Μαθήματα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία

Η Κλασσική Αθήνα και οι θεσμοί της συνεχίζουν να αποτελούν ακόμη και σήμερα, μετά από 2500 χρόνια, αντικείμενο ενδιαφέροντος από πολλούς επιστημονικούς κλάδους αλλά και πηγή έμπνευσης για τις σύγχρονες Δυτικές αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες. Στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μια ευάριθμη ομάδα οικονομολόγων ασχολείται εδώ και δώδεκα χρόνια με τα φαινόμενα της οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης της αρχαίας Αθήνας ερευνώντας, δημοσιεύοντας και φυσικά διοργανώνοντας επιστημονικές ημερίδες και συνέδρια. Έτσι, τις 23 και 24 Νοεμβρίου 2015 διοργανώσαμε συνέδριο με θέμα «Οικονομία και Δημοκρατία», με την συμμετοχή Ελλήνων και ξένων ειδικών από διάφορους κλάδους των κοινωνικών επιστημών: Ιστορία, Πολιτική Επιστήμη, Δίκαιο και Οικονομία. Με αφετηρία την Αθηναϊκή Δημοκρατία εστιάσαμε στην πρόσφατη παγκόσμια κρίση και κυρίως στην κρίση στην Ευρωζώνη, κρίσης οι οποίες ανέδειξαν σοβαρά προβλήματα στην λειτουργία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, στην δυνατότητα ελέγχου της πολιτείας επί των πολυεθνικών επιχειρήσεων και των χρηματαγορών αλλά και ένα έλλειμμα δημοκρατίας στην λειτουργία των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αν θέλαμε συνοπτικά να περιγράψουμε το θαύμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας θα λέγαμε ότι ήταν το αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησης θεσμικά δεσμευμένων πολιτών που αναζητούσαν την προσωπική τους ευημερία μέσα σε ένα εξελισσόμενο θεσμικό πλαίσιο, το οποίο εγγυόταν το δημόσιο συμφέρον και την κοινωνική δικαιοσύνη. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία λειτούργησε αποτελεσματικά μετά την μεταρρύθμιση του Κλεισθένη στα τέλη του 6ου αι. και για δύο αιώνες περίπου. Την περίοδο αυτή η Αθήνα ήταν μια πόλις-κράτος 250.000 έως 300.000 κατοίκων με μια οικονομία κυρίως γεωργική, με πολλά εργαστήρια οικιακής παραγωγής και ανεπτυγμένο εσωτερικό και εξωτερικό εμπόριο. Η Αθήνα εισήγαγε τεράστιες ποσότητες σιτηρών για να θρέψει τον πληθυσμό της, όπως και ξυλεία, ενώ εξήγαγε κυρίως βιοτεχνικά προϊόντα αλλά και λάδι, κρασί, ασήμι και μάρμαρο. Ωστόσο, οι μεγάλες ναυτικές δυνάμεις του ελληνικού χώρου της εποχής ήταν η Κόρινθος, η Σάμος, η Αίγινα και κάποιες πόλεις της Ιωνίας. Η Αθήνα δεν διέθετε ακόμη ικανό πολεμικό στόλο, γι’ αυτό και κατά την πρώτη περσική εισβολή το 490 π.Χ. επέλεξε να αποκρούσει τους Πέρσες στην στεριά, στον Μαραθώνα. Πριν την δεύτερη περσική εισβολή, δέκα χρόνια αργότερα, ο Θεμιστοκλής, έχοντας κατανοήσει την σημασία του πολεμικού στόλου, κατόρθωσε με την ψήφιση του περίφημου «Ναυτικού Ψηφίσματος» το 481 π.Χ., να ναυπηγήσει 100 νέες τριήρεις. Χάρη στο Θεμιστοκλή, οι Αθηναίοι αντιλήφθηκαν ότι για να αντιμετωπίσουν τη θανάσιμη εξωτερική απειλή της πλούσιας και πολυάριθμης περσικής αυτοκρατορίας ήταν αναγκαία η δημιουργία ικανής ναυτικής δύναμης, η οποία όμως επέφερε μεγάλους κοινωνικούς μετασχηματισμούς και μεταρρυθμίσεις.

Στην αρχαιότητα, η δημιουργία και η συντήρηση στόλου απαιτούσε οικονομικούς πόρους πολλαπλάσιους από τους στρατούς ξηράς. Για να βρεθούν οι πόροι αυτοί ήταν αναγκαία μια ριζική αναδιάρθρωση των δημοσίων οικονομικών. Τα δημόσια έσοδα ήταν μικρά, και αποτελούνταν κυρίως από προσόδους δημοσίων γαιών, δασμούς, πρόστιμα και λάφυρα πολέμου. Στα 483-482 π.Χ. ανακαλύφθηκε μια ιδιαίτερα πλούσια φλέβα αργύρου στα ορυχεία του Λαυρίου που υπολογιζόταν να αποφέρει συνολικά έσοδα περίπου 600.000 αθηναϊκών δραχμών ή 100 ταλάντων. Ως μέτρο σύγκρισης, την εποχή εκείνη το ημερομίσθιο ενός ειδικευμένου τεχνίτη ήταν μια δραχμή. Τα έσοδα αυτά επαρκούσαν για να καλύψουν τις τρέχουσες κρατικές δαπάνες και θα μπορούσαν ενδεχομένως να διανεμηθούν σε όλους τους Αθηναίους. Εντούτοις, ο Δήμος αποφάσισε να χρησιμοποιηθούν για τη ναυπήγηση 100 νέων τριήρεων.

Αντίγραφο του πλοίου Αργώ περνά τον Ισθμό της Κορίνθου, στις 2 Ιουλίου 2008.
REUTERS/Yiorgos Karahalis
----------------------------------------------

Το «Ναυτικό Ψήφισμα» αποτελεί το πρώτο παράδειγμα εφαρμογής αυτού που θα ονομάζαμε ως «Οικονομική Δημοκρατία», ήτοι μια διαδικασία λήψης αποφάσεων αναφορικά με πολιτικές επιλογές μέσω της άμεσης ψηφοφορίας των πολιτών, δι’ ανατάσεως της χειρός και χωρίς την διαμεσολάβηση οργανωμένων πολιτικών κομμάτων στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Η «Εκκλησία» λειτουργούσε έτσι και ως υποκατάστατο του μηχανισμού της αγοράς όπου ανταλλάσσονταν πληροφορίες, καθορίζονταν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, εκφράζονταν οι δημόσιες επιλογές για το είδος της δημόσιας δαπάνης, προσδιορίζονταν οι τιμές των δημόσιων αγαθών και κατανέμονταν τα φορολογικά βάρη. Ταυτόχρονα, αυτή η επιλογή χρηματοδότησης των δημοσίων αγαθών μέσω δημοκρατικών συλλογικών αποφάσεων διευκόλυνε τις διαδικασίες με αποτέλεσμα την μείωση αυτού του κόστους (που σήμερα αποκαλείται «κόστος των συναλλαγών») το οποίο αφορά στον ορισμό της αξίας των πλοίων, της αξίας της περιουσίας των λειτουργών, του κόστους των παραγωγικών συντελεστών, την στρατολόγηση των ναυτών κλπ.