Ο σεχταρισμός επικρατεί

Οι πρόσφατες εκπληκτικές στρατιωτικές επιτυχίες τού «Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ και στην al-Sham» (ISIS) έχουν προκαλέσει ένα κύμα ζοφερών προβλέψεων για την διάλυση της περιφερειακής τάξης [τής συμφωνίας] Sykes-Picot στην Ανατολή και τον μαρασμό των εδαφικών κρατών τού Ιράκ και της Συρίας. Ωστόσο, το διακύβευμα είναι μεγαλύτερο από την διάλυση αυτού που πάντοτε ήταν διαπερατά σύνορα, και την κατάρρευση μιας από μακρού χρόνου ξεπερασμένης αγγλο-γαλλικής συμφωνίας. Πράγματι, αυτό το έτος θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την γέννηση μιας νέας περιφερειακής τάξης, μιας τάξης που απορρίπτει τους γεμάτους ρεαλισμό γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς τού παρελθόντος και προσκολλάται, αντ’ αυτού, στον σεχταρισμό.

Η τάση προς τον σεχταρισμό στους κατά τα άλλα ρεαλιστικούς γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς ξεκίνησε λίγο μετά την αμερικανική εισβολή και κατοχή στο Ιράκ το 2003 και κορυφώθηκε, προς το παρόν, στο «blitzkrieg» τής ISIS σε όλη την χώρα. Με άλλα λόγια, τα κέρδη τής ISIS καθαγιάζουν τις στενές και αποκλειστικές σεχταριστικές, εθνοτικές, θρησκευτικές και φυλετικές ταυτότητες -οι οποίες φαινόταν να έχουν αποδυναμωθεί κατά την διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης- αντί να δημιουργούν την πολιτικοποίησή τους. Τώρα, πολλές χώρες τού αραβικού κόσμου αρχίζουν να μοιάζουν με τον Λίβανο (ο οποίος κάποτε θεωρείτο μια αραβική εξαίρεση) στον οποίο οι ιστορικά κατασκευασμένες θρησκευτικές ταυτότητες έχουν θεσμοθετηθεί και χαλυβδωθεί από μια διευθέτηση του καταμερισμού τής εξουσίας με την συμμετοχή όλων των δρώντων. Με την πάροδο του χρόνου, οι θρησκευτικές ταυτότητες σε ολόκληρη την περιοχή μπορεί, όπως στο Λίβανο, να φτάσουν να φαίνονται συνεχείς και μόνιμες. Και αν το λιβανέζικο κυκλικό πρότυπο των πολιτικών κρίσεων, οι εσωτερικοί πόλεμοι, και οι εξωτερικές παρεμβάσεις αποτελούν κάποιον οδηγό, αυτό το μέλλον δεν θα είναι ευχάριστο.

Σίγουρα, η διευρυνόμενη σεχταριστική περιφερειακή τάξη έχει βαθιές ρίζες, κάτι για το οποίο ευθύνεται εν μέρει ο αυταρχισμός. Οι φιλελεύθερες ολιγαρχίες κυβέρνησαν για λίγο την περιοχή μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά ήταν βραχύβιες. Λόγω της πίεσης από την απώλεια της Παλαιστίνης το 1948, των εξωτερικών παρεμβάσεων και των εσωτερικών πραιτωριανών πιέσεων, τα εν λόγω καθεστώτα έδωσαν την θέση τους σε αυταρχικά, τα οποία έδωσαν προτεραιότητα στο κεντρικό ενιαίο κράτος. Αυτό το μοντέλο συγκέντρωσε τελικά την πολιτική και καταναγκαστική εξουσία στα χέρια μιας οικογένειας, αίρεσης, φυλής, τάξης, περιοχής ή σε έναν συνδυασμό των παραπάνω, αποξενώνοντας και αποκλείοντας έτσι άλλες ομάδες. Τα ομογενοποιημένα καθεστώτα προέβαιναν συστηματικά σε διακρίσεις, μεταξύ άλλων, εναντίον των Ασσύριων, των Κούρδων, των Σιιτών και των Τουρκμένων στο Ιράκ˙ Των νότιων στο Σουδάν και την Υεμένη˙ Των κοινοτήτων των Βερβέρων στην Αλγερία˙ Των Κούρδων και των αγροτών σουνιτών στην Συρία˙ Της ανατολικής επαρχίας Barqa και των μειονοτήτων Αμαζίγ, Ταμπού, και Τουαρέγκ στην Λιβύη˙ Των Bedoon (απάτριδες) στο Κουβέιτ˙ Των Σιιτών στο Μπαχρέιν και την Σαουδική Αραβία˙ Των Κοπτών στην Αίγυπτο˙ Και των Παλαιστίνιων στην Ιορδανία.

Η εκ των υστέρων αντίληψη είναι πάντα απολύτως ευκρινής, αλλά φανταστείτε ότι μετά την ανεξαρτησία τους τα αραβικά κράτη είχαν χτιστεί πάνω στην ιδέα τής συμμετοχικής ιθαγένειας του πολίτη. Ίσως τότε δεν θα είχαν αντιμετωπίσει τόσο συχνές και βίαιες απαιτήσεις για απόσχιση, αποκέντρωση, φεντεραλισμό και συνομοσπονδία. Η διάσπαση του Σουδάν σε δύο κράτη ήταν μια ακραία περίπτωση, και ίσως δεν αποτελεί το καλύτερο περιφερειακό προηγούμενο διότι ενθάρρυνε άλλες ομάδες να ακολουθήσουν παρόμοια πορεία, όπως οι Κούρδοι τού Ιράκ που αρνούνται πλέον την ύπαρξη μιας ιρακινής ταυτότητας και με τόλμη επιμένουν στην ανεξαρτησία. Πολύ καλύτερο παράδειγμα είναι η νέα ομοσπονδιακή θεσμική δομή τής Υεμένης, η οποία, παρά τις κάποιες εσωτερικές αντιφάσεις, τουλάχιστον αποφεύγει τον διαρκή πόλεμο κατά μήκος των φυλετικών, θρησκευτικών και περιφερειακών γραμμών. Ακόμη και στον μικρό Λίβανο, οι περισσότεροι Μαρωνίτες, οι οποίοι στην αρχή ήθελαν την δική τους χώρα και των οποίων η Εκκλησία και η πολιτική ελίτ αργότερα πίεσε τις αρχές τής Γαλλικής Εντολής να δημιουργήσει έναν Μεγαλύτερο Λίβανο, τώρα προτιμούν τις αυτοδιοικούμενες περιφέρειες και μια ευρεία διοικητική και πολιτική αποκέντρωση.

Όμως, η διευρυνόμενη περιφερειακή τάξη δεν βασίζεται ολόκληρη στην ιστορία. Πιο πρόσφατες γεωπολιτικές μάχες έχουν επίσης διαδραματίσει κάποιο ρόλο. Κατά τις πρώτες ημέρες αφότου έπεσαν τα αυταρχικά καθεστώτα τής Τυνησίας και της Αιγύπτου, φάνηκε να αναδύεται ένα νέο είδος πολιτικής. Οι διαδηλωτές επέλεξαν τη μη βία, ανασχεδιάζοντας τα δημόσια καθήκοντά τους ως πολίτες στην επιδίωξη μιας νέας πολιτικής κοινότητας που να στηρίζεται στην δημοκρατία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την οικονομική ευκαιρία. Η ομαλή μετάβαση στην δημοκρατία αποδείχθηκε, όμως, ανέφικτη, όχι λόγω της υποτιθέμενης αραβικής πολιτιστικής αποστροφής προς την δημοκρατία, αλλά μάλλον λόγω του πετρελαίου, της γεωπολιτικής και των μακροχρόνιων επιπτώσεων από την αραβο-ισραηλινή διένεξη.