Τα οικονομικά της εξάρτησης | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Τα οικονομικά της εξάρτησης

Πώς κάποιες χώρες έφτασαν στο δημογραφικό βέλτιστο σημείο

Τα δημογραφικά είναι από τις πιο σημαντικές επιρροές στην συνολική οικονομική επίδοση μιας χώρας, αλλά σε σύγκριση με άλλους συντελεστές όπως η ποιότητα της διακυβέρνησης ή των θεσμών, ο αντίκτυπός τους είναι υποτιμημένος. Δημογραφικοί παράγοντες [2] όπως η ηλικιακή δομή του πληθυσμού, μπορούν να καθορίσουν αν μια δεδομένη οικονομία θα αναπτυχθεί ή θα μείνει στάσιμη [3] σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από όσο μπορούν να το κάνουν περισσότερο προφανείς αιτίες, όπως η κυβερνητική πολιτική. Μία από τις πιο επακόλουθες πτυχές των δημογραφικών που έχουν σχέση με την οικονομία είναι ένα φαινόμενο που είναι γνωστό ως «δημογραφικό μέρισμα», το οποίο αναφέρεται στην ώθηση της οικονομικής ανάπτυξης η οποία συμβαίνει όταν μια μείωση της συνολικής γονιμότητας, και η επακόλουθη είσοδος των γυναικών στην δύναμη των εργαζομένων [4], αυξάνει τον αριθμό των εργαζομένων (και έτσι μειώνει τον αριθμό των εξαρτώμενων) σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού. Το δημογραφικό μέρισμα συνέβαλε σε μερικές από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του εικοστού αιώνα, και η ικανότητα των χωρών να κατανοήσουν και να συλλάβουν αυτό το μέρισμα θα συνεχίσει να διαμορφώνει τις οικονομικές τους προοπτικές και στο μέλλον.

BABY BOOM

Πριν από τον εικοστό αιώνα, η ηλικιακή διάρθρωση των περισσότερων πληθυσμών θα μπορούσε να απεικονιστεί ως μια πυραμίδα. Τα υψηλά ποσοστά γονιμότητας και θνησιμότητας σήμαιναν ότι τα πολύ νεαρά άτομα, που αποτελούσαν την ευρεία βάση της πυραμίδας, ήταν πάντα η πιο πολυπληθής ομάδα σε μια κοινωνία, με έναν μειούμενο αριθμό ανθρώπων σε κάθε διαδοχική κατηγορία ηλικίας να σχηματίζει τις πλευρές της πυραμίδας που στενεύουν, με αποκορύφωμα την κορυφή, η οποία περιείχε έναν μικρό αριθμό πολύ ηλικιωμένων. Σε αυτές τις κοινωνίες, η «αναλογία εξάρτησης» (dependency ratio) ή η αναλογία των εξαρτώμενων από τους εργαζομένους -που ορίζεται από τον ΟΗΕ ως ο αριθμός των ατόμων κάτω των 15 και άνω των 64 ετών που διαιρείται με τον αριθμό των ατόμων μεταξύ 15 και 64- ήταν περισσότερο ή λιγότερο σταθερή, πράγμα που σημαίνει ότι τις περισσότερες φορές υπήρχε ένας σταθερός και επαρκής αριθμός εργαζομένων για την φροντίδα των εξαρτώμενων ατόμων, που είναι τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι. Μόνο οι μεγάλοι πόλεμοι, οι πανδημίες ή οι βαθιές οικονομικές κρίσεις διατάρασσαν το σχήμα της πυραμίδας.

Στον εικοστό αιώνα, ωστόσο, η δημογραφία στις βιομηχανικές χώρες έγινε πιο ασταθής ως αποτέλεσμα κρίσεων όπως οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και η Μεγάλη Ύφεση. Για παράδειγμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, το συνολικό ποσοστό γονιμότητας, που μετρά τον μέσο αριθμό παιδιών ανά γυναίκα, μειώθηκε από 3,0 στα μέσα της δεκαετίας του 1920 στο 2,2 στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Στην συνέχεια, κατά την διάρκεια της μεταπολεμικής έκρηξης των γεννήσεων, η συνολική γονιμότητα εκτοξεύτηκε στο 3,7 στα τέλη της δεκαετίας του 1950, πριν να πέσει στο 1,8 στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, η γονιμότητα των ΗΠΑ κυμάνθηκε εντός του εύρους 1,8 με 2,1.

Ήταν αυτή η μεταβλητότητα που επέτρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως και σε βιομηχανικές χώρες αλλού, να επωφεληθούν από το δημογραφικό μέρισμα. Στην ουσία, το δημογραφικό μέρισμα είναι αυτό που συμβαίνει όταν η αύξηση του σε ηλικία εργασίας πληθυσμού μιας χώρας συμπίπτει με μια μείωση του δείκτη εξάρτησης. Αυτό είναι συνήθως το αποτέλεσμα δύο σχετικών εξελίξεων: Πρώτον, της μείωσης της γονιμότητας [5], η οποία μειώνει τον αριθμό των εξαρτώμενων παιδιών σε σχέση με τους ενήλικες˙ και δεύτερον, της αύξησης της συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό, κάτι που γίνεται δυνατόν εξαιτίας της μείωσης της γονιμότητας, καθώς και από ευρύτερες κοινωνικές τάσεις όπως η γυναικεία παιδεία και η αλλαγή των πολιτιστικών προτύπων γύρω από τις γυναίκες και την εργασία. Ο συνδυασμός των δύο σημαίνει ότι υπάρχει μεγαλύτερο κατά κεφαλήν εισόδημα, απελευθερώνοντας χρήματα για επιλεκτικές δαπάνες για εισόδημα και επενδύσεις.

28022017-1.jpg

Το παιδί μιας μαίας σε αιώρα μέσα σε ένα μαιευτήριο στο Καράτσι, τον Οκτώβριο του 2011. INSIYA SYED / REUTERS
-----------------------------------------------------------

Σκεφτείτε την περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μετά. Μεταξύ 1975 και 2015, το μέγεθος του πληθυσμού των σε ηλικία εργασίας Αμερικανών αυξήθηκε από 141 εκατομμύρια σε 213 εκατ. Ταυτόχρονα, τα σύγχρονα κοινωνικά πρότυπα και οι νέες τεχνολογίες, όπως τα αντισυλληπτικά και το πλυντήριο, απελευθέρωσαν από τους περιορισμούς του νοικοκυριού και της ανατροφής των παιδιών περισσότερες γυναίκες από ποτέ. Σύμφωνα με το Υπουργείο Εργασίας των ΗΠΑ, [6], το 1940 μόνο το 20% των Αμερικανίδων ήταν στο εργατικό δυναμικό, και το 1966 ο αριθμός αυτός ήταν ακόμα μόνο 40%. Αλλά από το 1998, το 60% των γυναικών εργάζονταν, αντιπροσωπεύοντας πάνω από το 45% του εργατικού δυναμικού των ΗΠΑ. Καθ’ όλη αυτή την περίοδο, οι λιγότερες γεννήσεις και οι περισσότεροι εργαζόμενοι συνδυάστηκαν για την μείωση του δείκτη εξάρτησης. Οι τάσεις αυτές ήταν μια σημαντική κινητήρια δύναμη της μεγάλης οικονομικής άνθησης που ξεκίνησε το 1983 και τελείωσε με το οικονομικό κραχ του 2007-08. Κατά την διάρκεια της άνθησης, το πραγματικό ΑΕΠ των ΗΠΑ αυξανόταν κατά μέσο όρο 3,4% σε ετήσια βάση.

Πράγματι, ομοίως θετικές δημογραφικές τάσεις [7] ήταν εμφανείς σε όλον τον ανεπτυγμένο κόσμο -στην Ευρώπη, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ιαπωνία- κατά την διάρκεια του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα, οδηγώντας σε μαζική αύξηση του πλούτου και της ευημερίας σε όλη την υδρόγειο. Αλλά αυτό ήταν αλήθεια όχι μόνο στον πλούσιο κόσμο -μια από τις μεγαλύτερες ιστορίες αναπτυξιακής επιτυχίας των τελευταίων δεκαετιών, η Κίνα, επωφελήθηκε επίσης από το δημογραφικό μέρισμα. Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου το 1949, ο πληθυσμός της Κίνας εξερράγη καθώς τα ποσοστά θνησιμότητας μειώθηκαν ενώ η γονιμότητα παρέμεινε σε υψηλά επίπεδα –η συνολική γονιμότητα, σύμφωνα με Τμήμα Πληθυσμού του ΟΗΕ, ήταν κατά μέσο όρο 6,0 στην δεκαετία του 1950 και του 1960, ένα επίπεδο που αντιστοιχεί σήμερα μόνο σε λίγες αφρικανικές χώρες. Αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 1970 η κινεζική γονιμότητα άρχισε να μειώνεται, φθάνοντας το 2,9 το 1979 λίγο πριν από την εισαγωγή της πολιτικής του ενός παιδιού, μετά την οποία έφτασε στο χαμηλότερο επίπεδο του 1,5 το 2000. Την ίδια στιγμή, η Κίνα είχε πραγματοποιήσει εκτεταμένες εκστρατείες αλφαβητισμού επί αρκετές δεκαετίες. Μέχρι το 1990, ο αλφαβητισμός της κινεζικής θηλυκής νεολαίας [8] είχε φτάσει στο 91 τοις εκατό, δηλαδή τον παγκόσμιο μέσο όρο για τις χώρες του ανώτερου μεσαίου εισοδήματος εκείνη την εποχή, παρά το ότι η Κίνα είχε κατά κεφαλήν ΑΕΠ [9] στα 987 δολάρια, χαμηλότερα από το Σουδάν ή την Υεμένη. Οι δείκτες εξάρτησης μειώθηκαν ραγδαία, από 80,7 εξαρτώμενα άτομα ανά 100 εργαζόμενους το 1965 σε 34,5 το 2010. Σε συνδυασμό με την ταχεία ανάπτυξη σε άλλες μορφές –η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας αυξανόταν, όπως και το διεθνές εμπόριο- αυτό το δημογραφικό προφίλ αποδείχθηκε μια ευλογία για την ανάπτυξη της Κίνας [10].

ΜΕΓΑΛΩΝΟΝΤΑΣ

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα δείχνουν, επομένως, δύο πολύ διαφορετικά παραδείγματα για το πώς η οικονομία μπορεί να αξιοποιήσει το δημογραφικό μέρισμα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Δυτική Ευρώπη, τον Καναδά, την Αυστραλία και άλλες πλούσιες χώρες, τα οικονομικά οφέλη που συνδέονται με τα υψηλά επίπεδα μόρφωσης και την οικονομική ανάπτυξη υπήρχαν ήδη όταν η αναλογία εξάρτησής τους άρχισε να μειώνεται˙ στην Κίνα, τόσο οι κοινωνικοί δείκτες όσο και οι τάσεις της γονιμότητας ήταν το προϊόν της «από πάνω προς τα κάτω» καταναγκαστικής κρατικής δράσης. Όλοι, όμως, επωφελήθηκαν από τα δημογραφικά στο τέταρτο του αιώνα από το 1983 ως το 2007.

Ωστόσο, σήμερα, αυτές οι ευνοϊκές δημογραφικές τάσεις αντιστρέφονται. Όπως δείχνει το παρακάτω διάγραμμα, στις προηγμένες οικονομίες, ο δείκτης εξάρτησης έφθασε στο απόγειό του, για πρώτη φορά στην Ιαπωνία στις αρχές του 1990 και αργότερα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες από το 2005 έως και το 2010, μετά από το οποίο άρχισε να αυξάνεται.

28022017-2.jpg

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Στην κάθε περίπτωση, η αλλαγή στην κατεύθυνση του δείκτη εξάρτησης συνέπεσε με την πτώση των χρηματιστηριακών αγορών και την έναρξη της οικονομικής ύφεσης ή της στασιμότητας. Οι δείκτες εξάρτησης, όντως, αυξάνονται στις περισσότερες μεγάλες οικονομίες του κόσμου και θα συνεχίσουν να το κάνουν για πολλές δεκαετίες, κάτι που θα μπορούσε να είναι μια σημαντική τροχοπέδη για την οικονομική ανάπτυξη. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, η συνταξιοδότηση της μεγάλης γενιάς του baby boom θα οδηγήσει σε διόγκωση του αριθμού των εξαρτώμενων ατόμων ενώ η αύξηση του πληθυσμού λιμνάζει χωρίς νέα μετανάστευση. Και στην Κίνα, έχοντας εξαντληθεί οι θετικές επιπτώσεις της μείωσης της παιδικής εξάρτησης, οι αρνητικές επιπτώσεις της αύξησης του δείκτη εξάρτησης ηλικιωμένων [11] θα περιορίσει την ανάπτυξη, για τα καλά μέσα στον εικοστό πρώτο αιώνα.

28022017-3.jpg

---------------------------------------------------------------------

Παρά το γεγονός ότι η κινεζική κυβέρνηση έχει θέσει ως στόχο την αύξηση του ΑΕΠ φέτος [12] σε ένα σχετικά χαμηλό 6,5%, η εμπειρία της Ευρώπης, της Ιαπωνίας και των Ηνωμένων Πολιτειών δείχνει ότι η οικονομία της χώρας θα χρειαστεί άλλα κίνητρα για την άμβλυνση των επιπτώσεων της επιδείνωσης των δημογραφικών εξελίξεων.

Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ

Αλλά αν η γήρανση του πληθυσμού στις πιο αναπτυγμένες χώρες σημάνει το τέλος των δημογραφικών μερισμάτων τους, τα παγκόσμια δημογραφικά στοιχεία δεν είναι ομοιόμορφα στάσιμα. Πολλά μέρη του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της Ινδίας, τμημάτων της Νοτιοανατολικής Ασίας, και της υποσαχάριας Αφρικής, εξακολουθούν να έχουν υψηλά ποσοστά γονιμότητας και μεγάλη αύξηση πληθυσμού [13]. Όλα τους έχουν ποσοστά γονιμότητας σε πτωτική τροχιά, κάτι που τους δίνει -θεωρητικά- μια ευκαιρία για ένα δημογραφικό μέρισμα σε μια δεκαετία ή δύο από τώρα, υπό την προϋπόθεση ότι θα μπορούν να έχουν εντάξει άλλες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη, όπως η παιδεία, οι υποδομές και η διακυβέρνηση.

Μεταξύ των χωρών BRIC, η Βραζιλία, η Ρωσία και η Κίνα θα αντιμετωπίσουν παρόμοιες δημογραφικές αντιξοότητες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη. Ωστόσο, η Ινδία ξεχωρίζει με την αύξηση του πληθυσμού της και την πτώση του λόγου εξάρτησής της. Το ποσοστό γονιμότητας της χώρας ανέρχεται σήμερα σε 2,34 και αναμένεται να μειωθεί στο 1,89 μέχρι το 2050, και μεταξύ 2015 και 2040 ο λόγος εξάρτησής της θα μειωθεί από το 52,4 στο 47,1. Αν οι προσπάθειες του Ινδού πρωθυπουργού Narendra Modi να εκσυγχρονίσει την οικονομία της [14] αποδειχθούν επιτυχείς, η Ινδία θα μπορούσε να δει εντυπωσιακή ανάπτυξη στο μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο μέλλον.

Στην υποσαχάρια Αφρική, εν τω μεταξύ, ο πληθυσμός εξακολουθεί να αυξάνεται [15]. Στα επόμενα 35 χρόνια, ο αριθμός των σε εργάσιμη ηλικία Αφρικανών αναμένεται να αυξηθεί κατά 800 εκατομμύρια, από 518 εκατ. ανθρώπους το 2015 στο 1,31 δισ. ανθρώπους το 2050 -μια έκρηξη που φέρνει μαζί της την δυνατότητα είτε για μια παρατεταμένη άνθηση είτε για μια διαλυτική καταστροφή. Στην θεωρία, η υποσαχάρια Αφρική είναι στο ίδιο δημογραφικό βέλτιστο σημείο, όπως η Ινδία, με έναν αυξανόμενο πληθυσμό και έναν μειούμενο λόγο εξάρτησης. Τα ποσοστά γονιμότητας πέφτουν παντού, αν και από εξαιρετικά υψηλά επίπεδα. Το συνολικό ποσοστό γονιμότητας για την περιοχή είναι τώρα στα 4,75 παιδιά ανά γυναίκα και αναμένεται να μειωθεί στα 3,15 μέχρι το 2050, διάστημα κατά το οποίο ο λόγος εξάρτησης προβλέπεται να μειωθεί από το 85,6 στο 62,4. Αυτά είναι ακόμα πολύ υψηλά ποσοστά για το 2050, αλλά η γονιμότητα της Κίνας μειώθηκε ραγδαία από την δεκαετία του 1960 έως την δεκαετία του 1970, ακόμη και πριν από την εισαγωγή της πολιτικής του ενός παιδιού, οπότε μια ακόμα πιο γρήγορη πτώση της αφρικανικής γονιμότητας είναι μια πιθανότητα όσο μερικά από τα μεγαλύτερα κράτη, όπως η Νιγηρία και η Αιθιοπία, είναι σε θέση να αναπτύξουν ισχυρότερες κρατικές ικανότητες.

Πράγματι, υπάρχουν πολλοί λόγοι για να είμαστε αισιόδοξοι για την Αφρική. Αν και ο δρόμος είναι ακόμη μακρύς, έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος [16] προς τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας που τέθηκαν το 2000, ιδιαίτερα στους τομείς της εκπαίδευσης, της ισότητας των φύλων και της υγειονομικής περίθαλψης. Και παρ’όλο που τα δημογραφικά στοιχεία της Αφρικής σήμερα αποτελούν ένα βαρίδι, θα μπορούσαν να αποδειχθούν ευεργετικά στο εγγύς μέλλον. Υπάρχει σαφής συσχέτιση μεταξύ του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και της νεολαίας του πληθυσμού, με τις νεαρότερες χώρες να τείνουν να είναι φτωχές και τις χώρες ηλικιωμένων να τείνουν να είναι πλούσιες. Στην Δυτική Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική, για παράδειγμα, λιγότερο από το 40% του πληθυσμού είναι κάτω των 30 ετών, και στην Ιαπωνία είναι λιγότερο από 30%, αλλά σχεδόν σε κάθε κράτος στην υποσαχάρια Αφρική πάνω από το 60% του πληθυσμού είναι κάτω των 30 ετών, και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι αντίστοιχα χαμηλό. Πολλές από αυτές τις χώρες λειτουργούν κάτω από τις πρόσθετες επιβαρύνσεις της κακής διακυβέρνησης και της διαφθοράς. Αλλά αν συνδυαστεί με βελτιώσεις στην παιδεία, τις υποδομές και την διακυβέρνηση, η προβλεπόμενη μείωση της γονιμότητας και της αναλογίας εξάρτησης κατά τις επόμενες δεκαετίες θα μπορούσε να ξεκινήσει έναν ενάρετο κύκλο που θα ενισχύσει σημαντικά τις σημερινές φτωχότερες οικονομίες.

ΚΑΙ ΤΩΡΑ, ΤΙ;

Τα δημογραφικά διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη στον εικοστό αιώνα και θα συνεχίσουν να το κάνουν και στο μέλλον. Αν ο κόσμος είδε απαράμιλλη ευημερία με την επέκταση του εμπορίου και της ελευθερίας από το 1983 ως το 2007, είναι σε μεγάλο βαθμό λόγω των φθινόντων λόγων εξάρτησης στην Δύση, την Ιαπωνία και την Κίνα, σε συνδυασμό με την σταθερή αύξηση του πληθυσμού, την τεχνολογική καινοτομία και την χρηστή διακυβέρνηση που παρήγαγαν ένα μεγάλο δημογραφικό μέρισμα. Για αυτές τις χώρες σήμερα, ο δημογραφικός ούριος άνεμος έχει μεταστραφεί σε αντίθετο άνεμο. Περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου, εν τω μεταξύ, είναι έτοιμες για δημογραφικά τροφοδοτούμενη ανάπτυξη, υπό την προϋπόθεση ότι μπορούν να συνεχίσουν να βελτιώνουν την υγεία, την παιδεία, και τους δείκτες της διακυβέρνησής τους [17].

Για τις πλούσιες χώρες, ο δρόμος προς τα εμπρός είναι ανεξερεύνητος αλλά δυνητικά υποσχόμενος. Από τη μια πλευρά, οι ανεπτυγμένες χώρες δεν θα είναι πλέον σε θέση να επωφεληθούν από ένα δημογραφικό μέρισμα. Από την άλλη πλευρά, οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες ανεπτυγμένες χώρες θα μπορούσαν να προσφέρουν τα τεράστια αποθέματα του κεφαλαίου τους και την τεχνογνωσία τους για να βοηθήσουν στην βελτίωση των οικονομιών της υποσαχάριας Αφρικής και της Νότιας Ασίας, με το να κάνουν περισσότερο διαθέσιμα τα κεφάλαια και βοηθώντας στην δημιουργία ισχυρότερων θεσμών. Παρά το γεγονός ότι η βοήθεια αυτή θα βελτιώσει σημαντικά την ζωή των Αφρικανών και των Ασιατών, δεν θα ήταν απλώς μια πράξη αλτρουισμού, αλλά και απαραίτητη παρέμβαση για να δημιουργηθεί η επόμενη μεγάλη ατμομηχανή της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης σε μια εποχή που η κινεζική οικονομία επιβραδύνεται. Είναι απίθανο ότι είτε η Ινδία είτε η Αφρική μόνες τους θα μπορούσαν να γίνουν η επόμενη Κίνα, αλλά ο συνδυασμός των δύο θα μπορούσε να δημιουργήσει νέα ζήτηση για παγκόσμια προϊόντα. Η εναλλακτική λύση, που συνίσταται σε πιο αδύναμες οικονομίες στις βιομηχανικές χώρες και σχεδόν καταστροφικές συνθήκες στις φτωχότερες χώρες, είναι πολύ ζοφερή για να την σκεφθεί κανείς.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2017-02-27/economics-depen...

Σύνδεσμοι:
[1] https://populyst.net/
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2016-02-15/demographics-st...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/2010-11-01/demographic-future
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/2004-05-01/payoff-womens-rights
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/2012-05-01/baby-gap
[6] https://www.dol.gov/dol/aboutdol/history/herman/reports/futurework/repor...
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/2010-01-01/new-population-bomb
[8] http://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.1524.LT.FE.ZS?year_low_desc=f...
[9] http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD?year_low_desc=false
[10] http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic209735.files/Bloom_Canning_Ch...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-04-20/china-will-get-...
[12] https://www.wsj.com/articles/china-sets-economic-growth-target-of-6-5-to...
[13] https://www.foreignaffairs.com/articles/africa/2010-10-21/fertile-continent
[14] https://populyst.net/2015/10/15/conference-brief-the-modi-fication-of-th...
[15] https://populyst.net/2015/11/23/how-many-people-will-live-in-africa-in-2...
[16] http://www.un.org/millenniumgoals/2015_MDG_Report/pdf/MDG%202015%20rev%20(July%201).pdf
[17] https://populyst.net/2015/12/02/achieving-the-demographic-dividend/

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition