Πώς η Υεμένη στέγνωσε… μασώντας

Σε λίγο περισσότερο από μια δεκαετία, η Σαναά της Υεμένης, μπορεί να γίνει η πρώτη πρωτεύουσα στον κόσμο που στερεύει από νερό. Η κυβερνητική αποτυχία και η περιβαλλοντική κακοδιαχείριση έχουν μερίδιο τής ευθύνης για το «στέγνωμα» της πόλης. Αλλά υπάρχει και ένας πιο εντυπωσιακός ένοχος: ο εθνικός εθισμός στο Κατ (Qat), ένα ναρκωτικό που χρειάζεται απίστευτες ποσότητες νερού για να καλλιεργηθεί.

Εάν συνεχιστούν οι σημερινές τάσεις, μέχρι το 2025 προβλέπεται ότι 4,2 εκατομμύρια κάτοικοι της πόλης θα γίνουν πρόσφυγες λόγω έλλειψης νερού, αναγκασμένοι να εγκαταλείψουν την άγονη πατρίδα τους για πιο εύφορα εδάφη. Προσπαθώντας να προετοιμαστούν, ορισμένοι αξιωματούχοι έχουν ήδη εξετάσει την μετακίνηση της πρωτεύουσας κοντά στις ακτές. Άλλοι έχουν προτείνει με έμφαση την αφαλάτωση και την εξοικονόμηση για να κερδίσουν χρόνο.

Καθώς οι πολιτικοί διαφωνούν σχετικά με την καλύτερη πορεία για την Υεμένη, η έλλειψη νερού έχει ήδη οδηγήσει σε αστάθεια: σύμφωνα με την Al-Thawra, μια από τις κορυφαίες εφημερίδες της χώρας, το 70% έως 80% των συγκρούσεων στις αγροτικές περιοχές τής Υεμένης σχετίζονται με το νερό. Και σε όλη τη χώρα, οι εκτιμήσεις του Υπουργείου Εσωτερικών της Υεμένης, οι διαφωνίες που σχετίζονται με το νερό και την γη έχουν αποτέλεσμα περίπου 4.000 θανάτους κάθε χρόνο - 35 φορές μεγαλύτερος αριθμός από εκείνος των θυμάτων στην πιο θανατηφόρα επίθεση της Αλ Κάιντα στην ιστορία της χώρας.

ΤΟ QAT ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ

Η καλλιέργεια του Κατ, ενός ήπιου ναρκωτικού φυτού που απελευθερώνει ένα διεγερτικό κατά την μάσηση, αναλογεί σε ποσοστό έως 40% της άντλησης νερού από την Σαναά κάθε χρόνο και ο αριθμός αυτός αυξάνεται. Αυτό οφείλεται τόσο στο ότι το Κατ χρειάζεται πολύ νερό για να καλλιεργηθεί (πολύ περισσότερο από τον καφέ, ένα άλλο φυτό που ευδοκιμεί στο γόνιμο έδαφος της Υεμένης) όσο και στο ότι η καλλιέργειά του αυξάνει κατά περίπου 12% κάθε χρόνο, σύμφωνα με το υπουργείο Γεωργίας και Υδάτινων Πόρων της Υεμένης. Όχι μόνο έχει αφήσει χωρίς νερό τις καλλιέργειες τής λεκάνης τής Σαναά, αλλά έχει μεταστρέψει και δεκάδες χιλιάδες εκτάρια άλλων καλλιεργειών ζωτικής σημασίας - φρούτα, λαχανικά και καφέ – κι έχει στείλει τις τιμές των τροφίμων στα ύψη. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η αύξηση των τιμών των τροφίμων, με τη σειρά της, ώθησε ένα επιπλέον 6% της χώρας σε κατάσταση φτώχειας μόνο το 2008.

Πού οφείλεται η αυξανόμενη εξάρτηση από την παραγωγή qat; Οι αγρότες είναι πρόθυμοι να συμβιβαστούν με την υψηλή ανάγκη του φυτού για νερό, διότι έχει μια πιο κανονική απόδοση από ό, τι άλλες καλλιέργειες και επειδή η αγορά είναι σχεδόν εγγυημένη. Κάθε κυβικό μέτρο νερού που χρησιμοποιείται για την καλλιέργεια qat επιστρέφει ένα κέρδος πέντε φορές μεγαλύτερο από αυτό της αμέσως επόμενης πιο προσοδοφόρας καλλιέργειας, των σταφυλιών. Δεν υπάρχει αμφιβολία: σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, έως και 90% των ενηλίκων ανδρών στην Υεμένη μασούν QAT για τρεις έως τέσσερις ώρες ημερησίως και οι γυναίκες κυριολεκτικά τραγουδούν τα χαρίσματά του. (Ένα δημοφιλές τραγούδι: «Ζήτω το qat, το οποίο ... μας κάνει να μένουμε ειρηνικά στο σπίτι με τους φίλους μας»). Στους γάμους και στις εκδηλώσεις, η κοινωνική θέση μιας οικογένειας επιτυγχάνεται με την αξία του Κατ που σερβίρεται στους επισκέπτες. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι ένα τέτοιο δημοφιλές ναρκωτικό θα έχει βαθιές ρίζες σε έναν πολιτισμό, αλλά η ευρεία χρήση του είναι στην πραγματικότητα σχετικά νέα: στην δεκαετία του 1970, όταν η Υεμένη είχε λίγους ασφαλτοστρωμένους δρόμους, το Κατ, το οποίο έχει διάρκεια ζωής μόλις 24 έως 48 ώρες, συχνά δεν μπορούσε να φτάσει στην αγορά έγκαιρα, έτσι λιγότεροι άνθρωποι είχαν πρόσβαση σε αυτό.

Η Υεμένη δεν μπορεί να συνεχίσει να χρησιμοποιεί το νερό με αυτόν τον τρόπο. Το 2011, το ποσοστό τής κατανάλωσης νερού από την λεκάνη της Σαναά υπερέβη το ποσοστό της φυσικής αναπλήρωσης με συντελεστή πέντε. Και, ακόμη και αφότου το κατανόησαν αυτό, οι πολίτες της Υεμένης δεν έδωσαν βάρος στην εξοικονόμηση: ένα μεγάλο μέρος του ετήσιου βρόχινου νερού των 68 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων της χώρας χάνεται λόγω της κακοδιαχείρισης και των ανεπαρκών φραγμάτων.

Μέρος τού προβλήματος είναι ότι οι αγρότες, για τους οποίους η σωματική εργασία που ασκείται στον τομέα της γεωργίας είναι πηγή υπερηφάνειας, έχουν ευθύνη για τις πρακτικές σπατάλης, όπως η επιφανειακή άρδευση με την μέθοδο της πλημμύρας (δηλαδή, η ανεξέλεγκτη παροχή νερού πάνω στο έδαφος). Η στάγδην άρδευση - μια πρακτική που είναι περίπου 35% πιο αποτελεσματική και ευρέως διαθέσιμη με χαμηλό κόστος - θα μπορούσε εύκολα να αυξήσει την απόδοση των υδάτων. Αλλά όταν ρωτήθηκε για την στάγδην άρδευση, ένας αγρότης μου είπε ότι «η άρδευση των πλημμυρών είναι πιο έντιμη ... η [στάγδην άρδευση] το μόνο που απαιτεί είναι να γεμίζεις με νερό τις δεξαμενές».

Κάνοντας τα πράγματα χειρότερα, μολυσμένο νερό διαρρέει τα φράγματα της χώρας, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί παραγωγικά. Τον Μάιο του 2010 προέκυψαν πλημμύρες - οι χειρότερες που έχουν χτυπήσει την Σαναά εδώ και δεκαετίες - αλλά πολύ λίγο από το νερό κρατήθηκε για μελλοντική χρήση. Επιπλέον, το σύστημα της χώρας είναι μια καταστροφή. Σύμφωνα με το νόμο, μόνο η κυβέρνηση έχει το δικαίωμα να σκάψει και να συντηρήσει πηγάδια. Αλλά, σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες της σαρία, την οποία το σύνταγμα της Υεμένης ορίζει ως το μοναδικό νομικό πλαίσιο, ένα πηγάδι σε ιδιωτικό οικόπεδο είναι ιδιοκτησία του ιδιοκτήτη και όχι του κράτους. Έτσι, οι γεωτρήσεις συνεχίζονται. Σήμερα, η Εθνική Αρχή Νερού και Πόρων (NWRA) της Υεμένης, η οποία είναι επιφορτισμένη με την αστική διαχείριση νερού, υδροδοτεί μόνο το 36% των νοικοκυριών της Σαναά. Τα υπόλοιπα 2/3 προμηθεύονται νερό από φρεάτια υπόγειων υδάτων.