίτες του. Κέρδισε όμως δύο νέους εθνικούς ήρωες. Επανειλημμένως έχει παρατηρηθεί ότι κάθε φορά που πλήττεται το κύρος της χώρας ή δολοφονούνται λαοφιλείς αξιωματούχοι –με τρανταχτό παράδειγμα την περίπτωση του Κασέμ Σουλεϊμανί– αυξάνεται κατακόρυφα η δημοτικότητα του ισλαμικού καθεστώτος. Ευαισθητοποιούνται τα εθνικά ανακλαστικά, συσπειρώνεται η κοινή γνώμη γύρω από τους πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες, ενώ παράλληλα, κάθε αντιπολιτευτική φωνή κινδυνεύει να κατηγορηθεί όχι μόνο ότι μειοδοτεί ως προς τα εθνικά ιρανικά συμφέροντα, αλλά και ότι αποτελεί τον δάκτυλο ξένων μυστικών υπηρεσιών.

Εάν, λοιπόν, ο τελικός στόχος του Ισραήλ, της Σαουδικής Αραβίας, των ΗΠΑ και της Δύσης γενικότερα, είναι να καταρρεύσει το τωρινό ιρανικό ισλαμικό καθεστώς και να αντικατασταθεί από ένα άλλο, πιο συνεργάσιμο με την διεθνή κοινότητα και τις κοινώς παραδεδεγμένες δημοκρατικές αξίες, καλό θα ήταν να συνειδητοποιηθεί ότι δια της δημιουργίας ολοένα και περισσότερων Ιρανών εθνικών ηρώων, η πιθανότητα καθεστωτικής μεταβολής στην ίδια την Τεχεράνη θα απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο.

Η νέα διακυβέρνηση του Λευκού Οίκου καλείται να λάβει σοβαρά υπ’ όψιν της αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον επαναλαμβανόμενο φαινόμενο. Σε αντίθεση περίπτωση, και εφόσον δεν προωθηθεί μια καθεστωτική μεταβολή «εκ των έσω», η οποία θα βασίζεται στις υπάρχουσες αντιπολιτευτικές φωνές (που σίγουρα υπάρχουν), ο πρόεδρος Μπάιντεν μοιραίως δεν θα έχει άλλη επιλογή από το να εφαρμόσει εκ νέου την γνωστή πεπατημένη, που δεν θα διαφέρει πάρα πολύ από την τακτική που ακολουθεί την τελευταία τετραετία ο προκάτοχός του, Ντόναλντ Τραμπ.

Copyright © 2020 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition