Ο εκδημοκρατισμός της Ευρώπης | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Ο εκδημοκρατισμός της Ευρώπης

Πώς η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να μεταρρυθμιστεί

Το Brexit έχει πυροδοτήσει πολλές συζητήσεις σχετικά με το πώς θα μεταρρυθμίσει την Ευρωπαϊκή Ένωση. Από τότε που το Ηνωμένο Βασίλειο ψήφισε να αποχωρήσει [2], αμέτρητοι επίτροποι, υπουργοί και πρόεδροι έχουν αναγνωρίσει ότι η ΕΕ πρέπει να γίνει πιο ευέλικτη και να ανταποκρίνεται στις ανησυχίες των πολιτών. Αλλά υπάρχει ένα γνωστό μοτίβο που εφαρμόζεται: Μέσα στις δύο τελευταίες δεκαετίες, μετά από κάθε κρίση [3], οι Ευρωπαίοι ηγέτες υπόσχονται να επανεξετάσουν την εναρμόνιση, απλώς για να συνεχίσουν με έναν τρόπο business-as-usual μόλις κατακαθίσει η σκόνη.

Η συζήτηση που διαμορφώνεται τώρα είναι λοιπόν εξαντλημένη. Ορισμένοι πιστεύουν ότι η ΕΕ μπορεί να σωθεί μόνο με την επιτάχυνση των κινήσεων προς μια πλήρη πολιτική ένωση. Η ομάδα αυτή περιλαμβάνει ανώτερους επιτρόπους της ΕΕ, πολιτικούς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, και τους υπουργούς Εξωτερικών της Γαλλίας και της Γερμανίας [4]. Άλλοι, συμπεριλαμβανομένων των ηγετών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης [5], της Δανία και της Ολλανδίας, έβγαλαν το αντίθετο συμπέρασμα. Αλλά ούτε η επιτάχυνση της ολοκλήρωσης ούτε η επιβράδυνσή της θα είναι αρκετή για να σώσει την Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιπλέον, οι τρέχουσες προτάσεις που βρίσκονται στο τραπέζι για να αυξηθεί η συνεργασία στην οικονομική πολιτική και την ασφάλεια, είναι απίθανο να αναθερμάνουν τον ενθουσιασμό για το ευρωπαϊκό σχέδιο σε μια εποχή κατά την οποία η καχυποψία των Βρυξελλών βρίσκεται σε άνοδο [6]. Επίσης, η εισαγωγή μεταρρυθμίσεων με τρόπο σχεδιασμένο για να παρακάμψουν τις προτιμήσεις των δήθεν κακά πληροφορημένων ή αδαών πολιτών της Ευρώπης [7] θα είναι τόσο πατροναριστική όσο και ανίκανη να παρέχει οποιαδήποτε μακροπρόθεσμη σταθερότητα.

Αντ’ αυτού, η ΕΕ πρέπει να αναμορφώσει ριζικά ολόκληρη την πολιτική δομή της. Μια πολυσυζητημένη επιλογή είναι η δημιουργία μιας ΕΕ δύο ταχυτήτων, με την δυνατότητα των λεγόμενων κρατών του πυρήνα να κινούνται προς την κατεύθυνση της πολιτικής ένωσης χωρίς τα κράτη της περιφέρειας. Ωστόσο, αυτή η λύση είναι πιθανό να είναι μη λειτουργική, καθώς λίγα νότια ή ανατολικο-ευρωπαϊκά κράτη θα ανεχθούν μια τέτοια μεταχείριση, και δύο υποτιθέμενα κράτη του πυρήνα –η Γαλλία και η Ολλανδία- έχουν μερικά από τα υψηλότερα επίπεδα λαϊκής εχθρότητας προς την ΕΕ στην γηραιά ήπειρο. Ακόμη, αν ο πυρήνας βασίζεται στην ευρωζώνη, θα υπάρχει μικρό περιθώριο για διαφορετικά επίπεδα ολοκλήρωσης, δεδομένου ότι σχεδόν όλα τα κράτη-μέλη είτε βρίσκονται ήδη στην ευρωζώνη είτε έχουν υπογράψει για να συμμετάσχουν σ’ αυτήν.

Αντί για αυτά, εκείνο που χρειάζεται η ΕΕ είναι μια αναγέννηση, μια αμφισβήτηση των ιδεών που κληρονόμησε για το πώς μοιάζει η συνεργασία μεταξύ των εθνών και των λαών. Αυτή η αναγέννηση θα πρέπει να αποστασιοποιηθεί από την εστίαση στις τυπικές, θεσμικές σχέσεις μεταξύ των κρατών και [να κινηθεί] προς ένα πιο δημοκρατικό συμβόλαιο βασισμένο στην αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών. Χωρίς την πληρέστερη συμμετοχή των πολιτών της Ευρώπης, δεν υπάρχουν νέες πολιτικές που να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν την τρέχουσα δυσφορία, η οποία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην έλλειψη εμπιστοσύνης των απλών ανθρώπων για το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Για την αντιμετώπιση αυτής της δυσφορίας, οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα πρέπει να υιοθετήσουν αυτό που εγώ αποκαλώ ένα συμβόλαιο των Ευρωπαίων πολιτών, που να διέπεται από τέσσερις αρχές συνεργατικής λήψης αποφάσεων.

ΕΝΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

Η πρώτη αρχή είναι η επιλογή. Προς το παρόν, τα κράτη-μέλη αναμένεται να εγκρίνουν όλες τις πολιτικές της ΕΕ, εκτός αν μπορούν να διαπραγματευτούν εξαιρέσεις –κάτι που είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνει. Αυτό θα πρέπει να αντικατασταθεί από το αντίθετό του: Μια εθελοντική διαδικασία και ευέλικτες αποδοχές [των όρων].

Αντί για μια συγκεντρωτική γραφειοκρατία στις Βρυξέλλες [8], η διαμόρφωση πολιτικής θα μπορούσε να είναι αποκεντρωμένη σε μια σειρά από κοινότητες [διαμόρφωσης] πολιτικής, οι οποίες θα επιβλέπουν την συνεργασία σε διάφορους τομείς πολιτικής και θα τυγχάνουν διαχείρισης από οργανισμούς γεωγραφικά κατανεμημένους σε όλη την Ευρώπη. Οι εθνικές κυβερνήσεις, στην συνέχεια, θα είναι ελεύθερες να επιλέξουν ποιες κοινότητες πολιτικής θα συμμετάσχουν, ανάλογα με τις προτιμήσεις των πολιτών τους. Η αρχή αυτή θα δώσει σε κάθε κράτος έναν ενεργό και θετικό ρόλο στην διαμόρφωση του μέλλοντος της ΕΕ και όχι έναν παθητικό με τον οποίο οφείλει να δεχτεί ανεπιθύμητες υποχρεώσεις.

Το πλέον ακανθώδες ζήτημα για ένα συμμετοχικό (opt-in) μοντέλο θα ήταν αν το ελεύθερο εμπόριο και η ελεύθερη κυκλοφορία των ανθρώπων πρέπει να είναι ξεχωριστά στοιχεία στο μενού. Ακόμα και αν κάποιος είναι αντίθετος με τους περιορισμούς στην ελεύθερη κυκλοφορία, υπό τις παρούσες συνθήκες μπορεί κάποια μέτρια διαβάθμιση της εφαρμογής της ελεύθερης κυκλοφορίας να μπορούσε να βοηθήσει για την διατήρηση του ευρωπαϊκού σχεδίου. Για παράδειγμα, οι νομικές διατάξεις για ένα «φρένο έκτακτης ανάγκης» ή μια προσωρινή παύση της μετανάστευσης, θα επιτρέπουν στα κράτη να προστατεύουν τις φτωχές ή τις ευάλωτες κοινότητές τους από την ταχεία αύξηση της μετανάστευσης χωρίς να ανατρέπουν την κεντρική αρχή της διασυνοριακής αλληλεπίδρασης. Το να δοθεί στους πληθυσμούς η ευκαιρία να επιλέξουν το προτιμώμενο επίπεδο διαφάνειας θα μπορούσε ακόμη και να αντισταθμίσει μακροπρόθεσμα τον ανελεύθερο εθνικισμό.

Φυσικά, η εθελοντική συμμετοχική (opt-in) προσέγγιση θα καταστήσει την ευρωπαϊκή συνεργασία εξαιρετικά δαιδαλώδη. Πολλοί τομείς της πολιτικής -όπως το εμπόριο και η περιβαλλοντική πολιτική ή η κοινωνική πολιτική και το ευρώ- δεν μπορεί να αποσυνδεθούν πλήρως, και θα πρέπει να υπάρξει κάποιος συντονισμός μεταξύ των κοινοτήτων των [διαφόρων] πολιτικών [τομέων]. Αλλά, οι κίνδυνοι κάποιας ακαταστασίας είναι πολύ μικρότεροι από εκείνους της συνέχισης της υφιστάμενης κατάστασης, η οποία δεν δίνει στα κράτη και στους πολίτες καμιά επιλογή διαχωρισμού των πτυχών της ενσωμάτωσης σε εκείνες που τις επιθυμούν έναντι εκείνων που δεν τις επιθυμούν [9].

10082016-1.jpg

Ούγγροι διαμαρτύρονται για την ευρωσκεπτικιστική κυβέρνηση του πρωθυπουργού Viktor Orbán, τον Φεβρουάριο του 2015. LASZLO BALOGH / REUTERS
------------------------------------------------

Η δεύτερη αρχή είναι η υπεράσπιση του πνεύματος ανταγωνισμού μεταξύ των διαφόρων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών μοντέλων της Ευρώπης. Ο ρόλος της ΕΕ θα είναι να θέσει γενικούς στόχους, όχι να επιβάλει λεπτομερή ή ενοχλητικά σχέδια για το πώς θα πρέπει να επιτευχθούν οι στόχοι. Τα κράτη-μέλη θα μπορούσαν στην συνέχεια να σχεδιάσουν τις δικές τους προτιμώμενες διαδρομές προς την επίτευξη των κοινών στόχων, και τα καλύτερα μοντέλα θα ευημερήσουν οικονομικά, δίνοντας το παράδειγμα μέσω των αποτελεσμάτων αντί για κανόνες [που πρέπει] να ακολουθούν. Για παράδειγμα, τα κράτη που θέλουν να τερματίσουν την λιτότητα [10] μπορεί να μην είναι σε θέση να πείσουν τα κράτη πιστωτές να υιοθετήσουν έναν πανευρωπαϊκό κεϋνσιανισμό, αλλά θα μπορούν να πειραματιστούν με την χρήση πολιτικών υπέρ της ανάπτυξης για την μείωση των επιπέδων του χρέους.

Η τρίτη κατευθυντήρια αρχή είναι ο έλεγχος από τους πολίτες (από κάτω προς τα πάνω, bottom-up). Η όλη δομή της ΕΕ -εφευρέθηκε πριν από 60 χρόνια σε μια πιο ευπειθή και ιεραρχική εποχή- είναι σήμερα απελπιστικά αντίθετη με τις υποκείμενες κοινωνικές τάσεις ως προς την ατομικότητα και την ενίσχυση της τοπικής εξουσίας. Μια πολύ πιο ριζοσπαστική έννοια της δημοκρατικής νομιμότητας είναι απαραίτητη.

Αντί για ατελείωτες συζητήσεις σχετικά με την βελτίωση της δημοκρατικής λογοδοσίας στην ΕΕ μέσω της δημιουργίας λίγων ακόμα επιτροπών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ή εθνικών νομοθεσιών, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θα πρέπει να ξεκινήσουν μια μεγάλη διετή δημοκρατική πρωτοβουλία στην οποία συνελεύσεις πολιτών και φόρουμ θα επιτρέπεται να αποφανθούν επί του είδους της ευρωπαϊκής πολιτικής συνεργασίας που οι απλοί άνθρωποι θα ήθελαν να δουν. Στις τοπικές κοινωνίες θα πρέπει να επιτρέπεται -και να ενθαρρύνονται να- συμμετέχουν σε όλα τα επίπεδα της διαμόρφωσης της πολιτικής της ΕΕ. Αυτή η τοπική συμμετοχή θα είναι ζωτικής σημασίας σε κάθε νέα φάση της [ευρωπαϊκής] ολοκλήρωσης. Εξ άλλου, η τάση της πολιτικής απάθειας μεταξύ των φιλο-ευρωπαϊστών νέων που επιλέγουν να μην ψηφίζουν, υποδηλώνει την ανάγκη για καινοτόμες μορφές άμεσης δημοκρατίας. Οι κοινωνίες έχουν αλλάξει ριζικά από την έναρξη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης˙ δύσκολα αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα πρέπει να αλλάξουν, επίσης.

Η τέταρτη αρχή είναι ότι η ευέλικτη διαφοροποίηση πολιτικών πρέπει να διερευνάται εντός των κρατών, όχι μόνο μεταξύ τους. Δεδομένης της εσωτερικής ποικιλομορφίας της Ευρώπης, μπορεί να μην είναι πλέον επιθυμητό να εφαρμοστούν ομοιόμορφα όλοι οι τομείς της πολιτικής σε κάθε κράτος-μέλος της ΕΕ. Σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες έχει ανοίξει ένα ρήγμα μεταξύ εκείνων που είναι ευχαριστημένοι με το κοσμοπολίτικο και διεθνιστικό πνεύμα της ΕΕ και εκείνων που αισθάνονται περιθωριοποιημένοι εξαιτίας της. Αλλά λίγα πρόκειται να κερδηθούν από τους θρήνους για την υποτιθέμενη άγνοια των εθνικιστών -ένα σχέδιο [ευρωπαϊκής] ολοκλήρωσης ανίκανο να αντιμετωπίσει τις ανησυχίες των αμφισβητιών, και το οποίο προχωρά μόνο με την καταστολή της δημοκρατικής φωνής τους, δύσκολα αξίζει να το υπερασπιστούμε. Η πρόκληση, μάλλον, είναι να επανεξετάσουμε ολόκληρη την μορφή της ευρωπαϊκής συνεργασίας για να επιτρέψουμε [να υπάρξει] περιθώριο και για τους κοσμοπολίτες και για τους εθνικιστές.

Όσον αφορά τα πρακτικά μιας τέτοιας διευθέτησης, οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα πρέπει να κοιτάξουν για νομικό πλουραλισμό. Ο νομικός πλουραλισμός διερευνά το πώς διαφορετικά νομικά και ρυθμιστικά πρότυπα θα μπορούσαν να συνυπάρχουν σε ένα ενιαίο πολιτικό σύστημα, και μια πλούσια ακαδημαϊκή βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα προσφέρει πόρους για τον σχεδιασμό νομικών συστημάτων που να φιλοξενούν πληθυσμούς με ριζικά διαφορετικές προτιμήσεις. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να υπάρξει ένα πιο φιλελεύθερο νομικό καθεστώς διευθέτησης της μετανάστευσης για τις μεγάλες πολυπολιτισμικές πόλεις της Ευρώπης και ένα αυστηρότερο για την ενδοχώρα, ή για ορισμένες περιφέρειες ενός κράτους-μέλους που μπορεί να θέλει να προσχωρήσει στις πρωτοβουλίες ευρωπαϊκής συνεργασίας στις οποίες αντιτίθενται άλλες περιοχές της χώρας.

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Ή ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ

Πολλοί θα διαμαρτυρηθούν ότι τέτοιες ριζικές αλλαγές και καινοτόμες (out-of-the-box) ιδέες δεν είναι εφικτές και ότι η ΕΕ θα πρέπει να επικεντρωθεί στην σταθεροποίηση του σημερινού status quo. Ή θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η υπερβολική ευελιξία και η δημοκρατική διαβούλευση θα ενδυναμώσει τους ευρωσκεπτικιστές. Αλλά αυτά αντανακλούν ένα νοσηρό τρόπο σκέψης: Η πραγματική πρόκληση για την ΕΕ δεν είναι απλώς να βρεθεί κάθε δυνατό μέσο για να περιοριστεί ο ευρωσκεπτικισμός, αλλά μάλλον να εξασφαλιστούν ισχυρότερα θεμέλια για την μελλοντική συνεργασία και αλληλεγγύη μεταξύ των Ευρωπαίων πολιτών. Το Brexit αποδεικνύει, μεταξύ άλλων, τον κίνδυνο από έναν πληθυσμό που αισθάνεται ότι έχει αγνοηθεί από την ηγεσία του. Πιο άμεσα, οι συμμετοχικές πολιτικές μπορούν να βοηθήσουν στο θέμα αυτό, και δεν θα πρέπει να αποφευχθούν απλά λόγω βραχυπρόθεσμων ανησυχιών περί λαϊκισμού. Οι μεταρρυθμιστές θα πρέπει επίσης να αμφισβητήσουν την κοινή παραδοχή ότι η ευέλικτη εναρμόνιση είναι συνώνυμη με την λιγότερη εναρμόνιση˙ εάν η ευελιξία είναι δομημένη με τον σωστό τρόπο, το αντίθετο είναι πιθανό να είναι αληθινό.

Φυσικά, στην πράξη είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θα σκοντάψουν όπως πριν. Αλλά αν οι Ευρωπαίοι ηγέτες κάνουν μόνο μικρές αλλαγές στην ΕΕ -ή καθόλου αλλαγές- θα αυξήσουν τις πιθανότητες επιτυχημένων δημοψηφισμάτων εξόδου από την ΕΕ στην Γαλλία, την Ολλανδία και αλλού, που θα μπορούσαν να καταστρέψουν μόνιμα το πνεύμα της ευρωπαϊκής ενότητας. Είναι καλύτερα να δράσουν τώρα και να προκαταλάβουν μια μη αναστρέψιμη κατάρρευση. Δεν έχει νόημα οι ηγέτες της ΕΕ να κάνουν επανειλημμένα έκκληση για καινοτόμο σκέψη, αν στην συνέχεια δεν δείχνουν καμία πολιτική βούληση για την ανανέωση του κεντρικού μοντέλου της ολοκλήρωσης της Ένωσης.

Εάν οι Ευρωπαίοι ηγέτες είχαν πραγματικά την διάθεση να καινοτομήσουν, θα χρησιμοποιούσαν την 60ή επέτειο της Συνθήκης της Ρώμης το επόμενο έτος για να γυρίσουν σελίδα. Θα πρέπει να διακηρύξουν ότι η ΕΕ έχει εκπληρώσει την αποστολή της για την διασφάλιση της ειρήνης στην Ευρώπη, και να ξεκινήσουν ένα νέο Συμβόλαιο των Ευρωπαίων Πολιτών, σύμφωνα με τις αρχές της ευελιξίας και της καινοτομίας που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια πιο προοδευτική εποχή για το ευρωπαϊκό σχέδιο.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-08-08/democratizing-...

Σύνδεσμοι:
[1] http://carnegieeurope.eu/experts/?fa=828
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2016-06-25/new-di...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2016-06-28/roots-...
[4] http://www.wsj.com/articles/SB853792390104316000
[5] http://www.ft.com/cms/s/0/bee6d64e-3e14-11e6-8716-a4a71e8140b0.html?site...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-06-03/rise-populism-...
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2016-06-21/brexit...
[8] https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/2001-05-01/despotism...
[9] https://www.foreignaffairs.com/interviews/2016-07-10/brexiteers-celebration
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/greece/2015-01-29/austerity-vs-d...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition