Η τελευταία ευκαιρία τής Ιαπωνίας

Αντιμέτωπες με την οικονομική στασιμότητα στα τέλη τής δεκαετίας τού 1970 και στις αρχές τής δεκαετίας τού 1980, οι περισσότερες από τις πλούσιες χώρες του κόσμου έκαναν μια μοιραία επιλογή. Μείωσαν τους φόρους. Περιέστειλαν τις κυβερνητικές ρυθμίσεις στον τομέα τής εργασίας, στον χρηματοοικονομικό τομέα, και σε άλλες αγορές. Άνοιξαν τις οικονομίες τους στο παγκόσμιο εμπόριο και την χρηματοδότηση. Και ιδιωτικοποίησαν λειτουργίες τής κυβέρνησης. Οι ιστορικοί τής οικονομίας πιθανώς ποτέ δεν θα συμφωνήσουν πλήρως σχετικά με το μέγεθος των συνεπειών τού νεοφιλελευθερισμού, όπως είναι γνωστός στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά οι περισσότεροι συμφωνούν ότι οι μεταρρυθμίσεις τουλάχιστον συνέβαλαν στην αύξηση των ανισοτήτων, την αύξηση της οικονομικής ανασφάλειας, και, τουλάχιστον προσωρινά, ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη.

Οι ρέκτες των δεδομένων θα περάσουν σίγουρα τις επόμενες δεκαετίες εξετάζοντας όλους αυτούς τους ισχυρισμούς. Ίσως ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουμε τα αποτελέσματα είναι να κοιτάξουμε σε μια χώρα που έχασε το πλοίο τού νεοφιλελευθερισμού: την Ιαπωνία. Ευημερώντας με την τελευταία έξαρση της μεταπολεμικής αναπτυξιακής προσαρμογής της, η Ιαπωνία κατάφερε να πλεύσει μέσα από την δεκαετία τού 1980 χωρίς να χρειαστεί να αντιμετωπίσει δύσκολες επιλογές σχετικά με την δομή τής οικονομίας της. Ως αποτέλεσμα, οι αγορές εργασίας της εφαρμόζουν ακόμα σφικτές ρυθμίσεις, με αυστηρή προστασία για τους εργαζόμενους πλήρους απασχόλησης, συμπεριλαμβανομένων των αυστηρών κανονισμών για την απόλυση των εργαζομένων. Οι εταιρικοί φόροι της παραμένουν σε υψηλά επίπεδα, και πολλές από τις εγχώριες αγορές εξακολουθούν να προστατεύονται από τις εισαγωγές πίσω από ένα ευρύ δάσος μη δασμολογικών εμπορικών φραγμών. Το χρηματοπιστωτικό της σύστημα παραμένει επικεντρωμένο στις μεγάλες τράπεζες που υποστηρίζονται από το κράτος αντί από τις κεφαλαιαγορές, και οι επιθετικές εξαγορές εξακολουθούν να εμποδίζονται από τα δικαστήρια. Δεν υπάρχουν «Gordon Gekko» στην Ιαπωνία.

Πολλά χαρακτηριστικά τής ιαπωνικής οικονομίας που συνήθως αποδίδονται στον ιαπωνικό πολιτισμό είναι, στην πραγματικότητα, το αποτέλεσμα μιας Ιαπωνίας που προσπαθεί να λειτουργήσει μια σύγχρονη οικονομία χωρίς νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις: ισχυρές αλλά αναποτελεσματικές εταιρείες, μικρή κινητικότητα στον τομέα τής εργασίας, χαμηλή ανεργία, μια σχετικά ίση κατανομή του εισοδήματος, και μια αγορά εργασίας που είναι σε μεγάλο βαθμό εις βάρος των γυναικών. Η Ταϊβάν, η οποία είναι πιθανότατα η πιο κοντινή χώρα στην Ιαπωνία από πολιτιστική άποψη, έχει πολύ μεγαλύτερη ανισότητα, μεγαλύτερη κινητικότητα στο εργατικό δυναμικό, περισσότερη ισότητα των φύλων και ένα υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ από την Ιαπωνία. Η Ταϊβάν, βέβαια, είναι μια χώρα χαμηλής φορολογίας, χαμηλής ρύθμισης, και με μεγάλη έκθεση στο εμπόριο με την Κίνα.

Τα οικονομικά προβλήματα της Ιαπωνίας είναι, πλέον, γνωστά – όπως και οι προσπάθειες του δυναμικού πρωθυπουργού της, Σίνζο Άμπε, να θέσει την χώρα σε υγιέστερη οικονομική βάση. Τα Abenomics, όπως είναι γνωστό το σχέδιό του, έχουν μια στρατηγική «τριών αξόνων», με τον πρώτο άξονα να είναι το πιο συχνό θέμα συζήτησης, μια δραματική έκρηξη της μη συμβατικής νομισματικής χαλάρωσης. Ο Shinichi Kuroda, ο δυναμικός νέος διοικητής τής Τράπεζας της Ιαπωνίας που διορίστηκε από τον Άμπε, έχει ορκιστεί ότι η τράπεζα θα συνεχίσει να αγοράζει ένα ευρύ φάσμα χρηματοοικονομικών προϊόντων μέχρις ότου ο πληθωρισμός ανέλθει στο 2%. Η προσπάθεια αυτή, που πολλοί περιμένουν να επιτύχει την ενίσχυση του πληθωρισμού, φαίνεται να έχει ήδη ανεβάσει τα χρηματιστήρια, την κατανάλωση, τις προσλήψεις και την εμπιστοσύνη των καταναλωτών. Αλλά, παντού εκτός από την χρηματιστηριακή αγορά, η άνοδος ήταν μέτρια. Ο πρώτος άξονας επρόκειτο να ακολουθηθεί από έναν δεύτερο – τα φορολογικά κίνητρα - τα οποία ουσιαστικά θυσιάστηκαν όταν ο Άμπε στράφηκε υπέρ μιας αύξησης του φόρου κατανάλωσης σε μια προσπάθεια να μειώσει σημαντικά το δημόσιο χρέος τής Ιαπωνίας. (Δεν είναι σαφές κατά πόσο η αύξηση των φόρων ήταν η επιλογή τού Άμπε ή αν πιέστηκε για αυτό, αλλά τούτο είναι λίγο έξω από το θέμα μας).

Έτσι, μένει μόνο ο τρίτος άξονας: οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Ο Άμπε υποσχέθηκε σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Αλλά υπάρχει ευρύτατος σκεπτικισμός στον δυτικό Τύπο [2] σχετικά με την προθυμία τού πρωθυπουργού και την ικανότητά του να προχωρήσει. Και υπάρχει σοβαρός λόγος για τον σκεπτικισμό. Προκειμένου να θεσπίσει ουσιαστικές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, ο Άμπε θα πρέπει να αντιστρέψει την πιο σημαντική απόφαση της οικονομικής πολιτικής τής Ιαπωνίας του τελευταίου μισού αιώνα. Θα πρέπει να αγκαλιάσει τον νεοφιλελευθερισμό.

Η μακρόχρονη οικονομική στασιμότητα της Ιαπωνίας μπορεί να κατηγορηθεί για τρία πράγματα. Πρώτον, την κατάρρευση της ζήτησης που προκλήθηκε από το σκάσιμο της φούσκας παγίων γύρω στο 1990 και στη συνέχεια επιδεινώθηκε από πολιτικά λάθη, και είχε επί το πλείστον ολοκληρώσει την πορεία της μέχρι το 2000. Δεύτερον, έναν πληθυσμό που γηράσκει [3], και που σκιάζει την κατά κεφαλήν ανάπτυξη που ήταν ισχυρότερη από όσο αποκαλύπτουν οι αριθμοί του συνολικού ΑΕΠ. Ο τρίτος ένοχος είναι ο πιο ανησυχητικός: η χαμηλή παραγωγικότητα. Οι οικονομολόγοι Takeo Hoshi του Πανεπιστημίου Στάνφορντ και Anil Kashyap του Πανεπιστημίου τού Σικάγου έδειξαν [4] ότι «η συνολική παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής» τής Ιαπωνίας - ένα κοινό μέτρο τής αποτελεσματικότητας με την οποία η εργασία και το κεφάλαιο χρησιμοποιούνται σε μια οικονομία - έχει ισοπεδωθεί από τα τέλη τού 1980, πριν ακόμα σκάσουν οι φούσκες. Εν τω μεταξύ, η συνολική παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής των Ηνωμένων Πολιτειών έχει αυξηθεί. Αν και οι δύο χώρες ήταν σχεδόν ισοδύναμες το 1990, η Ιαπωνία είναι τώρα μόνο περίπου κατά 70% αποτελεσματική σε σύγκριση με τους δυτικούς ομολόγους της.

Γιατί η Ιαπωνία είναι τόσο αναποτελεσματική; Οι Hoshi και Kashyap υποθέτουν ότι ο κύριος ένοχος είναι οι λεγόμενες εταιρείες-ζόμπι, οι οποίες προστατεύονται από την πτώχευση μέσω στενών σχέσεων με τις μεγάλες τράπεζες. Ένας αριθμός μελετών υποστηρίζουν την υπόθεση αυτή, τουλάχιστον εν μέρει. Αλλά, είναι επίσης πιθανόν αληθές ότι οι αυστηροί κανόνες, οι οποίοι προστατεύουν τις επιχειρήσεις από τον εγχώριο και διεθνή ανταγωνισμό, έχουν, επίσης, ευθύνη. Μια μελέτη τού ΟΟΣΑ το 2008, διαπιστώνει ότι οι κανονισμοί έχουν μειώσει την παραγωγικότητα της εργασίας (που είναι ένα εναλλακτικό μέτρο τής παραγωγικότητας) στον τομέα των υπηρεσιών τής Ιαπωνίας. Η αναποτελεσματικότητα είναι εύκολο να βρεθεί: ατελείωτες μη παραγωγικές συναντήσεις, βυζαντινά οργανογράμματα, άρνηση να υιοθετηθεί η τεχνολογία τής πληροφορικής, δια βίου απασχόληση, και μισθολόγια ξεκάθαρα βασισμένα στην εργασιακή αρχαιότητα. Και φυσικά υπάρχει η θρυλική ανισότητα των φύλων τής Ιαπωνίας, η οποία διατηρεί τις γυναίκες σε θέσεις χαμηλών προδιαγραφών, να σερβίρουν τσάι και να προσπερνιούνται στις προαγωγές και τις αυξήσεις, με τα ταλέντα τους να σπαταλιούνται.

Ο νεοφιλελευθερισμός θα έκανε τέτοιες ανεπάρκειες δύσκολο να διατηρηθούν. Η απελευθέρωση του εμπορίου θα αυξήσει τον ανταγωνισμό λόγω των εισαγωγών χαμηλού κόστους, αναγκάζοντας τις εταιρείες να μειώσουν το κόστος τους. Η απορρύθμιση θα τονώσει τον ανταγωνισμό, όπως το έκανε στην ευρυζωνική βιομηχανία της Ιαπωνίας (η οποία, μετά την απελευθέρωση, από το να είναι περίγελος έγινε μια από τις παγκοσμίως πιο αποτελεσματικές). Οι μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας θα επιτρέψουν στις εταιρείες να απολύουν τους λιγότερο παραγωγικούς από τους καλομαθημένους πλήρους απασχόλησης εργαζομένους. Και οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις, ιδίως το μεγαλύτερο περιθώριο για επιθετικές εξαγορές, θα αναγκάσει τους διευθυντές - που διοικούν τώρα τους τομείς τους ως σαν να είναι βαρόνοι - να αγωνίζονται για να δώσουν ώθηση στην παραγωγικότητα.

Ιδίως δύο από τις μεταρρυθμιστικές προτάσεις του Άμπε, υπόσχονται ακριβώς αυτό το είδος τού πικρού φαρμάκου. Η Trans-Pacific Partnership [5], μια αρκετά ολοκληρωμένη περιφερειακή συμφωνία ελεύθερου εμπορίου που θα περιλαμβάνει τις Ηνωμένες Πολιτείες, θα εισαγάγει περισσότερο ξένο ανταγωνισμό. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση Άμπε έχει κάνει παράλληλες συνομιλίες [6] με τις Ηνωμένες Πολιτείες για την άρση των θρυλικών μη δασμολογικών εμπορικών εμποδίων τής Ιαπωνίας, μια πυκνή ομάδα κανονισμών, ποσοστώσεων εισαγωγής και προτιμησιακών φόρων που ακόμα απομονώνουν μερικές από τις εγχώριες βιομηχανίες της Ιαπωνίας από τον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Ο Άμπε επιθυμεί επίσης να χαλαρώσει τους νομικούς περιορισμούς [7] σχετικά με τις απολύσεις εργαζομένων πλήρους απασχόλησης.

Όπως ήταν αναμενόμενο, οι προτάσεις του έχουν συναντήσει σκληρές αντιδράσεις από τους πολίτες. Αυτό είναι φυσικό. Ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί μια τεράστια, βασανιστική επιλογή για την Ιαπωνία. Ο πληθυσμός θα αντιμετωπίσει όχι μόνο το οικονομικό κόστος τού νεοφιλελευθερισμού - ανισότητα, αύξηση της ανεργίας, εργασιακή ανασφάλεια - αλλά και κοινωνικό κόστος. Το τέλος τού κορπορατισμού θα ισοδυναμούσε με την ολοσχερή καταστροφή τού κοινωνικού μοντέλου τής Ιαπωνίας. Πολλοί Ιάπωνες άνδρες, οι οποίοι υπερηφανεύονταν για καιρό ότι έφερναν τα χρήματα στο σπίτι τους, θα αισθανθούν υποβαθμισμένοι και θα χάσουν το ηθικό τους. Οι αυτοκτονίες, που ήδη συμβαίνουν με πολύ υψηλά ποσοστά και επικεντρώνονται στους άνεργους μεσήλικες άνδρες, θα μπορούσαν, τουλάχιστον προσωρινά να κορυφωθούν. Η εικόνα τής Ιαπωνίας για τον εαυτό της ως μια κοινωνία ισότητας και μεσαίας τάξης (ποτέ απόλυτα αληθής, αλλά παρ’ όλα αυτά εμπεδωμένη) θα καταρρεύσει. Αυτό είναι ένα υψηλό τίμημα που πρέπει να μελετηθεί.

Αλλά πάλι, ο κορπορατισμός έχει επίσης υψηλό κόστος. Η νωχελική παραγωγικότητα, φυσικά, καθιστά ολόκληρη την χώρα φτωχότερη. Το κατά κεφαλήν εισόδημα της Ιαπωνίας, το οποίο κάποτε συναγωνιζόταν εκείνο των Ηνωμένων Πολιτειών, είναι τώρα λιγότερο από το 75% των ΗΠΑ, μια διαφορά 13.000 δολαρίων ανά άτομο κατ’ έτος. Αλλά το κοινωνικό κόστος μπορεί να είναι ακόμη μεγαλύτερο. Η αγορά εργασίας δύο ταχυτήτων, που ήταν η απάντηση της ιαπωνικής επιχειρηματικότητας στον ξένο ανταγωνισμό, παραδίδει το ήμισυ των νεοεισερχομένων στην αγορά εργασίας σε δουλειές χαμηλού επιπέδου και μερικής απασχόλησης ή σε κατ’ αποκοπήν εργασίες, από όπου λίγοι μπορούν κάποτε να ξεφύγουν. Και η ανισότητα των φύλων τής Ιαπωνίας εμποδίζει πολλά εκατομμύρια Ιαπωνίδων από το να αισθάνονται πολίτες σεβαστοί και ισότιμοι (και είναι ίσως ένας παράγοντας για το χαμηλό ποσοστό γονιμότητας στην Ιαπωνία).

Έτσι, ο τρίτος άξονας των Abenomics δεν είναι απλώς η άρση τής Ιαπωνίας από την μακρά οικονομική της ύφεση. Αφορά σε μια σοβαρή επιλογή που θα καθορίσει τον καμβά τής ιαπωνικής κοινωνίας. Η αποτυχία τού τρίτου άξονα θα σημαίνει την συνέχιση του κορπορατισμού και την διατήρηση του κοινωνικού μοντέλου τής Ιαπωνίας, ακόμη και με το κόστος μιας αργής διολίσθησης στην οικονομική οπισθοδρόμηση. Οι εμπορικές και εργασιακές μεταρρυθμίσεις τού Άμπε ανοίγουν την πόρτα σε ένα τρομακτικό και αβέβαιο μέλλον - αλλά ένα μέλλον που είναι δυνητικά πιο ελεύθερο. Με άλλα λόγια, στην Ιαπωνία προσφέρεται μια δεύτερη ευκαιρία για να πάρει τον δρόμο που επέλεξε να μην ακολουθήσει την δεκαετία τού 1980.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/140264/noah-smith/japans-last-chance

Σύνδεσμοι:
[1] http://noahpinionblog.blogspot.com/
[2] http://www.nytimes.com/2013/11/01/business/international/concern-rising-...
[3] http://www.foreignaffairs.com/articles/139589/alexandra-harney/japans-si...
[4] http://www.nira.or.jp/pdf/1002english_report.pdf
[5] http://www.foreignaffairs.com/articles/137727/bernard-k-gordon/trading-u...
[6] http://www.globalpost.com/dispatch/news/kyodo-news-international/130807/...
[7] http://www.nytimes.com/2013/08/17/business/global/layoffs-illegal-japan-...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr