Η ηθική του χρέους

Η πίστωση και το χρέος είναι κάτι περισσότερο από ορθολογικές συναλλαγές υλικών εντός μιας οικονομίας της αγοράς. Είναι κοινωνικά δομημένες [ενέργειες] και επικεντρώνονται σε θέματα σκληρών ηθικών κρίσεων για τον χαρακτήρα, την ισότητα και την «καλή πίστη». Οι κρίσεις αυτές, με την σειρά τους, συνδέονται με έντονα συναισθήματα δυσαρέσκειας, ντροπής και ταπείνωσης. Οι αλλαγές και οι αντικρουόμενες απεικονίσεις των προσωπικών πιστώσεων και χρεών επηρεάζουν σοβαρά την δύναμη και την ευημερία των κρατών.

Η ΣΚΛΑΒΙΑ ΤΟΥ ΧΡΕΟΥΣ

Μια ποικιλία κοινωνικών νοημάτων έχει συνδεθεί με το χρέος στον πάροδο του χρόνου. Και όμως ορισμένα σχέδια επαναλαμβάνονται. Σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες το χρέος συνυπάρχει με την «δουλεία», την «ελευθερία», την «ευγνωμοσύνη» και την «τιμή», όπως στην «ελευθερία από το χρέος», το «χρέος από ευγνωμοσύνη» και το «χρέος τιμής».
Στα ολλανδικά και τα γερμανικά, η λέξη Schuld σημαίνει τόσο χρέος όσο και ενοχή. Μια παρόμοια γλωσσική συνάφεια βρίσκεται στην εβραϊκή λέξη Chayav. Οι όροι αυτοί απεικονίζουν το βαθύ πολιτιστικό άγχος που συνδέεται με το χρέος και τα ισχυρά συναισθήματα ντροπής που μπορεί να προκαλέσει. Για τους Γερμανούς, η θρυλική νοικοκυρά της Σουηβίας είναι η παραδοσιακή πολιτιστική εικόνα της χρηστής οικονομικής συμπεριφοράς: Ο καθένας «θα πρέπει να ζει με όσα διαθέτει». Η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ ιδιοποιήθηκε αυτή την εικόνα για να δικαιολογήσει τις πολιτικές της σχετικά με την κρίση δημοσίου χρέους μετά το 2010 στην περιοχή του ευρώ.

Αντανακλώντας το γερμανικό περιβάλλον, ο Φρίντριχ Νίτσε προσέφερε έναν ανθρωπολογικό απολογισμό της ιστορικής σύνδεσης της ενοχής με το χρέος (das Schuldgefühl). Τόνισε ότι το χρέος ήταν συνδεδεμένο με την ηθικολογία των εννοιών του καθήκοντος, της τιμής, της αυτοεκτίμησης και του κύρους. Στο «Γενεαλογία της Ηθικής» (On the Genealogy of Morals ) [2], ο Νίτσε κοίταξε πίσω στην «παλαιότερη και πιο πρωτόγονη» προσωπική σχέση μεταξύ δανειστή και οφειλέτη ως την προέλευση του πώς «ένα πρόσωπο μετρά πρώτα τον εαυτό του έναντι του άλλου».

Πράγματι, η πίστωση και το χρέος όντως προϋπάρχουν των χρημάτων. Πήραν την μορφή εξυπηρετήσεων (χαρών) ανάμεσα σε φίλους και γείτονες, κάτι που δημιούργησε προσωπικές ηθικές υποχρεώσεις. Αργότερα, η δημιουργία του χρήματος παρείχε μια λογιστική μονάδα για την παρακολούθηση των χρεών. Το πιο σημαντικό, αυτό οδήγησε σε μια απο-προσωποποίηση των σχέσεων πιστωτή-οφειλέτη, καθιστώντας δυνατή την εμπορική κοινωνία. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται με τις καινοτομίες της [ταχυδρομικής] αποστολής και των εξασφαλίσεων απαιτήσεων. Με αυτόν τον τρόπο, το χρέος συνδέθηκε με την απειλή, και συχνά στην πραγματικότητα, με την διάβρωση της ελευθερίας, όχι μόνο για τα άτομα αλλά και για ολόκληρες οικογένειες. Βρέθηκαν σε μια κατάσταση «δουλείας του χρέους».

Συμβόλαιο μεταξύ του Patrick Larkin και του Thomas Blood, της 17ης Αυγούστου 1766. Βιβλιοθήκη της Βιρτζίνια.
------------------------------

Λόγω της υποδήλωσης της υποδούλωσης, επαναστατικές αλλαγές της εξουσίας, ή η άνοδος νέων κυβερνητών, συχνά έφεραν μαζί τους διαγραφές χρέους και καταστροφή αρχείων χρέους. Το πρώτο καταγεγραμμένο παράδειγμα αυτού φαίνεται να είναι το 2400 π.Χ. από τον βασιλιά Enmetena στην πόλη-κράτος των Σουμερίων Lagash στην Μεσοποταμία. Στην συνέχεια, η βιβλική παροιμία «Οι πλούσιοι κυριαρχούν πάνω στους φτωχούς, και ο δανειολήπτης είναι δούλος του δανειστή» χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει την ακύρωση «απεχθών» χρεών μετά την αλλαγή καθεστώτος. Χρησιμοποιήθηκε επίσης για την φυλάκιση οφειλετών, για παράδειγμα στα έργα του Καρόλου Ντίκενς.

Από τον 18ο αιώνα και μετά, υπήρχαν δύο κύριοι καταλύτες για την αναθεώρηση εννοιών του χρέους. Η πρώτη ήταν η άνοδος μιας νέας εμπορικής κοινωνίας, η οποία σχετιζόταν με τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και τον πολλαπλασιασμό των συμβατικών σχέσεων, ενθαρρυμένη πάνω απ’ όλα με την χρήση των εξασφαλίσεων για την επέκταση της πιστοληπτικής ικανότητας [3]. Οντότητες κανονικά μη επιλέξιμες για να δανειστούν ήταν σε θέση να συνάψουν πιστωτικές συναλλαγές. Η συνέπεια ήταν μια κοινωνία στην οποία οι σχέσεις πιστωτή-οφειλέτη κατέλαβαν κεντρική κοινωνική και πολιτική σημασία, εκπροσωπούμενη από μια επίδοξη τάξη εμπόρων-χρηματοδοτών, εισοδηματιών, και τα όψιμης αυτοπεποίθησης επαγγέλματα της λογιστικής και του δικαίου.

Ο δεύτερος καταλύτης για την αναθεώρηση του χρέους ήταν η γέννηση και η τεράστια αύξηση του δημόσιου χρέους. Ο μετασχηματισμός αυτός άνοιξε την συζήτηση αν η εξέλιξη αυτή ήταν μια δύναμη για το καλό ή για το κακό. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, τα καταστροφικά οικονομικά των Γάλλων βασιλέων στον 18ο αιώνα, είχαν μια βαθιά επίδραση στην οικονομική σκέψη. Ο Γάλλος φιλόσοφος Montesquieu εξέφρασε την ανησυχία του στο «Πνεύμα των Νόμων» [4]. Το δημόσιο χρέος, έγραψε, «παίρνει το αληθινό έσοδο του κράτους από εκείνους που έχουν δραστηριότητα και βιομηχανία, για να το μεταφέρει στους νωχελικούς: Δηλαδή, δίνει διευκολύνσεις για εργασία σε όσους δεν εργάζονται, και βαρύνει με δυσκολίες αυτούς που όντως εργάζονται».

Εν τω μεταξύ, οι Σκωτσέζοι στοχαστές Ντέιβιντ Χιουμ και Άνταμ Σμιθ φοβούντο ότι το δέλεαρ του δημόσιου χρέους θα διαφθείρει τα κράτη και θα δημιουργήσει πολιτικές της ψευδαίσθησης και της ύβρεως. Η χρηματοδότηση του δημοσίου χρέους διευκόλυνε καταστροφικούς πολέμους στην Ευρώπη και υποστήριξε την μάταιη επιδίωξη της αυτοκρατορίας στον Ατλαντικό, την Μεσόγειο και την Ινδία. Διεύρυνε επίσης την πολιτική πατρωνία, δημιουργώντας μια αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ των κρατών και των πιστωτών, κάτι που οδήγησε στην ολιγαρχία και τον κομματισμό και διακινδύνευσε την κατάρρευση της δημόσιας αρετής.