Μια σκοτεινή εποχή για την ευρωπαϊκή δημοκρατία;

Στις 17 Νοεμβρίου, η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ και ο Αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα δημοσίευσαν ένα άρθρο στο γερμανικό περιοδικό Wirtschafts Woche [2], περιγράφοντας τις κοινές δεσμεύσεις των χωρών τους στις αξίες της ατομικής ελευθερίας, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου˙ την συλλογική άμυνα μέσω της συμμαχίας του ΝΑΤΟ [3]˙ και την διεθνή συνεργασία σε θέματα από την πολιτική για τους πρόσφυγες [4] μέχρι τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Το δοκίμιό τους χρησίμευσε ως υπενθύμιση των αξιών που βρίσκονται στο επίκεντρο της διατλαντικής συμμαχίας των φιλελεύθερων δημοκρατιών επί δεκαετίες.

Τους τελευταίους μήνες, εθνικιστές και λαϊκιστές αμφισβήτησαν αυτές τις αξίες και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Τον Ιούνιο, η ψήφος του Ηνωμένου Βασιλείου να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση έδωσε στους λαϊκιστές την πρώτη μεγάλη νίκη της χρονιάς. Στην συνέχεια, τον περασμένο μήνα, η εκλογή του Donald J. Trump στην προεδρία των ΗΠΑ τοποθέτησε στον πιο ισχυρό θώκο έναν υποψήφιο ο οποίος επέδειξε περιφρόνηση στις δημοκρατικές αξίες όπως η ελευθερία του Τύπου, η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας, καθώς και το κράτος δικαίου. Στην Ευρώπη, ακροδεξιοί πολιτικοί και αυταρχικοί από την Βουδαπέστη μέχρι την Μόσχα επευφημούσαν τη νίκη του Τραμπ˙ οι κατεστημένοι ηγέτες σοκαρίστηκαν. Η Δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία, φαινομενικά ανοδική στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, σήμερα δείχνει ότι απειλείται από όλες τις πλευρές. Αυτές είναι ιδιαίτερα σκοτεινές μέρες για την ευρωπαϊκή δημοκρατία.

Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει ακριβώς το πώς θα κυβερνήσει ο Trump ή ποια εξωτερική πολιτική θα ακολουθήσει. Όμως, ορισμένες από τις επιπτώσεις που θα έχει η προεδρία του σχετικά με την Ευρώπη και την διατλαντική συμμαχία είναι ήδη σαφείς. Η νίκη του Trump δεν θα ωθήσει ακροδεξιούς πολιτικούς στην εξουσία, αλλά μπορεί να ενισχύσει την αυτοπεποίθησή τους καθώς αμφισβητούν τους κατεστημένους πολιτικούς. Για όσους λαϊκιστές βρίσκονται ήδη στην εξουσία, όπως ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Όρμπαν και ο Γιάροσλαβ Καζίνσκι, ο επικεφαλής του κυβερνώντος κόμματος του «Νόμου και της Δικαιοσύνης» της Πολωνίας (PiS) και de facto ηγέτης της χώρας, η διοίκηση Trump θα μπορούσε να είναι ένας ισχυρός φίλος.

Οι δηλώσεις στην προεκλογική εκστρατεία του εκλεγέντα προέδρου προτείνουν ότι θα απαιτήσει οι ευρωπαϊκές χώρες να δαπανούν περισσότερα για την υπεράσπισή τους. Αυτή είναι μια λογική θέση, αλλά ο Trump μπορεί να εξουδετερώσει τα οφέλη από τυχόν αύξηση στις ευρωπαϊκές αμυντικές δαπάνες, υπονομεύοντας την αξιοπιστία της συμμαχίας του ΝΑΤΟ. Όσο για την ΕΕ, ως ένας υπερεθνικός οργανισμός που προωθεί τις πολυμερείς εμπορικές συμφωνίες, την ελεύθερη κυκλοφορία, τις περιβαλλοντικές ρυθμίσεις και το διεθνές δίκαιο, ενσωματώνει πολλά από αυτά στα οποία ο Trump είναι κραυγαλέα αντίθετος. Δεν ήταν έκπληξη, όταν, αμέσως μετά το δημοψήφισμα του Ηνωμένου Βασιλείου τον Ιούνιο, ο Trump έγραψε στο Twitter για να κηρύξει τον εαυτό του ως «κύριο Brexit» και έκτοτε έχτισε μια φαινομενική φιλία με τον Nigel Farage, τον πρώην ηγέτη του Κόμματος Ανεξαρτησίας του Ηνωμένου Βασιλείου.

Ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Όρμπαν μιλά στην Βουδαπέστη, τον Οκτώβριο του 2016. LASZLO BALOGH / REUTERS
----------------------------------------------------------

ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΝΤΕΧΕΙ;

Οι τελευταίες δοκιμασίες για το πολιτικό κατεστημένο της Ευρώπης ήρθαν στην Αυστρία και την Ιταλία στις 4 Δεκεμβρίου. Στις προεδρικές εκλογές της Αυστρίας, ο Alexander Van der Bellen, ένας φιλοευρωπαίος πρώην ηγέτης του κόμματος των Πρασίνων, νίκησε τον Norbert Hofer, τον ευρωσκεπτικιστή υποψήφιο του ακροδεξιού, αντι-μεταναστευτικού Κόμματος της Ελευθερίας. Αλλά η ανακούφιση που προκάλεσε η νίκη του Van der Bellen στην πλειοψηφία των Ευρωπαίων ηγετών δεν κράτησε πολύ: Αργότερα την ίδια ημέρα, οι Ιταλοί ψηφοφόροι κατάφεραν ένα πλήγμα στο κατεστημένο της χώρας τους, απορρίπτοντας την διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την συνταγματική μεταρρύθμιση που ο κεντροαριστερός πρωθυπουργός Matteo Renzi είχε μετατρέψει στην ουσία σε μια ψήφο εμπιστοσύνης για την ηγεσία του. Ο Renzi παραιτήθηκε, βυθίζοντας την Ιταλία σε μια περίοδο πολιτικής αβεβαιότητας [5] σε μια στιγμή που αντιμετωπίζει αυξανόμενες πιέσεις στο τραπεζικό σύστημά της και το δημόσιο χρέος της, μια μεταναστευτική κρίση και μια ορμητική λαϊκίστικη ομάδα, το Κίνημα των Πέντε Αστέρων.

Το επόμενο έτος, οι εθνικές εκλογές στην Γαλλία, την Γερμανία και την Ολλανδία θα δοκιμάσουν το εάν οι μετριοπαθείς μπορούν να κρατήσουν την γραμμή [άμυνας] εναντίον των ακροδεξιών δυνάμεων, όπως έκαναν στην Αυστρία. Κατ’ αρχάς, τον Μάρτιο, οι Ολλανδοί ψηφοφόροι θα προσέλθουν στις κάλπες για τις βουλευτικές εκλογές. Ο ένθερμος αντι-ισλαμιστής Geert Wilders και το ακροδεξιό Κόμμα του της Ελευθερίας, κατά πάσα πιθανότητα θα διαγωνιστούν στήθος με στήθος με τον νυν πρωθυπουργό Mark Rutte και το κεντροδεξιό Λαϊκό Κόμμα. Στην συνέχεια, τον Απρίλιο και τον Μάιο, η Γαλλία θα εκλέξει τον νέο πρόεδρο μετά από δύο γύρους ψηφοφορίας. Η Marine Le Pen, η ηγέτις του ακροδεξιού κόμματος Εθνικό Μέτωπο, θα αναδυθεί πιθανώς ως μια από τους δύο κορυφαίους υποψηφίους στον πρώτο γύρο, πιθανότατα απέναντι στον κεντροδεξιό Φρανσουά Φιγιόν του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος στον τελικό γύρο. Τέλος, τον Σεπτέμβριο, η Γερμανία θα διενεργήσει κοινοβουλευτικές εκλογές. Η Άνγκελα Μέρκελ επιδιώκει μια τέταρτη θητεία ως καγκελάριος και αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο ότι, για πρώτη φορά στην μεταπολεμική ιστορία της χώρας, ένα ακροδεξιό κόμμα -το «Εναλλακτική για την Γερμανία» [6]- θα εισέλθει στο ομοσπονδιακό κοινοβούλιο.

Η νίκη του Trump έχει ενισχύσει τις ελπίδες των λαϊκιστικών δυνάμεων στην Γαλλία, την Γερμανία και την Ολλανδία, αλλά στην κάθε περίπτωση, το κέντρο κατά πάσα πιθανότητα θα κρατήσει. Στο ολλανδικό κατακερματισμένο κομματικό σύστημα, θα χρειαστεί ένας συνασπισμός για να κυβερνήσει, και καθώς τα συστημικά κόμματα είναι πιθανό να αποφύγουν τον Wilders, ο Rutte κατά πάσα πιθανότητα θα επιστρέψει στο γραφείο του ως επικεφαλής μιας νέας πολυκομματικής κυβέρνησης. Στην Γαλλία, υπάρχει μια πραγματική πιθανότητα νίκης της Le Pen, αλλά είναι πιο πιθανό ότι οι κεντρώοι θα την εμποδίσουν συσπειρωνόμενοι γύρω από τον αντίπαλό της στον δεύτερο γύρο της ψηφοφορίας. Στην Γερμανία, η Μέρκελ απολαμβάνει υψηλά επίπεδα υποστήριξης. Επειδή η μεταναστευτική κρίση είναι υπό έλεγχο για την ώρα και επειδή έχει κάνει κάποιες παραχωρήσεις στους επικριτές στα δεξιά της, η καγκελάριος πιθανότατα θα κερδίσει άλλη μια θητεία. Οι εκλογές του 2017 μπορεί να παράγουν μια δεξιόστροφη μετατόπιση μεταξύ ορισμένων Ευρωπαίων κεντρώων, αλλά στα πιο ισχυρά κράτη της ΕΕ οι κυβερνήσεις που είναι δεσμευμένες στην φιλελεύθερη δημοκρατία φαίνεται πιθανό να παραμείνουν στο τιμόνι.

Παρά το γεγονός ότι ο Trump δεν θα είναι σε θέση να προωθήσει λαϊκιστές πολιτικούς σε θώκους, μπορεί να υποστηρίξει εκείνους που ήδη βρίσκονται στην εξουσία. Ο Trump έχει ήδη προσκαλέσει για επίσκεψη στην Ουάσιγκτον τον αυταρχικό Orban -τον οποίο η διοίκηση του προέδρου των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα απέφευγε σε μεγάλο βαθμό κατά την διάρκεια των τελευταίων πέντε ετών. Σε μια συνέντευξη Τύπου την 1η Δεκεμβρίου με ουγγρικά μέσα, ο Jeffrey D. Gordon, ένας σύμβουλος της εκστρατείας του Trump, ισχυρίστηκε ότι το στρατόπεδό του έβλεπε τον Orban ως «μεγάλο ηγέτη, έναν από τους καλύτερους στον κόσμο». Οι ηγέτες της κυβέρνησης του PiS της Πολωνίας, η οποία επιχειρεί μια αντισυνταγματική κατάληψη [7] του Συνταγματικού Δικαστηρίου της χώρας και αντιμετωπίζει την απειλή κυρώσεων από την ΕΕ [8], μπορούν να αναμένουν μια παρόμοια θερμή αντιμετώπιση. Κατά την διάρκεια της εκστρατείας, ο Trump επανειλημμένα επαίνεσε αυταρχικούς ηγέτες [9] και κατέστησε σαφές ότι ο ίδιος δεν βλέπει ως ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών [10] την προώθηση της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο εξωτερικό. Τα ανοίγματα του Trump στον Orban υποδηλώνουν ότι θα αγκαλιάσει τους Ευρωπαίους ηγέτες με αυταρχικές τάσεις, αντί να τους πιέσει να σεβαστούν τις δημοκρατικές αρχές, όπως έκανε η κυβέρνηση Ομπάμα.

Όσο για το ΝΑΤΟ, σε ένα τηλεφώνημα την 29η Νοεμβρίου με την Βρετανίδα πρωθυπουργό Theresa May, ο Trump υπογράμμισε την σημασία του τόσο για το Ηνωμένο Βασίλειο όσο και για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρά το γεγονός ότι ο Trump είναι απίθανο να διαλύσει την συμμαχία, της έχει ήδη προξενήσει μόνιμη ζημιά. Η εγγύηση περί αμοιβαίας άμυνας με βάση το άρθρο 5 του ΝΑΤΟ έχει στόχο να λειτουργήσει ως αποτρεπτικός παράγοντας, βεβαιώνοντας τους πιθανούς εχθρούς ότι μια επίθεση εναντίον ενός μέλους του ΝΑΤΟ θα προξενήσει μια αντίδραση από όλους. Αλλά ο Trump έχει υπονομεύσει σοβαρά την εγγύηση αυτή με τον υπαινιγμό ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα υπερασπιστούν μόνο τις χώρες του ΝΑΤΟ που έχουν εκπληρώσει τις δεσμεύσεις να ξοδεύουν τουλάχιστον το 2% του ΑΕΠ τους για την άμυνα. Και σηματοδοτώντας ότι ο ίδιος επιδιώκει θερμότερες σχέσεις με τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, έχει υπονομεύσει περαιτέρω την πίστη των συμμάχων του ΝΑΤΟ ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα έρθουν προς ενίσχυσή τους σε περίπτωση ρωσικής εισβολής.

Οπαδοί του «Εναλλακτική για την Γερμανία» γιορτάζουν στην διάρκεια τοπικών εκλογών στην Στουτγάρδη, στην Γερμανία, τον Μάρτιο του 2016. MICHAEL DALDER / REUTERS
------------------------------------------------

ΜΙΑ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Τον Μάρτιο, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα γιορτάσει την 60ή επέτειο της Συνθήκης της Ρώμης, η οποία καθιέρωσε την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, τον προκάτοχο της ΕΕ. Από την ίδρυση της ΕΕ, οι πρόεδροι των ΗΠΑ και από τα δύο κόμματα τάχθηκαν υπέρ της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ο Ομπάμα έχει επανειλημμένα τονίσει ότι η ευρωπαϊκή ενότητα αποτελεί ένα στρατηγικό ενδιαφέρον για τις Ηνωμένες Πολιτείες και, όπως ο ίδιος το έθεσε κατά την επίσκεψή του τον Νοέμβριο στην Ελλάδα, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι «ένα από τα μεγάλα πολιτικά και οικονομικά επιτεύγματα της ανθρώπινης ιστορίας». Οι ηγέτες της ΕΕ δεν θα πρέπει να αναμένουν καμία τέτοια ενθάρρυνση από τον Trump.

Αντίθετα, οι Ευρωπαίοι ηγέτες πρέπει να είναι προετοιμασμένοι για να δουν τον Trump να προσπαθεί να διαιρέσει την ένωσή τους και να βάζει τον ένα εναντίον του άλλου. Η ΕΕ συχνά υποστηρίζει τις φιλελεύθερες αξίες και πολιτικές -όπως οι πολυμερείς περιβαλλοντικές και εμπορικές συνθήκες, καθώς κι εκείνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα - στις οποίες ο Trump αντιτίθεται. Μια ισχυρή, ενωμένη Ευρώπη που εργάζεται για την προώθηση αυτών των φιλελεύθερων αξιών σε παγκόσμιο επίπεδο θα ερχόταν σε σύγκρουση με την πολιτική ατζέντα του Τραμπ. Γενικότερα, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ενσαρκώνει το είδος της «παγκοσμιοποίησης» που ο Trump και άλλοι λαϊκιστές χλευάζουν. Έτσι, δεν αποτελεί έκπληξη το ότι Trump υπερασπίστηκε το Brexit, προσέγγισε τον Orban και άλλους ευρωσκεπτικιστές πολιτικούς, και απηύθυνε έκκληση για θερμότερες σχέσεις με την Ρωσία, ακόμη και καθώς ο Πούτιν απειλεί την ευρωπαϊκή ασφάλεια και επιδιώκει να διαιρέσει την ΕΕ [11]. Οι ηγέτες της Ευρώπης πρέπει να περιμένουν περισσότερα από αυτά από τη νέα κυβέρνηση.

Η εποχή Trump θα παρουσιάσει μια βαθιά δοκιμασία ενότητας για την ταλαιπωρημένη ένωση της Ευρώπης. Καθώς η Ευρώπη αντιμετωπίζει τις διαπραγματεύσεις για το Brexit, την πιθανή αναβίωση της κρίσης της Ευρωζώνης στην Ιταλία, την παρατεταμένη προσφυγική κρίση, την ρωσική επιθετικότητα στην ανατολική πλευρά της, και την άνοδο της απολυταρχίας σε ορισμένα κράτη-μέλη της ΕΕ, θα πρέπει επίσης να ασχοληθεί με έναν πρόεδρο των ΗΠΑ ο οποίος μπορεί να κάνει περισσότερα για να εμποδίσει την ευρωπαϊκή συνεργασία παρά για να την ενθαρρύνει. Η Μέρκελ μπορεί αναμφίβολα να διαδραματίσει σημαντικό ηγετικό ρόλο σε αυτό το νέο πλαίσιο. Αλλά είχε δίκιο να τονίσει πρόσφατα [12] ότι «κανένα μεμονωμένο άτομο, ακόμη και με την μεγαλύτερη εμπειρία, δεν μπορεί να διορθώσει τα πράγματα σε όλο τον κόσμο».

Η νίκη του Van der Bellen στην Αυστρία και η αύξηση της δημόσιας στήριξης για την ΕΕ μετά την ψηφοφορία για το Brexit έχουν προσφέρει κάποια ελπίδα ότι η φιλελεύθερη δημοκρατική τάξη στην Ευρώπη μπορεί να επιβιώσει από τις κρίσεις που αντιμετωπίζει τώρα. Αλλά αν οι ηγέτες της Ευρώπης θέλουν η ένωσή τους να επιβιώσει σε αυτή την σκοτεινή για την δημοκρατία εποχή, θα πρέπει να προσφέρουν στους πολίτες ένα θετικό όραμα [13] για το μέλλον του συλλογικού σχεδίου τους και να διπλασιάσουν την δέσμευσή τους σε αυτό. Πάνω απ’ όλα, θα πρέπει να εργαστούν για να αναβιώσουν την φθίνουσα οικονομία της Ευρώπης, μετατοπιζόμενοι από την εμμονή τους με την λιτότητα στην έμφαση στην προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης. Θα πρέπει να μάθουν να αντιμετωπίζουν πιο αποτελεσματικά την μεταναστευτική κρίση, επεκτείνοντας τις πρόσφατες πρωτοβουλίες για την διασφάλιση των εξωτερικών συνόρων της Ευρώπης, ενώ θα παρέχουν περισσότερη στήριξη σε εκείνα τα κράτη που φέρουν το μεγαλύτερο προσφυγικό βάρος. Θα πρέπει να εντείνουν την αμυντική συνεργασία για να δείξουν στους πολίτες πώς τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα μπορούν να βοηθήσουν στην προστασία τους έναντι των κοινών απειλών. Και οι ηγέτες της ΕΕ πρέπει να αντισταθούν στους λαϊκιστές που βρίσκονται ανάμεσά τους, υπερασπιζόμενοι τις δημοκρατικές αξίες πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-12-07/dark-age-europ...

Σύνδεσμοι:
[1] https://twitter.com/rdanielkelemen
[2] http://www.wiwo.de/politik/ausland/us-wahlen/usa-and-germany-the-future-...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-06-13/natos-next-act
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/levant/2015-10-20/help-refugees-...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/italy/2016-12-05/after-italian-r...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-09-26/germanys-right-wing-c...
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/poland/2016-08-25/polands-consti...
[8] http://www.politico.eu/article/for-eu-poland-is-not-lost-yet-jaroslaw-ka...
[9] http://www.nbcnews.com/politics/2016-election/donald-trump-s-history-pra...
[10] https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2016/07/21/donald-trum...
[11] http://www.ecfr.eu/article/commentary_the_populist_putin_trump_insurgenc...
[12] http://www.npr.org/2016/11/20/502797677/german-chancellor-will-seek-a-fo...
[13] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/europe-reborn

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition