Η αρκούδα που πεθαίνει | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η αρκούδα που πεθαίνει

Η δημογραφική συμφορά της Ρωσίας

Το συνολικό μέγεθος της καθοδικής πορείας της Ρωσίας στον τομέα της υγείας, είναι καταστροφικό. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ερευνητικού κονσόρτσιουμ Human Mortality Database, ο προσδόκιμος μέσος όρος ζωής από γεννήσεως στη Ρωσία, ήταν ελαφρώς χαμηλότερος το 2009 (την τελευταία χρονιά για την οποία υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία) σε σύγκριση με το 1961, σχεδόν μισόν αιώνα νωρίτερα. Η κατάσταση είναι ακόμη χειρότερη για τον ενήλικο πληθυσμό : το 2009 το προσδόκιμο ζωής στην ηλικία των 15 ετών για όλους τους ενήλικες Ρώσους ήταν μικρότερο κατά δύο και πλέον χρόνια, σε σύγκριση με το επίπεδο του 1959. Το προσδόκιμο ζωής για τους νέους άνδρες βούλιαξε κατά σχεδόν τέσσερα χρόνια στη διάρκεια αυτών των δύο γενεών. Με άλλα λόγια, η μετα-σοβιετική Ρωσία επλήγη από μια αθροιστική «πλεονάζουσα θνησιμότητα» επτά και πλέον εκατομμυρίων θανάτων, πράγμα που σημαίνει ότι αν η χώρα είχε κατορθώσει να διατηρηθεί απλώς στον ρυθμό βιωσιμότητας της εποχής Γκορμπατσόφ στο διάστημα των δύο τελευταίων δεκαετιών, επτά εκατομμύρια θάνατοι θα είχαν αποφευχθεί. Ο αριθμός αυτός είναι υπερτριπλάσιος από το σύνολο των θανάτων που επέφερε στην αυτοκρατορική Ρωσία ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Από διάφορα μεγέθη γίνεται φανερό ότι οι δημογραφικοί δείκτες της Ρωσίας μοιάζουν με εκείνους πολλών από τις φτωχότερες και λιγότερο ανεπτυγμένες κοινωνίες. Το 2009, το συνολικό προσδόκιμο ζωής στην ηλικία των 15 ετών υπολογίστηκε χαμηλότερο στη Ρωσία σε σύγκριση με το Μπανγκλαντές, το Ανατολικό Τιμόρ, την Ερυθραία, τη Μαδαγασκάρη, τον Νίγηρα και την Υεμένη. Ακόμη χειρότερα, το προσδόκιμο ζωής για τον ενήλικα άρρενα πληθυσμό υπολογίστηκε σε επίπεδο χαμηλότερο από εκείνο του Σουδάν, της Ρουάντα, ακόμη και της ρημαγμένης από το AIDS Μποτσουάνα. Αν και οι γυναίκες στη Ρωσία τα πάνε σχετικά καλύτερα από ό,τι οι άνδρες, ο ρυθμός θνησιμότητας για τις Ρωσίδες σε παραγωγική ηλικία ήταν το 2009 ελαφρώς υψηλότερος από τον αντίστοιχο για τις γυναίκες στη Βολιβία, τη φτωχότερη χώρα της Νοτίου Αμερικής. Είκοσι χρόνια νωρίτερα, ο ρυθμός θνησιμότητας των εργαζομένων γυναικών της Ρωσίας ήταν κατά 45% χαμηλότερος σε σύγκριση με εκείνον της Βολιβίας.

ΣΤΗΝ ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΑΚΗ ΥΓΕΙΑ

Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η αποτρόπαιη επιδείνωση στη Ρωσία; Αν και είναι γνωστά τα προβλήματα της χώρας με τα λοιμώδη νοσήματα (με πιο σοβαρά τον ιό HIV/AIDS και την ανθεκτική στα φάρμακα φυματίωση), ωστόσο αυτά ευθύνονται μόνο για ένα μικρό μέρος του τεράστιου χάσματος που σημειώνεται στους δείκτες επιβίωσης της Ρωσίας και της Δύσης. Πιο άμεσα, το μοιραίο άλμα προς τα πίσω, όσον αφορά τον τομέα της υγείας και τις προοπτικές επιβίωσης, οφείλεται σε μια έκρηξη θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα και σε αυτά που οι επιδημιολόγοι αποκαλούν «εξωτερικούς παράγοντες», όπως δηλητηριάσεις, τραυματισμοί, αυτοκτονίες, ανθρωποκτονίες, τροχαία δυστυχήματα και άλλα βίαια επεισόδια. Οι θάνατοι από καρδιαγγειακά νοσήματα και τραυματισμούς ευθύνονται για τα πολύ υψηλά επίπεδα θνησιμότητας στη Ρωσία και σχεδόν για όλο το παρατηρούμενο χάσμα στα επίπεδα θνησιμότητας των δυτικών χωρών και της Ρωσίας. Προς το παρόν, ο ρυθμός των θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα είναι υπερτριπλάσιος στη Ρωσία σε σύγκριση με τη Δυτική Ευρώπη, ενώ οι θάνατοι από τραυματισμό και βία στη Ρωσία αγγίζουν τη στρατόσφαιρα, φθάνοντας στα ίδια επίπεδα με αφρικανικές κοινωνίες που γνώρισαν εμφυλίους πολέμους, όπως η Λιβερία και η Σιέρα Λεόνε.

Ένα άλλο ζήτημα, επίσης, είναι να κατανοήσουμε το γιατί σημειώνονται τόσο υψηλά ποσοστά θανάτων σε μια αστικοποιημένη κοινωνία εγγράμματων ανθρώπων, σε καιρό ειρήνης. Σίγουρα, το γεγονός σχετίζεται με το ολέθριο ειδύλλιο της Ρωσίας με το μπουκάλι της βότκας. Το κάπνισμα, η διατροφή και το χαμηλό επίπεδο της προληπτικής και θεραπευτικής ιατρικής, έχουν επίσης το μερίδιο ευθύνης τους. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, οι σταθεροί καπνιστές στη Ρωσία κατά το 2004 αποτελούσαν το 36% του ενήλικου πληθυσμού, δηλαδή ένα ποσοστό αισθητά υψηλότερο σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη χώρα στην Ευρώπη. Ωστόσο, παρά τους δεδομένους αυτούς παράγοντες, το επίπεδο της υγείας στη Ρωσία είναι χειρότερο και τα ποσοστά θανάτων υψηλότερα από ό,τι θα μπορούσαν να προβλέψουν τα συστήματα δημόσιας υγείας στη Δύση. Αναμφισβήτητο παραμένει, πάντως, το γεγονός ότι κανείς δεν μπορεί να καταλάβει γιατί οι Ρώσοι έχουν τόσο κακή υγεία. Πολύ πιθανόν να έχει σχέση με νοοτροπίες, απόψεις και επακόλουθα συμπεριφορών που εντάσσονται στη σφαίρα της «ψυχικής υγείας». Χωρίς να αναλωθούμε σε υποθέσεις πολιτισμικού ή ψυχολογικού τύπου, αρκεί -ωστόσο- να πούμε ότι ο τρόπος ζωής των Ρώσων είναι εξαιρετικά επικίνδυνος για την υγεία τους και καταλήγει σε πολύ υψηλότερα επίπεδα θνησιμότητας από τα αναμενόμενα σε μια χώρα με σχετικά υψηλό εισοδηματικό δείκτη.

Μια άλλη αιτία για την κακή υγεία των Ρώσων μπορεί να ανιχνευθεί στην εκπαίδευση. Εξάλλου, η κακή κατάσταση της εκπαίδευσης στη Ρωσία αποτελεί επίσης και πρόβλημα ανθρωπίνων πόρων. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η εκπαίδευση θα έπρεπε να αποτελεί τη βιτρίνα της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής. Στο κάτω-κάτω, οι Ρώσοι που αποκτούν ανώτερη εκπαίδευση είναι εξίσου πολλοί, αν όχι και περισσότεροι από τους πολίτες πολλών πλουσίων δυτικών χωρών. Σύμφωνα με τον Οργανισμό για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη, η αναλογία των ενηλίκων Ρώσων με μεταλυκειακή εκπαίδευση ή πτυχίο είναι η υψηλότερη μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. Κατά τη σοβιετική περίοδο, μάλιστα, οι Ρώσοι επιστήμονες και εφευρέτες ήταν ονομαστοί για τις ικανότητές τους (αν και κυρίως σε τομείς στρατιωτικών εφαρμογών).