Η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται

Το 2010, μια ανησυχητική έκθεση προστέθηκε σε έναν κύκλο ανησυχητικών ειδήσεων. Άνδρες μιας ταξιαρχίας του Στρατού των ΗΠΑ, που είχαν συμπήξει μια αυτοαποκαλούμενη «kill team» (ομάδα θανάτου), είχαν στοχεύσει αδιακρίτως αμάχους στο νότιο Αφγανιστάν. Ως τρόπαια για τις πράξεις τους, οι στρατιώτες συγκέντρωναν δάχτυλα, οστά ποδιού και κρανία από τα θύματά τους. Φωτογραφίες που ελήφθησαν από τους στρατιώτες που ποζάριζαν δίπλα σε πτώματα ήρθαν στο φως, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο κύριος εμπνευστής κρατούσε λογαριασμό για κάθε θύμα, κάνοντας τατουάζ κρανία στην κνήμη του.

Τέτοιες ειδήσεις, δυστυχώς ένα επαναλαμβανόμενο χαρακτηριστικό της σύγχρονης ζωής, χαράσσουν μια προβλέψιμη πορεία. Η αρχική φρίκη υποχωρεί γρήγορα απέναντι στις επίσημες διαβεβαιώσεις και το αδιάκοπο κύμα άλλων ειδήσεων. Σε περίπτωση που το κοινό επιδιώξει να αντλήσει διαρκή πολιτικά συμπεράσματα από αυτές τις φρικαλεότητες, προβλέψιμα θα του υπενθυμιστεί ότι υπάρχει μόνο ένα: Ότι ένα αταβιστικό σκοτάδι κρύφτηκε στις καρδιές των ανθρώπων από την εποχή της εμφάνισης του είδους μας.

Ακόμη και μια βιαστική σκέψη σχετικά με τα διαθέσιμα στοιχεία, ωστόσο, δείχνει ότι τέτοιες φρικαλεότητες δεν είναι εκτροπές που διαπράττονται μέσα σε πολιτικό κενό. Ο Calvin Gibbs, ο κύριος υποκινητής της ομάδας θανάτου στο Αφγανιστάν [4], καυχιόταν ότι είχε κάνει τα ίδια πράγματα κατά την διάρκεια της κατοχής του Ιράκ. Αλλά η συλλογή από απομεινάρια του εχθρού ήταν επίσης διαδεδομένη από Αμερικανούς στρατιώτες κατά την διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Και όταν ο Gibbs αναφερόταν στα θύματα των φρικιαστικών πράξεών του ως «βρώμικοι άγριοι» [5], συνειδητά ή όχι, πατούσε σε μια παγιωμένη ιστορία κατάκτησης και κατοχής.

Η φρίκη του παρελθόντος ζει στην φρίκη του παρόντος, και μια υπεύθυνη εμπλοκή με το δεύτερο απαιτεί την κατανόηση του πρώτου. Αλλά αν μια αίσθηση της ιστορικής συνέχειας είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των σύγχρονων προβλημάτων, θα ήταν επίσης λάθος να σκιαγραφηθούν τέτοιες συνέχειες με πολύ ευρύ τρόπο. Ο πόλεμος και η βία είναι μαζί μας για πολύ καιρό. Αλλά οι πολιτικές και οικονομικές παράμετροι μέσω των οποίων παράγονται και αναπαράγονται σήμερα αποτελούν μέρος μιας ιστορικής εποχής της οποίας το παρόν είναι δυστυχώς ακόμα ένα κομμάτι: Η εποχή του ιμπεριαλισμού. Πράγματι, μετά από μια μακρά παύση, όταν φαινομενικά εξορίστηκε στην έρημο της εσωτερικής ακαδημαϊκής συζήτησης, ο «ιμπεριαλισμός» [6] είναι και πάλι ένα σλόγκαν, είτε νευρικά επικαλούμενος ως ένα παλιό φάντασμα προς αποφυγή είτε υιοθετούμενος ως ένα σίγουρο καλό [7].

Μια νεαρή Ιρανή κρατά ένα αντιαμερικανικό πλακάτ με την εικόνα του Προέδρου των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, στην Τεχεράνη, στις 13 Ιανουαρίου 2012. MORTEZA NIKOUBAZL / REUTERS
-----------------------------------

Χωρίς να αποτελεί έκπληξη, η ξαφνική δημοτικότητα του όρου δημιούργησε μεγάλη σύγχυση σχετικά με το τι σημαίνει και γιατί πρέπει να νοιαζόμαστε γι’ αυτό. Μέρος της δυσκολίας είναι ότι ο «ιμπεριαλισμός» χρησιμοποιείται για να αναφερθεί σε ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών και γλωσσικών φαινομένων σε όλους τους αιώνες και τις ηπείρους. Από την Περσική αυτοκρατορία της αρχαιότητας στις σύγχρονες αμερικανικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Μέση Ανατολή [8], από την οικονομική διείσδυση της Κίνας [9] στην Αφρική μέχρι την παλιά σοβιετική κυριαρχία επί της Ανατολικής Ευρώπης, κάθε πραγματική ή αντιληπτή μορφή ιεραρχίας ή προνομίου έχει αποκληθεί ιμπεριαλισμός. Αλλά η τόσο ευρεία χρήση του όρου τού στερεί την αναλυτική του έννοια˙ γι’ αυτό είναι χρήσιμο να εξετάσουμε εν συντομία την εμφάνιση και την εξέλιξη του ίδιου του όρου.

Παρά το γεγονός ότι το «ιμπέριουμ» [η «αυτοκρατορία»] έχει μακρές ιστορικές ρίζες, ο όρος «ιμπεριαλισμός» είναι μια σχετικά πρόσφατη καινοτομία, κάνοντας την είσοδό του στην παγκόσμια σκηνή στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Αυτό που ξεκίνησε ως ένα θέμα εσωτερικής πολιτικής προβλήθηκε στην διεθνή στίβο. Αρχικά χρησιμοποιημένος για να περιγράψει τις πολιτικές του Ναπολέοντα ΙΙΙ, στην δεκαετία του 1860, ο «ιμπεριαλισμός» σταδιακά κατέληξε να συνδέεται με το νέο κύμα των αποικιακών κτήσεων των ευρωπαϊκών κρατών. Την δεκαετία του 1890, αμφότεροι οι υποστηρικτές και οι αντίπαλοι της αποικιακής εξάπλωσης χρησιμοποιούσαν συνήθως τον όρο «ιμπεριαλισμός» στις δημόσιες συζητήσεις τους για την κατεύθυνση των κοινωνιών τους και, μάλιστα, του κόσμου. Ο όρος αναφερόταν στον φρενήρη αγώνα που είχε ξεσπάσει για ένα μερίδιο του ραγδαία συρρικνούμενου αποθέματος εδαφών που διατίθεντο για αποικιακό έλεγχο.

Ορισμένοι παρατηρητές της εποχής επέμειναν ότι, παρά ορισμένες επιφανειακές ομοιότητες, αυτές δεν ήταν σαν τις χυδαίες αυτοκρατορίες του παρελθόντος, τουλάχιστον από οικονομική άποψη. Άνδρες σαν τον Cecil Rhodes φορούσαν υπερήφανα τον μανδύα του «ιμπεριαλιστή», όχι μόνο λόγω του τεράστιου πλούτου που είχε συσσωρευτεί στην επιχείρηση, αλλά και γιατί ο ιμπεριαλισμός είχε υποσχεθεί μια λύση στο πρόβλημα της διατήρησης της κοινωνικής τάξης εγχωρίως. Όπως υποστήριξε ο Rhodes, ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπιστεί μια διογκούμενη εργατική τάξη στην Αγγλία ήταν να εξασφαλιστούν υψηλά ποσοστά κερδών που θα μετακυλίοντο σε αυτούς, καθώς και να αποκτηθούν νέες περιοχές όπου θα μπορούσαν να μεταναστεύσουν. Επιπλέον, τα οφέλη του ιμπεριαλισμού θα εκτείνοντο πέρα από τις εγχώριες μάζες, φέρνοντας τον πολιτισμό στις πιο μακρινές και πιο σκοτεινές γωνιές του κόσμου.