Πώς είναι η κατάσταση μετά την Αραβική Άνοιξη | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Πώς είναι η κατάσταση μετά την Αραβική Άνοιξη

Τα μνημειώδη προβλήματα και οι θετικές προοπτικές

Κατά τη διάρκεια του 2011, μια ρυθμική κραυγή αντηχούσε σε όλα τα αραβικά εδάφη: «Ο λαός θέλει να ανατρέψει το καθεστώς». Ξεπέρασε τα σύνορα με ευκολία, μέσα από εφημερίδες και περιοδικά, το Twitter και το Facebook, τα ερτζιανά του al Jazeera και του al Arabiya. Ο αραβικός εθνικισμός είχε εξαφανιστεί, αλλά εδώ, σε πλήρη άνθιση, ήταν κάτι που σίγουρα έμοιαζε με μια παναραβική αφύπνιση. Νέοι που αναζητούσαν πολιτική ελευθερία και οικονομικές ευκαιρίες, κουρασμένοι από το να ξυπνούν καθημερινά στην ίδια ανία, ξεσηκώθηκαν ενάντια στους αρτηριοσκληρωτικούς άρχοντές τους.

Ήρθε ως έκπληξη. Επί δύο γενιές σχεδόν, τα κύματα δημοκρατίας είχαν σαρώσει άλλες περιοχές, από τη νότια και την ανατολική Ευρώπη ως τη Λατινική Αμερική, από την Ανατολική Ασία ως την Αφρική. Αλλά όχι και τη Μέση Ανατολή. Εκεί, τύραννοι είχαν εναγκαλιστεί τον πολιτικό κόσμο και έγιναν ιδιοκτήτες των χωρών τους σε όλα εκτός από το όνομα. Ήταν ένα ζοφερό τοπίο: τρομεροί κυβερνήτες, σκυθρωποί πληθυσμοί, ένα τρομοκρατικό περιθώριο που ξεβράστηκε απογοητευμένο σε μια τάξη στερημένη από κάθε νομιμότητα. Οι Άραβες είχαν αρχίσει να αισθάνονται ότι ήταν καταραμένοι, καταδικασμένοι σε δεσποτισμό. Η ιδιαιτερότητα της περιοχής άρχισε να γίνεται όχι μόνο μια ανθρώπινη καταστροφή, αλλά και μια ηθική ντροπή.

Οι ξένες δυνάμεις είχαν κλείσει το μάτι σε αυτήν την πραγματικότητα, σκεφτόμενες σιωπηλά ότι αυτό ήταν το καλύτερο που μπορούσαν να κάνουν οι Άραβες. Σε μια ξαφνική έκρηξη Γουιλσονισμού στο Ιράκ και στη συνέχεια, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν τοποθετήσει τη δύναμή τους στο να στηρίξουν την ελευθερία. Ο Σαντάμ Χουσεΐν ήταν κρυμμένος σε κάποιο καταφύγιο, οι συριακές ταξιαρχίες του τρόμου και του εκβιασμού είχαν εκδιωχθεί από τον Λίβανο και ο δεσποτισμός του Χόσνι Μουμπάρακ, επί μακρόν στυλοβάτη της Pax Americana, φάνηκε να χάνει μέρος της κυριαρχίας του. Αλλά το μετά- Σαντάμ Ιράκ, διατήρησε ανάμικτα μηνύματα: υπήρχε δημοκρατία, αλλά και αίμα στους δρόμους και σεχταρισμός. Οι απολυταρχίες βολεύτηκαν και έκαναν τα πάντα για να ανατρέψουν το νέο ιρακινό σχέδιο. Το Ιράκ πυρπολήθηκε και οι άραβες τύραννοι θα μπορούσαν να το καταδείξουν ως μια προειδοποιητική ιστορία για την τρέλα της ανατροπής ακόμη και των χειρότερων δυναστών. Επιπλέον, το Ιράκ κουβαλούσε το διπλό βάρος της ταπείνωσης για τους σουνίτες Άραβες: ο φορέας της ελευθερίας εκεί ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο πόλεμος είχε ενδυναμώσει τα θετά παιδιά των Σιιτών του αραβικού κόσμου. Το αποτέλεσμα ήταν ένα αδιέξοδο: οι Άραβες δεν θα μπορούσαν να σβήσουν ή να αγνοήσουν το σκίρτημα της ελευθερίας, αλλά ούτε και το ιρακινό παράδειγμα θα μπορούσε να αποδείξει τον ανατρεπτικό φάρο ελπίδας που περίμεναν οι υποστηρικτές του.

Ειπώθηκε από τους ίδιους τους Άραβες ότι ο George W. Bush είχε εξαπολύσει ένα τσουνάμι στην περιοχή. Σωστό, αλλά οι Άραβες ήταν καλοί στο να περιμένουν καταιγίδες και πριν από καιρό οι ίδιοι οι Αμερικανοί αποθαρρύνθηκαν και εγκατέλειψαν τις αναζητήσεις τους. Οι εκλογές του 2006 στα παλαιστινιακά εδάφη πήραν το δρόμο της Χαμάς και μια νέα απογοήτευση και, μάλιστα, με την δημοκρατική ετυμηγορία ξεπέρασε την κυβέρνηση Μπους. Ο «κατακλυσμός» στο Ιράκ διέσωσε τον αμερικανικό πόλεμο εκεί την κατάλληλη στιγμή, αλλά εγκαταλείφθηκε το πιο φιλόδοξο όραμα για μεταρρύθμιση του αραβικού κόσμου. Οι τύραννοι είχαν επιζήσει από την σύντομη στιγμή της αμερικανικής αυτοπεποίθησης. Και σύντομα, ένας νέος σημαιοφόρος της αμερικανικής ισχύος, ο Μπαράκ Ομπάμα, κατέφθασε με ένα καθησυχαστικό μήνυμα: τέλος οι αλλαγές για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Θα έκαναν ειρήνη με το status quo, ανανεώνοντας τη συνεργασία τους με τους φιλικούς τυράννους ακόμα και αν αυτό ενέπλεκε τα εχθρικά καθεστώτα στη Δαμασκό και την Τεχεράνη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα παρέμεναν αγκιστρωμένες στην Καμπούλ για λίγο ακόμα, αλλά η ευρύτερη Μέση Ανατολή θα αφηνόταν στις Ερινύες της.

Όταν ξέσπασε μια εξέγερση στο Ιράν ενάντια στους θεοκράτες, ο Ομπάμα, το πρώτο καλοκαίρι της προεδρίας του, πιάστηκε απροετοίμαστος από την αναταραχή. Αποφασισμένος να συμβιβάσει τους ηγεμόνες, δεν μπορούσε να βρει τη γλώσσα για να μιλήσει στους αντάρτες. Εν τω μεταξύ, το συριακό καθεστώς το οποίο υπό πίεση είχε παραιτηθεί από την κυριαρχία του στο Λίβανο, τώρα ήταν πρόθυμο να την ανακτήσει. Μια μυστική εκστρατεία τρομοκρατίας και δολοφονιών, η επί τόπου δύναμη της Χεζμπολάχ και οι επιδοτήσεις του Ιράν, όλα μαζί εξαφάνισαν την «Επανάσταση των Κέδρων» που ήταν το καμάρι της διπλωματίας του Μπους.

Οι παρατηρητές που έβλεπαν την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή στα τέλη του 2010 θα ήταν έξυπνο να στοιχηματίσουν στην διαιώνιση της απολυταρχίας. Βλέποντας τον Μπασάρ αλ Άσαντ στη Δαμασκό, θα τους συγχωρούσαν το συμπέρασμα ότι μια παρόμοια μοίρα περίμενε τη Λιβύη, την Τυνησία, την Υεμένη και το μεγάλο αιγυπτιακό κράτος που ήταν ο πρωτοπόρος στην αραβική πολιτική και πολιτιστική ζωή. Ωστόσο, κάτω από την επιφάνεια της σταθερότητας, υπήρξε πολιτική μιζέρια και στειρότητα. Οι Άραβες δεν χρειάζονταν καμία «έρευνα ανθρώπινης ανάπτυξης» για να τους πει τη δυστυχία τους. Η συναίνεση είχε εξατμιστεί από το δημόσιο βίο: οι μόνοι συνδετικοί κρίκοι μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνώμενων ήταν η καχυποψία και ο φόβος. Δεν υπήρχε κανένα δημόσιο έργο για να κληροδοτηθεί στην επόμενη γενιά ως δικό της – ούτε καν σε αυτόν τον μεγαλύτερο και νεότερο πληθυσμό.

Και τότε συνέβη. Τον Δεκέμβριο, ένας απελπισμένος τυνήσιος μανάβης ονόματι Mohamed Bouazizi βρήκε μια διέξοδο, αυτοπυρπολούμενος σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τις αδικίες του status quo. Σύντομα, εκατομμύρια ανώνυμοι συνάνθρωποί του βρήκαν κι άλλη διέξοδο και ξεχύθηκαν στους δρόμους. Ξαφνικά, οι δεσπότες, που ήταν φαινομενικά ασφαλείς στην κυριαρχία τους, θεότητες καθόλα εκτός από το όνομα, βρέθηκαν κατατρεγμένοι. Από την πλευρά τους, οι Ηνωμένες Πολιτείες τρέχαν να προφτάσουν την αναστάτωση. «Σε πάρα πολλά μέρη, με πάρα πολλούς τρόπους, τα θεμέλια της περιοχής βουλιάζουν στην άμμο» διακήρυξε η αμερικανίδα Υπουργός Εξωτερικών Χίλαρι Κλίντον από το Κατάρ, στα μέσα Ιανουαρίου του 2011, καθώς η καταιγίδα ξεσπούσε. Το αραβικό τοπίο επιβεβαίωσε επαρκώς τις παρατηρήσεις της: αυτό που παρέλειψε είναι ότι θα θαβόταν επίσης γενιές αμερικανικής διπλωματίας.

Η ΦΩΤΙΑ ΕΤΟΥΤΗ ΤΗ ΦΟΡΑ

Η εξέγερση ήταν μια τακτοποίηση λογαριασμών ανάμεσα στις υπάρχουσες δυνάμεις και στον πληθυσμό που ήταν αποφασισμένος να τελειώνει με τους δεσπότες. Ξέσπασε σε μια μικρή χώρα στο περιθώριο της αραβικής πολιτικής εμπειρίας, περισσότερο μορφωμένη και οικονομικά εύρωστη και συνδεδεμένη με την Ευρώπη παρά με τα έθιμα. Καθώς η εξέγερση έφτανε ανατολικά, παρέλειψε τη Λιβύη και έφτασε στο Κάιρο, «τη μητέρα του κόσμου». Εκεί, βρήκε ένα σκηνικό αντάξιο των φιλοδοξιών της.

Η Αίγυπτος, συχνά ξεγραμμένη ως η πεμπτουσία της πολιτικής υποβολής, γνώρισε πραγματικά άγριες εξεγέρσεις. Ο Μουμπάρακ ήταν τυχερός που η χώρα τον ανέχθηκε για τρεις δεκαετίες. Ο διορισμένος διάδοχος του Ανουάρ αλ Σαντάτ, ο Μουμπάρακ, ήταν ένας προσεκτικός άνθρωπος, αλλά η βασιλεία του εμφάνισε δυναστικές φιλοδοξίες. Επί 18 μαγευτικές ημέρες τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, οι Αιγύπτιοι από όλα τα κοινωνικά στρώματα συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Ταχρίρ απαιτώντας να τον ξεφορτωθούν. Οι ανώτεροι διοικητές των ενόπλων δυνάμεων τον παραμέρισαν και ακολούθησε τη μοίρα του άλλου τυράννου Zine el-Abidine Ben Ali, ο οποίος είχε πέσει έναν μήνα νωρίτερα.

Από το Κάιρο, η αφύπνιση έγινε παναραβική υπόθεση, αρπάζοντας φωτιά στην Υεμένη και το Μπαχρέιν. Ως μοναρχία, το Μπαχρέιν ήταν μια σπάνια εξαίρεση, καθώς σε αυτή την εποχή ήταν κυρίως οι δημοκρατίες των ισχυρών που γέμισαν με αναταραχή. Ενώ όμως στις περισσότερες μοναρχίες υπήρχε μια οργή ανάμεσα σε κυβερνώντες και κυβερνώμενους, το Μπαχρέιν ήταν διαιρεμένο από ένα ρήγμα μεταξύ των σουνιτών ηγεμόνων και της σιϊτικής πλειοψηφίας. Έτσι ήταν ευάλωτο, και ήταν φυσιολογικό μια έκρηξη εκεί να μετατραπεί σε θρησκευτική διαμάχη. Η Υεμένη, εν τω μεταξύ, ήταν η φτωχότερη των αραβικών κρατών, με αποσχιστικά κινήματα που μαίνονταν στο Βορρά και το Νότο και τον πολωτικό ηγέτη Ali Abdullah Saleh, ο οποίος δεν είχε την ικανότητα να σώσει την τέχνη της πολιτικής επιβίωσης. Οι αντεκδικήσεις της Υεμένης ήταν ασαφείς: οι καυγάδες των φυλών και των πολεμάρχων. Η ευρύτερη αραβική αναταραχή έδωσε στους κατοίκους της Υεμένης που ανυπομονούσαν να απαλλαγούν από τον ηγεμόνα τους το θάρρος να τον προκαλέσουν.

Τότε, η εξέγερση διπλασιάστηκε πίσω στη Λιβύη. Αυτό ήταν το βασίλειο της σιωπής, το βασίλειο του διαταραγμένου, αυτοαποκαλούμενου «κοσμήτορα των αράβων ηγεμόνων» Muammar al-Qaddafi. Επί τέσσερις βασανιστικές δεκαετίες, οι Λίβυοι ήταν στο έλεος αυτού του δεσμοφύλακα, μισο- τύραννου και μισο- παλιάτσου. Ο Καντάφι είχε απομυζήσει τη χώρα του, η οποία ήταν η πλουσιότερη στην Αφρική αλλά και αυτή με τον πιο αβυσσώδη φτωχό πληθυσμό. Στα χρόνια του μεσοπολέμου, η Λιβύη είχε γνωρίσει άγρια αποικιοκρατία υπό το ζυγό των Ιταλών. Έκανε μια σύντομη ανάπαυλα υπό έναν ασκητικό ηγεμόνα, τον βασιλιά Ιντρίς, αλλά στα τέλη της δεκαετίας του 1960 είχε καταληφθεί από έναν επαναστατικό πυρετό. Ο Iblis wa la Idris, έγινε το απόφθεγμα της εποχής: «καλύτερα ο διάολος παρά ο Ιντρίς». Και η χώρα πήρε αυτό που ήθελε. Το πετρέλαιο συντήρησε την τρέλα: οι ευρωπαίοι ηγέτες και οι αμερικανοί διανοούμενοι παρομοίως κατέφθασαν φλερτάροντας. Τώρα, το 2011, η Βεγγάζη ξεσηκώθηκε, σε κάποια απόσταση από την πρωτεύουσα, και η ιστορία έδωσε στους Λίβυους μια ευκαιρία.

Οι αιγύπτιοι κυβερνώντες είχαν πει ότι η χώρα τους δεν ήταν Τυνησία. Ο Καντάφι δήλωσε ότι η δημοκρατία του δεν ήταν ούτε Τυνησία ούτε Αίγυπτος. Στο τέλος ο Άσαντ έλεγε ότι η Συρία δεν ήταν Τυνησία, Αίγυπτος ή Λιβύη. Ο Άσαντ ήταν νέος, όχι ηλικιωμένος. Το καθεστώς του είχε περισσότερη νομιμότητα, επειδή είχε αντιμετωπίσει το Ισραήλ αντί να συνεργαστεί μαζί του. Μίλησε πολύ νωρίς: στα μέσα Μαρτίου ήταν η σειρά της Συρίας.

Το Ισλάμ είχε κατοικοεδρεύσει στη Συρία, αφού ξεπέρασε την αραβική χερσόνησο και αφού γλίστρησε από τα χέρια των Αράβων στα χέρια των Περσών και των Τούρκων. Ακόμα και πριν από δεκαετίες, ο πατέρας του Μπασάρ αλ Άσαντ, Χάφεζ, - ένας άνθρωπος εξαιρετικά πανούργος και με πολιτικές δεξιότητες - είχε οδηγήσει τον στρατό και το κόμμα Μπάαθ στην απόλυτη εξουσία, δημιουργώντας ένα καθεστώς στο οποίο η εξουσία βρισκόταν στη μειονότητα των Αλαουιτών της χώρας. Ο γάμος του δεσποτισμού και του σεχταρισμού γέννησε την πιο τρομακτική κατάσταση στην ανατολική Αραβία.

Όταν ξέσπασε εκεί η εξέγερση το 2011 είχε μια διαφορετική γεωγραφία, όπως έχει καταδείξει ο γάλλος πολιτικός επιστήμονας Fabrice Balanche, βασισμένη στις περιοχές και τις αστικές συνοικίες των σουνιτών Αράβων της χώρας. Ξέσπασε στην Dara, μια απομακρυσμένη επαρχιακή πόλη στο νότο, στη συνέχεια εξαπλώθηκε σε Hamah, Homs, Jisr al-Shughour, Rastan, Idlib και Dayr az Zawr - προσπερνώντας περιοχές Κούρδων και Δρούζων καθώς και τα ορεινά χωριά και τις παραλιακές πόλεις που αποτελούν προπύργια των Αλαουιτών. Η βία στην εξέγερση της Συρίας ήταν ιδιαίτερα έντονη στην πόλη Homs, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη της χώρας, λόγω της εκρηκτικής δημογραφίας: τα δύο τρίτα αποτελούνταν από Σουνίτες, το ένα τέταρτο από Αλαουίτες και το ένα δέκατο από Χριστιανούς.

Βέβαια, δεν ήταν μόνο ο σεχταρισμός. Η Συρία είχε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά γεννήσεων στην περιοχή, με τον πληθυσμό της να έχει σχεδόν τετραπλασιαστεί από την εποχή που ο Hafez κατέλαβε την εξουσία το 1970. Οι αρτηρίες του καθεστώτος είχαν σκληρύνει, με ένα στρατιωτικο-εμπορικό σύμπλεγμα να δεσπόζει στην πολιτική και οικονομική ζωή. Δεν υπήρχαν πολλά περιθώρια στο κράτος να προσφέρει προστασία, καθώς κάτω από το λάβαρο της ιδιωτικοποίησης τα τελευταία χρόνια η πολιτεία είχε εξαφανιστεί. Η εξέγερση σκόρπισε την αίσθηση της οικονομικής αποκλήρωσης και την οργή μιας πλειοψηφίας σουνιτών που ήταν αποφασισμένοι να απαλλαγούν από την ηγεμονία μιας άθεης ομάδας.

ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Φυσικά, δεν υπήρξε κανένα ενιαίο σενάριο για το έργο που παιζόταν στα αραβικά καθεστώτα. Η Τυνησία, ένα παλιό κράτος με καθορισμένη εθνική ταυτότητα, ρύθμισε τις υποθέσεις της με σχετική ευκολία. Εξέλεξε μια συνταγματική συνέλευση στην οποία το al Nahda, ένα ισλαμικό κόμμα, εξασφάλισε την πλειοψηφία. Ο ηγέτης του al Nahda, Rachid al-Ghannouchi, ήταν ένας διορατικός άνθρωπος: τα χρόνια στην εξορία τού είχαν διδάξει να προσέχει και το κόμμα του σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού με δύο κοσμικούς εταίρους.

Στη Λιβύη, η ξένη παρέμβαση βοήθησε τους αντάρτες να ανατρέψουν το καθεστώς. Έσυραν τον Καντάφι από ένα σωλήνα αποχέτευσης, τον ξυλοκόπησαν και τον δολοφόνησαν και το ίδιο έγινε και με έναν γιο του. Αυτά ήταν τα μίση και η οργή που ο ίδιος ο τύραννος είχε φυτέψει: θέρισε όσα έσπειρε. Αλλά τη Λιβύη θα πρέπει να την δούμε μέσα από τον πλούτο, τον διάσπαρτο πληθυσμό και την προσοχή των ξένων. Καμιά ιστορική περίοδος δε θα μπορούσε να είναι τόσο θανατηφόρα για τη Λιβύη (και για άλλους) όσο η περίοδος Καντάφι.

Οι σκιές του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας υπερίπτανται πάνω από το Μπαχρέιν. Δεν υπάρχει μαζική τρομοκρατία, αλλά η πολιτική τάξη δεν επαρκεί. Υπάρχουν θρησκευτικές διακρίσεις και τα περίεργα μιας δυναστείας που κυβερνά, η Βουλή των Khalifa που κατέλαβε την περιοχή τα τελευταία χρόνια του δέκατου όγδοου αιώνα, αλλά δεν έχει ακόμα ειρηνικές σχέσεις με το λαό. Ξένοι επανδρώνουν τις δυνάμεις ασφαλείας και η πραγματική σταθερότητα φαίνεται πολύ μακρινή.

Όσον αφορά την Υεμένη, είναι η πεμπτουσία του αποτυχημένου κράτους. Το αποτύπωμα της κυβέρνησης είναι ελαφρύ, οι ηγέτες δεν προσφέρουν καμία λύτρωση, αλλά δεν υπάρχει δρακόντεια τρομοκρατία. Η χώρα ξεμένει από νερό. Οι τζιχαντιστές στο δρόμο για το Χίντου Κους βρήκαν εκεί ένα σπίτι: είναι σαν το Αφγανιστάν αλλά με μια ακτογραμμή. Οι άνδρες και οι γυναίκες που βγήκαν στους δρόμους της Σαναά το 2011 ζήτησαν την αποκατάσταση της χώρας τους, μια πιο αξιοπρεπή πολιτική από αυτή που είχαν από τον κυνικό ακροβάτη που ήταν στο τιμόνι για περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Είναι ασαφές αν θα την πάρουν.

Η Συρία παραμένει στο χάος. Η Χαμάς έφυγε από τη Δαμασκό τον Δεκέμβριο επειδή φοβήθηκε ότι θα μείνει στη λάθος πλευρά της βασικής αραβικής συναίνεση ενάντια στο συριακό καθεστώς. Το «Όχι Ιράν, όχι Χεζμπολάχ: θέλουμε ηγέτες που φοβούνται τον Αλλάχ» υπήρξε ένα από τα πιο ουσιαστικά συνθήματα των διαδηλωτών. Η ηγεμονία των Αλαουιτών ήταν ανώμαλη και το καθεστώς, μέσω της βίαιης αντίδρασής του στην εξέγερση, με τις δυνάμεις ασφαλείας να βεβηλώνουν τα τζαμιά, να πυροβολούν τους προσκυνητές και να διατάζουν τους άμοιρος αιχμαλώτους να διακηρύττουν ότι «δεν υπάρχει Θεός αλλά υπάρχει ο Μπασάρ», έχει προδιαγράψει τη δική του περιφερειακή εξορία. Ο Χάφεζ διέπραξε και αυτός ωμότητες, αλλά πάντα κατάφερνε να παραμείνει εντός του Αραβικού πλαισίου. Ο Μπασάρ είναι διαφορετικός –απερίσκεπτος- και ανάγκασε ακόμα και τον Αραβικό Σύνδεσμο, ο οποίος έχει μια ιστορία στο να παραβλέπει τις ανοησίες των μελών του, να αναστείλει τη συμμετοχή της Δαμασκού.

Ο αγώνας μαίνεται ακόμα, το Χαλέπι και η Δαμασκός δεν έχουν ξεσηκωθεί και ο εμπόλεμος ηγεμόνας φαίνεται πεπεισμένος ότι μπορεί να αντισταθεί στους νόμους της βαρύτητας. Σε αντίθεση με τη Λιβύη, καμία ξένη αποστολή διάσωσης δε φαίνεται στον ορίζοντα. Αλλά με πλήρη επιφύλαξη, μπορούμε να πούμε το εξής: η επίφοβη ασφάλεια που έχτισαν ο Χάφεζ, το κόμμα Μπάαθ και οι στρατιώτες των Αλαουιτών μαζί με τους βαρόνους των μυστικών υπηρεσιών, έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Όταν η συναίνεση και ο ενθουσιασμός του λαού έσβησαν, το κράτος βασίστηκε στο φόβο και ο φόβος ηττήθηκε. Στη Συρία, οι δεσμοί ανάμεσα στους κατόχους εξουσίας και το λαό έχουν κοπεί ανεπανόρθωτα.

ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΤΟΝ ΦΑΡΑΩ

Εν τω μεταξύ, η Αίγυπτος μπορεί να έχασε τη λάμψη των παλαιών χρόνων, αλλά ετούτη η αραβική περίοδος θα πρέπει να κριθεί από το τι τελικά συμβαίνει εκεί. Στα καταστροφολογικά σενάρια, η επανάσταση θα γεννούσε μια ισλαμική δημοκρατία: οι Κόπτες θα φύγουν, τα έσοδα από τον τουρισμό θα χαθούν για πάντα και οι Αιγύπτιοι θα λαχταρούν το σιδερένιο γράπωμα ενός φαραώ. Η ισχυρή επίδοση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και ενός ακόμα πιο εξτρεμιστικού κόμματος σαλαφιστών στις πρόσφατες βουλευτικές εκλογές, μαζί με τον κατακερματισμό της κοσμικής, φιλελεύθερης παράταξης, φαίνεται να δικαιολογούν την ανησυχία για την κατεύθυνση της χώρας. Αλλά οι Αιγύπτιοι θυμούνται με υπερηφάνεια τις φιλελεύθερες περιόδους της ιστορίας τους. Έξι δεκαετίες στρατιωτικής διακυβέρνησης τους αποστέρησαν την εμπειρία της ανοικτής πολιτικής και είναι απίθανο να τα παρατήσουν τώρα χωρίς να αγωνιστούν.

Οι εκλογές ήταν διαφανείς και διαφωτιστικές. Οι φιλελεύθερες και κοσμικές δυνάμεις δεν ήταν έτοιμες για τις εκλογές, ενώ η Αδελφότητα περίμενε μια τέτοια ιστορική στιγμή για δεκαετίες και επωφελήθηκε της ευκαιρίας. Μόλις βγήκαν οι σαλαφιστές από τις κατακόμβες άρχισαν να εκνευρίζουν το λαό και έτσι απέσυραν κάποιες από τις ακραίες θέσεις τους. Τα γεγονότα της πλατείας Ταχρίρ καθήλωσαν τον κόσμο, αλλά όπως το έθεσε ο νεαρός αιγύπτιος διανοούμενος Samuel Tadros «η Αίγυπτος δεν είναι Κάιρο και το Κάιρο δεν είναι πλατεία Ταχρίρ». Όταν κατακαθίσει η σκόνη, τρεις δυνάμεις θα συναγωνιστούν για το μέλλον της Αιγύπτου -ο στρατός, η Αδελφότητα και μια ευρεία φιλελεύθερη και κοσμική συμμαχία αυτών που θέλουν μια αστική πολιτεία και τον διαχωρισμό θρησκείας και πολιτικής, καθώς και τις σωτήριες χάρες μιας κανονικής πολιτικής ζωής .

Η Αδελφότητα βάζει στη μάχη την επί μακρόν καθιερωμένη μίξη πολιτικής πανουργίας και μιας ουσιαστικής δέσμευσης για την επιβολή πολιτικής τάξης που διαμόρφωσε το Ισλάμ. Ο ιδρυτής της, ο Hasan al-Banna, χτυπήθηκε από έναν δολοφόνο το 1949, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει στην πολιτική του μουσουλμανικού κόσμου. Ήταν ένας ακατάπαυστος μηχανορράφος, έκανε λόγο για θεϊκή ηγεμονία αλλά υποχθόνια συμφωνούσε με το παλάτι ενάντια στο κυρίαρχο πολιτικό κόμμα της εποχής του, το Wafd. Έπαιξε το πολιτικό παιχνίδι δημιουργώντας μια τρομερή παραστρατιωτική δύναμη, που επιδίωκε να διεισδύσει στο σώμα των αξιωματικών -κάτι που οι κληρονόμοι του έχουν νοσταλγήσει από τότε. Αναμφίβολα, θα κοίταζε με θαυμασμό τις στρατηγικές ικανότητες των διαδόχων του, έτσι όπως ελίσσονται μεταξύ των φιλελευθέρων και του Ανωτάτου Συμβουλίου των Ενόπλων Δυνάμεων, συμμετέχοντας στις ταραχές της πλατείας Ταχρίρ, αλλά υποχωρώντας από την πληθωρική τους στάση προκειμένου να υπογραμμίσουν τη δέσμευσή τους για νηφαλιότητα και δημόσια τάξη.

Η απλή αλήθεια είναι ότι η Αίγυπτος δεν έχει τα οικονομικά μέσα για την οικοδόμηση μιας επιτυχούς σύγχρονης Ισλαμικής τάξης, ό, τι και αν σημαίνει αυτό. Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν στηρίζεται στο πετρέλαιο, ενώ ακόμα και η μέτρια άνοδος του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, του ΑΚΡ, στην Τουρκία, είναι εξασφαλισμένη από την ευημερία που απορρέει από την «ευσεβή αστική τάξη» των πόλεων στους λόφους της Ανατολίας. Η Αίγυπτος βρίσκεται στο σταυροδρόμι του κόσμου και ζει από τον τουρισμό, τη Διώρυγα του Σουέζ, την παροχή εξωτερικής βοήθειας και τα εμβάσματα από τους Αιγύπτιους του εξωτερικού. Η αρετή πρέπει να υποκύψει στην αναγκαιότητα: μέσα στο τελευταίο έτος, τα συναλλαγματικά διαθέσιμα της χώρας συρρικνώθηκαν από 36 δισ. δολάρια σε 20 δισ. δολάρια. Ο πληθωρισμός σφυροκοπά την πόρτα της, η τιμή του εισαγόμενου σίτου είναι υψηλή και οι λογαριασμοί πρέπει να πληρωθούν. Τέσσερις υπουργοί Οικονομικών ήρθαν κι έφυγαν από τότε που έπεσε ο Μουμπάρακ. Η επιθυμία για σταθερότητα ισορροπεί πλέον τη μεθυστική ικανοποίηση ότι ένας τύραννος έπεσε.

Υπάρχουν μνημειώδη προβλήματα αν κοιτάξεις τους ηγέτες της Αιγύπτου κατά πρόσωπο και η απροθυμία τόσο της Αδελφότητας όσο και των ενόπλων δυνάμεων να αναλάβουν την εξουσία είναι αποκαλυπτική. Η ορθή κρίση και ο πραγματισμός, όμως, μπορούν να επικρατήσουν. Ένα έξυπνο μοίρασμα των λαφύρων και της ευθύνης θα μπορούσε να δώσει στην Αδελφότητα τους πιο αγαπημένους της τομείς διακυβέρνησης -εκπαίδευση, κοινωνική πρόνοια, και το δικαστικό σώμα- με τις ένοπλες δυνάμεις να αναλαμβάνουν την άμυνα, τις μυστικές υπηρεσίες, την ειρήνη με το Ισραήλ, τις στρατιωτικές σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη διατήρηση των οικονομικών προνομίων του σώματος των αξιωματικών. Οι φιλελεύθεροι κοσμικοί θα έχουν μέγα πλήθος, λόγο στην καθημερινή ζωή σε μια χώρα πολύ δύσκολο να συστηματοποιηθεί και να οργανωθεί και την ευκαιρία να προτάξουν έναν επιβλητικό πιθανό ηγέτη σε μελλοντικές προεδρικές εκλογές.

Εδώ και δύο αιώνες, η Αίγυπτος έχει εμπλακεί σε ένα σισύφειο αγώνα για εκσυγχρονισμό και μια θέση ανάμεσα στα έθνη που είναι αντάξια των φιλοδοξιών τους. Δεν τα πήγε καλά, όμως συνεχίζει να προσπαθεί. Τον περασμένο Αύγουστο, παίχτηκε μια σκηνή που θα μπορούσε να δώσει στους Αιγύπτιους κάποια παρηγοριά. Ο τελευταίος φαραώ της χώρας -ίσως και να είναι έτσι- ήρθε στο δικαστήριο με φορείο. «Κύριοι, είμαι παρών» είπε ο πρώην ηγεμόνας στον προεδρεύοντα δικαστή. Τον Μουμπάρακ δεν τον έσυραν από κανένα σωλήνα αποχέτευσης για να τον σφάξουν, όπως τον Καντάφι, ούτε βολεύτηκε με την οικογένειά του και δολοφόνησε τον ίδιο του το λαό κατά βούληση, όπως ο Άσαντ. Οι Αιγύπτιοι είχαν πάντα, σύμφωνα με τα λόγια του E. M. Forster, τη δυνατότητα να εναρμονίσουν τους αντιμαχόμενους ισχυρισμούς τους και πιθανόν αυτό να πράξουν και πάλι.

Η ΤΡΙΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΑΦΥΠΝΙΣΗ

Αυτή η αναταραχή, αυτή η αφύπνιση, είναι η τρίτη του είδους στη σύγχρονη αραβική ιστορία. Η πρώτη, μια πολιτική-πολιτιστική αναγέννηση που ξεπήδησε από την επιθυμία να ενταχθούν στο σύγχρονο κόσμο, ήρθε στα τέλη του 1800. Με επικεφαλής γραφιάδες και νομικούς, επίδοξους βουλευτές και Χριστιανούς διανοούμενους, προσπάθησε να αναδιοργανώσει την πολιτική ζωή, να διαχωρίσει τη θρησκεία από την πολιτική, να χειραφετήσει τις γυναίκες και να ξεπεράσει τα συντρίμμια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτό το μεγάλο κίνημα που ακολούθησε αρκετά κατάλληλους τρόπους, με τη Βηρυτό και το Κάιρο επικεφαλής, χρονογράφησε ο George Antonius, ένας χριστιανός συγγραφέας γεννημένος στο Λίβανο, της Αλεξανδρινής νεολαίας, απόφοιτος του Κέιμπριτζ και με προϋπηρεσία στη βρετανική διοίκηση της Παλαιστίνης. Το βιβλίο του, του 1938, «Το αραβικό ξύπνημα» παραμένει το βασικό μανιφέστο του αραβικού εθνικισμού.

Η δεύτερη αφύπνιση ήρθε στη δεκαετία του 1950 και ενδυναμώθηκε την επόμενη δεκαετία. Ήταν η εποχή του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ στην Αίγυπτο, του Habib Bourguiba στην Τυνησία και των πρώτων ηγετών του κόμματος Μπάαθ στο Ιράκ και τη Συρία. Χωρίς να είναι δημοκράτες, οι ηγέτες εκείνης της εποχής ήταν έντονα πολιτικοί άντρες που ασχολούνταν με τα μεγάλα θέματα. Προήλθαν από τη μεσαία τάξη ή και ακόμα χαμηλότερα και ονειρεύονταν εξουσία, εκβιομηχάνιση, να απαλλάξουν τους ανθρώπους από το αίσθημα κατωτερότητας που τους είχαν ενσταλάξει οι Οθωμανοί και κατόπιν ο αποικιακός ζυγός. Κανένας απλός απολογισμός δεν μπορεί να τους παρουσιάσει πλήρως: είχαν μνημειώδη επιτεύγματα, αλλά στη συνέχεια, η εκρηκτική δημογραφία μαζί με τις αυταρχικές ροπές των ίδιων και τις αδυναμίες τους αναίρεσαν το μεγαλύτερο μέρος του έργου τους. Όταν κλονίστηκαν, τα αστυνομικά κράτη και το πολιτικό Ισλάμ γέμισαν το κενό.

Η τρίτη αφύπνιση ήρθε στην κόψη του χρόνου. Η ζοφερότητα και οι κίνδυνοι του αραβικού κόσμου είχαν αυξηθεί. Ο λαός απεχθανόταν τους ηγέτες του και τους ξένους πάτρωνες αυτών των ηγετών. Ομάδες από τζιχαντιστές, σφυρηλατημένες μέσα στις απάνθρωπες φυλακές των φοβερών καθεστώτων, σκορπίστηκαν παντού, ψάχνοντας να σκοτώσουν και να σκοτωθούν. Ο Mohamed Bouazizi κάλεσε τους συντρόφους του σε μια νέα ιστορία και εκατομμύρια εισάκουσαν την έκκλησή του σε ολόκληρη την περιοχή. Τον περασμένο Ιούνιο, ο αλγερινός συγγραφέας Boualem Sansal έγραψε στον Bouazizi μια ανοιχτή επιστολή. «Αγαπητέ Αδελφέ», έλεγε, «Σου γράφω αυτά τα λίγα λόγια για να σε ενημερώσω ότι πάμε καλά, σε γενικές γραμμές, αν και κάθε μέρα διαφέρει: μερικές φορές αλλάζει ο άνεμος, βρέχει μολύβι, η ζωή ματώνει από κάθε πόρο. . . . Αλλά ας κοιτάξουμε για λίγο πιο μακροπρόθεσμα. Μπορεί αυτός που δεν ξέρει πού να πάει να βρει το δρόμο; Ο διωγμός του δικτάτορα σημαίνει το τέλος; Όπου και αν βρίσκεσαι Mohamed, δίπλα στο Θεό, μπορείς να πεις ότι δεν οδηγούν όλοι οι δρόμοι στη Ρώμη: το να εκτοπίσεις έναν τύραννο δεν σε οδηγεί στην ελευθερία. Οι φυλακισμένοι αρέσκονται με το να αλλάζουν φυλακές, επειδή σκέφτονται την αλλαγή σκηνικού και την ευκαιρία να κερδίσουν κάτι ακόμα στο δρόμο».

«Η καλύτερη μέρα μετά από έναν κακό αυτοκράτορα είναι η πρώτη» παρατήρησε κάποτε αξιομνημόνευτα ο ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος. Αυτή η τρίτη αραβική αφύπνιση βρίσκεται στην κλίμακα της ιστορίας. Εμπεριέχει τον κίνδυνο και την υπόσχεση, την πιθανότητα της φυλακής, αλλά και τη δυνατότητα της ελευθερίας.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/137053/fouad-ajami/the-arab-sprin...

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση https://twitter.com/#!/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση http://www.facebook.com/pages/Foreign-Affairs-Hellenic-Edition/191397164...