«Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Πανδημία και η σχέση της με την Επιστήμη και την Ιατρική» | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

«Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Πανδημία και η σχέση της με την Επιστήμη και την Ιατρική»

Διαδικτυακή συζήτηση που οργάνωσε το Κέντρο Οικουμενικών, Ιεραποστολικών και Περιβαλλοντικών Μελετών (CEMES) με την υποστήριξη του Foreign Affairs The Hellenic Edition και του Ινστιτούτου Εξωτερικών Υποθέσεων (fainst.eu)

Θέλω να ευχαριστήσω από την Βοστώνη τους διοργανωτές της σημερινής διαδικτυακής συνάντησης και να τους συγχαρώ για τον καταπληκτικό συλλογικό τόμο Η Εκκλησία σε Περίοδο Πανδημίας, για την πλούσια, γόνιμη προσφορά στο επείγον υπαρξιακό θέμα με το οποίο καταπιάνεται. Δηλαδή, πώς η Εκκλησία μπορεί να ανταποκριθεί στις πολυδιάστατες ανάγκες του ποιμνίου της Εκκλησίας και της ευρύτερης κοινωνίας σε τούτο το μοναδικό για την εποχή μας φαινόμενο της πανδημίας της COVID-19.

Δεν είμαι θεολόγος και δεν δουλεύω στο χώρο της δημόσιας υγείας. Είμαι πολιτική επιστήμονας, αλλά θα ήθελα να κάνω πέντε βασικές παρατηρήσεις, όσον αφορά στην ανταπόκριση της Εκκλησίας στην πανδημία. Οι παρατηρήσεις μου προέρχονται κυρίως από την εμπειρία μου στην τοπική Εκκλησία της κοινότητάς μου εδώ στην Αμερική, η οποία ανήκει στην Ελληνορθόδοξη Αρχιεπισκοπή, αλλά πιστεύω ότι έχουν κάποια σημασία για την Εκκλησία σαν παγκόσμια οντότητα.

Διαβάζοντας το συλλογικό τόμο, και παρακολουθώντας της εξελίξεις στην Εκκλησία της Ελλάδος (π.χ. την πρόσφατη συνέντευξη του Μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως για την λανθασμένη ανταπόκριση της Εκκλησίας στην πανδημία, τους πρόσφατους θανάτους διαφόρων Σέρβων ιεραρχών από κορωνοϊό λόγω της άρνησης να φοράνε μάσκες, το πρόσφατο άρθρο των New York Times για τις κοινωνικές επιπτώσεις της στάσης των Ορθοδόξων Εκκλησιών στην πανδημία, κλπ.) είναι σαφέστατο ότι ο κορωνοϊός αναγκάζει την Εκκλησία να βρεθεί όχι μόνο αντιμέτωπη με μια τεράστια πρόκληση ζωτικής σημασίας, αλλά και να βρει τους τρόπους να εξηγήσει το θεολογικό υπόβαθρο στις πρακτικές αντιδράσεις απέναντι στην πανδημία.

Θέλω να τονίσω δύο ακόμα πράγματα. Καταρχήν για το συλλογικό τόμο «Εκκλησία και Πανδημία», τo θεωρώ αναγκαίο και απαραίτητο να το διαβάσει όχι μόνο κάθε Ορθόδοξος χριστιανός, αλλά όλοι γενικότερα. Οι προβληματισμοί του τόμου μας βοηθούν να κατανοήσουμε κάτω από ένα εποικοδομητικά κριτικό πρίσμα, τί σημαίνει θεολογία, όχι με μια θεωρητική, «ξύλινη» γλώσσα, και αφηρημένη έννοια, αλλά ως κάτι ζωντανό, και το υπογραμμίσω, ότι η τραγωδία της πανδημίας είναι μια τεράστια ευκαιρία για την Εκκλησία για μια αναγέννηση στο νόημα της Εκκλησίας, για μια αναθεώρηση του τί πραγματικά σήμαινε Εκκλησία στο παρελθόν.

Η αμερικανική παροιμία που λέει «when life gives you lemons, make lemonade» (όταν η ζωή σου δίνει λεμόνια, φτιάχνεις λεμονάδα). Αυτό πρέπει να είναι το σύνθημα για την Εκκλησία. Η πανδημία μας έχει δώσει τα πιο ξινά λεμόνια, και η ευθύνη της Εκκλησίας είναι να κάνει μια γλυκιά λεμονάδα —με την παρηγοριά, την καθοδήγηση, την ταπεινοφροσύνη, αλλά και τόλμη με την οποία πρέπει να ανταποκριθεί. Έχω πέντε βασικές παραιτήσεις που θέλω να μοιραστώ μαζί σας.

1. Χρόνος αντίδρασης (Reaction time). Η πανδημία ήταν κάτι που αναζήτησε μια άμεση, οργανωμένη, δημιουργική και καινοτόμο απάντηση. Αλλά η Εκκλησία δεν ήταν καθόλου έτοιμη. Θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς, και δικαίως, ότι όλος ο κόσμος δεν ήταν έτοιμος. Αλλά αφού υπήρχαν τόσες ενδείξεις για το τί γινόταν, η Εκκλησία λειτούργησε με πολύ αργούς ρυθμούς, στην οργάνωση, στην προετοιμασία του ποιμνίου, και στον τεχνολογικό σχεδιασμό της ψηφιακής εκκλησιαστικής πραγματικότητας που μας περίμενε. Αυτός ο αργός ρυθμός έφερε, και συνεχίζει να φέρνει, μια σειρά από ελλείμματα, αλλά έχει ανοίξει δρόμους καινοτομίες, και την ανάγκη για απαντήσεις σε πραγματικό χρόνο. Η Εκκλησία αρχίζει και καταλαβαίνει ότι, παρόλη την ανάγκη για θεολογική ενότητα με βάση τον τρόπο που αντιδρά, πρέπει να κατανοήσει τις τοπικές συνθήκες και συνεπώς να δείξει ευελιξία στην προσαρμογή σε αυτές τις συνθήκες. Βλέπουμε τους τελευταίους μήνες μια βελτίωση στην ταχύτητα του ρυθμού με την οποία ανταποκρίνεται. Αυτό βεβαίως θέλει και τόλμη στην κορυφή της εκκλησιαστικής ηγεσίαs και ευτυχώς αυτήν την έχουμε στην Αμερική. Κλείνοντας την πρώτη παρατήρηση, θα έλεγα ότι η ικανότητα της Εκκλησίας απαιτεί και μια ευαισθησία στην ιστορία— η πανδημία έχει αναγκάσει την Εκκλησία να ψάχνει να αναζητεί από την ίδια την ιστορία της παραδείγματα και μοντέλα που αφορούν στην σημερινή κατάσταση. Ο κορωνοϊός δεν είναι η πρώτη —και ούτε θα είναι και η τελευταία— παγκόσμια πανδημία, και η Εκκλησία έχει πρακτικά παραδείγματα στην ιστορία της από τα οποία μπορεί να αντλεί πληροφορίες για να βοηθήσει και το ποίμνιο και την ευρύτερη κοινωνία.

2. Σχέση Εκκλησίας- ψηφιακού κόσμου (Digital-Ecclesial Relationship.). Η πανδημία έχει υπογραμμίσει το γεγονός ότι πρέπει να αναλύσουμε την καινούργια εκκλησιαστική πραγματικότητα που οφείλεται και τους συνεχιζόμενους περιορισμούς, λόγω της προστασίας της δημόσιας υγείας, που μας κρατάνε σε απόσταση. Η αλλαγή προς την κατεύθυνση μιας ψηφιακής εκκλησιαστικής εμπειρίας μάλλον θα συνεχισθεί για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, και πρόκειται να επιδράσει άμεσα όλο το εκκλησίασμα. Βεβαίως, η προσαρμογή στην ψηφιακή εμπειρία έχει προκαλέσει, οδυνηρές, περίπλοκες και ποικιλόμορφες αντιδράσεις σε όλα τα στρώματα της Εκκλησίας. Δυστυχώς, η συζήτηση για ψηφιακή λατρεία έχει εκφρασθεί πολύ συχνά με όρους κοσμικούς και αναφορές σε πολιτικά δικαιώματα (προφανώς, υποστηρίζω την οικουμενικότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ειδικά της θρησκευτικής ελευθερίας, έχοντας αφιερώσει την ακαδημαϊκή και διπλωματική μου ζωή σε αυτά). Πιο απλά, η πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση ενός θέματος που πρέπει να μελετηθεί με θεολογικούς όρους και τρόπους έχει βλάψει την πνευματική ζωή και τις δυνατότητες της Εκκλησίας. Και η επίλυση οδυνηρών και διαπροσωπικών τριβών απαιτεί τόλμη από την ιεραρχία και ωριμότητα αλλά και καθοδήγηση από τους ιερείς.

Μέχρι στιγμής, η αλλαγή σε μια ψηφιακή εκκλησιαστική πραγματικότητα έχει προκαλέσει αντιδράσεις που χαρακτηρίζονται από έναν αμυντικό θα λέγαμε τόνο. Η Εκκλησία έχει την ευκαιρία για μια αναγέννηση του τρόπου που μεταφέρει το μήνυμα του Χριστού στο ποίμνιο. Η πανδημία είναι μια ευκαιρία για μια ευαγγελική ανανέωση της τεχνολογίας που χρησιμοποιείται με φρόνηση και σύνεση η οποία έχει τη βάση της σε ορθόδοξες αρχές και πρακτικές προσαρμογής. Ήδη έχουμε υιοθετήσει την τεχνολογία στον εκκλησιαστικό κόσμο: ανάγνωση των Επιστολών και του Ευαγγελίου με iPads κατά τη διάρκεια των ακολουθιών, κινητά τηλέφωνα στα μοναστήρια, ιστοσελίδες και blogs, τηλεοπτικά κανάλια, κλπ, αλλά εδώ αντιμετωπίζουμε κάτι πολύ διαφορετικό: μια εκκλησιολογική και ευχαριστιακή εμπειρία σε ψηφιακή μορφή. Δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιες θα είναι οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις και συνέπειες των ψηφιακών εξελίξεων που βιώνουμε σήμερα λόγω του κορονοϊού. Αλλά είμαι σίγουρη ότι αυτή η προσωρινή αλλαγή ανοίγει πιθανότητες για την Εκκλησία —για έναν επαναευαγγελισμό ενός εκκλησιάσματος που ζει μέσα σε μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από θρησκευτικό πλουραλισμό με χαρακτήρα συναγωνισμού. Και η τεχνολογική και ψηφιακή πραγματικότητα είναι ένας τρόπος να μειώσουμε την φυσική απόσταση με αμεσότητα που μπορεί να φέρει μεγάλη παρηγοριά και αγάπη στον κόσμο.

Βεβαίως, το θεολογικό ερώτημα -αν μπορούμε να έχουμε ευχαριστιακή ολοκλήρωση και ενότητα χωρίς να συμμετέχουμε στην Θεία Ευχαριστία- αποτελεί ένα πολύ σύνθετο θεολογικό ζήτημα. Σίγουρα η απάντηση δεν πρέπει να εμπεριέχει μια αμυντική στάση και δεν πρόκειται για μια αντίδραση θρησκόληπτη και φονταμενταλιστική. Η ψηφιακή-εκκλησιαστική σχέση θα είναι μαζί μας καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας αλλά και μετά από αυτή, οπότε πρέπει να προσέξουμε την ισότιμη σχέση της χρήσης της τεχνολογίας με τη μακραίωνη ιστορία μας, για να μην χάσουμε αυτήν την τεράστια ευκαιρία, που θα βασίζεται στην προσευχή και τη σοφία της χάριτος.

3. Η σχέση πίστης-επιστήμης και η ανακάλυψη της Ορθόδοξης Ιστορίας. Θεωρώ επείγουσα την ανάγκη για ανάπτυξη της γνώσης μας για την Ορθόδοξη ιστορία. Εδώ πάλι η πανδημία ανοίγει νέους ορίζοντες στην Εκκλησία για να μάθει το ποίμνιο μια πλούσια ιστορία στην οποία η Εκκλησία έβλεπε και συνέβαλε στην συνεργασία και την συνέργεια μεταξύ πίστης και επιστήμης. Η λανθασμένη εικόνα που δυστυχώς έχουν πολλά άτομα στους κόλπους της Εκκλησίας —σε όλα τα στρώματα— για μια αντίθετη σχέση μεταξύ πίστης και επιστήμης, είχε άμεσες επιπτώσεις στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Και αυτό πρέπει να διορθωθεί αναμφίβολα με καθοδήγηση από την ιεραρχία και ειδικά από τους ιερείς και με την συνεχή συμμετοχή πολλών Ορθοδόξων επιστημόνων στην ιατρική και στο χώρο της δημόσιας υγεία. Τα νοσοκομεία και τα πανεπιστημιακά ιδρύματα έχουν τις ρίζες τους στο Βυζάντιο και αυτό αποδεικνύει την πολύχρονη σχέση μεταξύ εκκλησίας και επιστήμης, πίστης και επιστήμης. Αλλά οι περισσότεροι Ορθόδοξοι Χριστιανοί στο Δυτικό κόσμο (η ίδια η Δύση) δεν γνωρίζουν την ιστορία τους. Θα τολμούσα να πω ότι εμείς οι Ορθόδοξοι δεν εκτιμούμε τον πλούτο της Ορθόδοξης ιστορίας και παράδοσης.

Και έτσι αντιμετωπίζουμε μια σουρεαλιστική κατάσταση, σύμφωνα με την οποία πολλοί Ορθόδοξοι (ποίμνιο και ιερείς, ακόμα και ιεράρχες) αρνούνται τα τηρήσουν τα μέτρα προστασίας που είναι απαραίτητα για να προστατευτούμε από τη διάδοση της πανδημίας. Αρνούνται, λοιπόν, να φοράνε μάσκες στις ελάχιστες περιπτώσεις στις οποίες μπορούν να βρεθούν μέσα στη Εκκλησία —για λειτουργία, για γάμους, για βαφτίσια και για κηδείες, αρνούνται να κρατάνε αποστάσεις και δυστυχώς κατακρίνουν την επιστήμη την οποία θεωρούν εχθρό της πίστης. Με αυτό τον τρόπο βέβαια κατανοούν την Ορθόδοξη πίστη και λατρεία σαν μαγεία. Αυτή η φονταμενταλιστική προσέγγιση και αντίληψη γίνεται ακόμα πιο ακραία αφού συχνά συνδυάζεται με μια εκκοσμικευμένη πολιτική ιδεολογία. Αυτό το φαινόμενο δεν έχει απολύτως καμία σχέση με την Ορθόδοξη θεολογία και αγνοεί τελείως αυτό που πιστεύουμε— ότι δηλαδή κάθε άνθρωπος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού και ότι αποτελεί πνευματική και θεολογική μας ευθύνη να προστατέψουμε τον συνάνθρωπό μας με την εφαρμογή των μέτρων της μάσκας και της κοινωνικής απόστασης. Διαφορετικά, αγνοούμε την πλούσια ιστορία στην οποία η Εκκλησία ήταν πηγή, συνεργάτης και προστάτιδα της επιστήμης. Οπότε, εδώ η Εκκλησία έχει τεράστια ευκαιρία και ευθύνη να εκπαιδεύσει το ποίμνιο της, και έτσι να καταπολεμήσει τον ιό του κορονοϊού, του φονταμενταλισμού και του εξτρεμισμού.

4. Θρησκευτικός αλφαβητισμός ή κατήχηση. Η προηγούμενη παρατήρηση έχει υπογραμμίσει την ανάγκη για μια καινούργια μορφή κατήχησης. Με ποιον τρόπο μπορούν οι πιστοί μας να κατανοήσουν αυτήν την πραγματικότητα; Η χρήση μάσκας και η κοινωνική απόσταση είναι θεολογική ευθύνη και όχι απλώς ευθύνη για τη δημόσια υγεία. Όλη η συζήτηση για το θέμα της λαβίδας για την Θεία Κοινωνία, που εκφράστηκε με τους πιο ακραίους και φονταμενταλιστικούς τρόπους, δείχνει την πλήρη έλλειψη γνώσης της Ορθόδοξης ιστορίας, και αυτό σχετίζεται με την σχέση μεταξύ πίστης και επιστήμης. Είναι σαφές ότι δεν γνωρίζουμε την ίδια την πίστη μας, και η έλλειψη γνώσης μεγαλώνει την αίσθηση της πνευματικής μοναξιάς που αισθάνεται ο κόσμος. Εδώ και πάλι, η πανδημία δίνει μια ευκαιρία στην Εκκλησία για αυτοκριτική — για την γενική βελτίωση της κατήχηση του ποιμνίου καθώς επίσης για μια ανανέωση στην εκπαιδευτική εμπειρία και αγωγή των ιερέων. Εδώ η τεχνολογία και τα ψηφιακά προγράμματα θα μπορούσαν να βοηθήσουν παρά πολύ με καινοτομίες στην μετάδοση της κατήχησης. Όπως ανέφερα πολλές φορές στην παρέμβασή μου «να φτιάξει λεμονάδα από λεμόνια». Μια ευκαιρία να αλλάξουμε την έννοια και την πράξη της θεολογίας, με μια κατήχηση που θα συμπεριλαμβάνει πνευματικές, θεολογικές, επιστημονικές, τεχνολογικές, και πρακτικές γνώσεις.

5. Πιστεύω ότι η πανδημία απαιτεί κριτικό προβληματισμό για το τι σημαίνει να είμαστε Εκκλησία και πώς βιώνουμε αυτό που ονομάζουμε Εκκλησία. Ειδικά στην Αμερική, οι περιορισμοί στην συγκέντρωση δημιούργησαν όλες τις αναφερόμενες αλλαγές πνευματικής, ευχαριστιακής, και λατρευτικής μορφής. Όλες οι δραστηριότητες που χρησιμοποιούμε για να διατηρήσουμε τα οικονομικά των ενοριών μας -εκδηλώσεις ομιλητών και διαλέξεις, έρανοι και φεστιβάλ τροφίμων- είχαν ως αποτέλεσμα μια τεράστια μείωση του εισοδήματος στις ενορίες. Επιπλέον οι άνθρωποι υποφέρουν οικονομικά, χάνουν τις δουλειές τους, αντιμετωπίζουν ιατρικά έξοδα και αφού δεν έρχονται στην εκκλησία, έχουν μειώσει τις χρηματικές συνεισφορές τους. Η πανδημία έχει αποκαλύψει το οικονομικό μοντέλο που κυριαρχεί στην Εκκλησία. Η ιδιαιτερότητα της Αμερικής μπορεί να εξηγεί εν μέρει την υιοθέτηση (ασυνείδητα θα έλεγα) ενός οικονομικού, και πιο συγκεκριμένα οικονομικού χρηματοπιστωτικού μοντέλου. Αλλά πιστεύω ότι είναι παγκόσμιο φαινόμενο αυτό που συμβαίνει στην Εκκλησία, τουλάχιστον σε χώρες οικονομικά ανεπτυγμένες. Αυτό το μοντέλο δεν είναι βιώσιμο. Η πανδημία το κατέστησε σαφές. Και η πανδημία έδειξε επίσης ότι το οικονομικό μοντέλο δεν είναι ένα χριστοκεντρικό, ιεραποστολικό, ευαγγελικό μοντέλο.

Δυστυχώς πολλές ενορίες ήδη υποφέρουν από τις οικονομικές συνέπειες της πανδημίας, και είναι αναπόφευκτο ότι θα χειροτερέψουν τα πράγματα όσο συνεχίζει η πανδημία. Ίσως χρειαστεί να κλείσουν ναοί να ενοποιηθούν ενορίες, μια υπαρξιακά οδυνηρή πιθανότητα. Αλλά μέσα σε αυτές τις οδυνηρές και δύσκολες συνθήκες, η Εκκλησία έχει την μεγάλη ευκαιρία για μια ουσιώδη διόρθωση αυτού του μοντέλου. Να απορρίψει το οικονομικό και να ανακαλύψει το χριστοκεντρικό, ευχαριστιακό, σωτηριολογικό μοντέλο. Ήδη έχει αρχίσει η συζήτηση σε όλα τα επίπεδα της Εκκλησίας. Χρειάζεται ωριμότητα, θυσία, ειλικρίνεια, με τη βοήθεια των ειδικών σε πολλούς τομείς και μια τολμηρή ηγεσία που ήδη παρατηρούμε. Με τέτοια αναστροφή θα αλλάξει και το τί κατανοούμε όταν λέμε Εκκλησία και θα είναι πιο γλυκιά η λεμονάδα που μπορεί να φτιαχτεί από τα ξινά λεμόνια που μας έφερε η πανδημία._

Η μαγνητοσκοπημένη συζήτηση μπορεί να βρεθεί στους ακόλουθους συνδέσμους: https://www.youtube.com/watch?v=qbN6zQyplmA&t=2397s και https://www.youtube.com/watch?v=EwHwNYDEib8&t=4243s

Copyright © 2021 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition