Το άλλο μεταναστευτικό πρόβλημα της ΕΕ

Ενώ η Δυτική Ευρώπη συνεχίζει να καταπιάνεται με την εισροή των μεταναστών και των προσφύγων, οι κεντρικοί και ανατολικοί Ευρωπαίοι γείτονές της ασχολούνται με το αντίθετο πρόβλημα: Το να αποτρέψουν τους πολίτες τους από το να φύγουν. Καθώς οι καλύτεροι και εξυπνότεροι πετούν τους προς τα δυτικά για να εγκατασταθούν στις πλουσιότερες πολιτείες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα ανατολικά έθνη έχουν δει οικονομική δυσπραγία και απότομη πτώση του πληθυσμού τους. Με την σειρά του, το αντι-μεταναστευτικό αίσθημα έχει κερδίσει ορμή. Στα τέλη Οκτωβρίου, η Λιθουανία εξέλεξε ένα περιθωριακό αντι-μεταναστευτικό [2] κόμμα, την Ένωση Αγροτών και Πρασίνων, ως επικεφαλής του κοινοβουλίου της.

Το αποτέλεσμα αυτό δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη. Η χώρα είχε δει περίπου το 10% του πληθυσμού της να φεύγει, από τότε που εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004. Εβδομάδες πριν, η ομάδα κρατών της Κεντρικής Ευρώπης, «Βίσεγκραντ», -η Τσεχική Δημοκρατία, η Ουγγαρία, η Πολωνία, και η Σλοβακία, συγκάλεσαν μια σύνοδο κορυφής [3] για να κάνουν έκκληση για περισσότερη δράση για την πρόληψη της μετανάστευσης των νεότερων πολιτών. Και στην διάρκεια του καλοκαιριού, η Λετονία ξεκίνησε μια εκστρατεία [4] για να δελεάσει την διασπορά της να επιστρέψει, χρησιμοποιώντας το σύνθημα «σε θέλω πίσω». Ακολουθεί την Πολωνία, η οποία ανέπτυξε ένα πρόγραμμα για «Επιστροφή», προσφέροντας στέγαση, απασχόληση, καθώς και παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης να τους παλιννοστούντες, ενώ η Ουγγαρία υποσχέθηκε δωρεάν πτήσεις και μετρητά για να δελεάσει αυτούς που έφυγαν.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, περίπου 20 εκατομμύρια [5] εκ των πιο ταλαντούχων εργαζομένων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης έχουν φύγει. Και έχουν κατευθυνθεί σε μεγάλο βαθμό στην Δυτική Ευρώπη –μαγνητισμένοι από την ευημερία της, εξωθημένοι από τις στάσιμες μετακομμουνιστικές οικονομίες των χωρών τους, και επικουρούμενοι από την πολιτική ανοικτών συνόρων της ΕΕ. Αλλά η μαζική μετανάστευση όχι μόνο ενεργοποίησε τις αντιμεταναστευτικές και αντιευρωπαϊκές ομάδες στην Δύση, έχει επίσης πλήξει τις οικονομίες της ανατολικής ευρωπαϊκής περιφέρειας.

Η μεταναστευτική κρίση στην Ευρώπη οδηγείται, εν μέρει, από την ιδεολογική προσκόλληση των Βρυξελλών στην ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων -σε συνδυασμό με τον στόχο της να φιλελευθροποιήσει μια πολυποίκιλη ήπειρο με μια ενιαία προσέγγιση της αγοράς. Αλλά, δεδομένου ότι ο Φεβρουάριος του τρέχοντος έτους σηματοδότησε την 25η επέτειο της Συνθήκης του Μάαστριχτ (το Σύμφωνο που δημιούργησε την ενιαία αγορά), τα μειονεκτήματα της στρατηγικής του «ένα μέγεθος ταιριάζει σε όλους» γίνονται πολύ εμφανή.

Καθώς τα ευρωπαϊκά σύνορα έπεσαν με την προς ανατολάς διεύρυνση της ΕΕ στην δεκαετία του 2000, πολλοί από τους ανθρώπους στα ανατολικά κράτη έδειξαν την δυσαρέσκειά τους φεύγοντας, ορθολογικά επιλέγοντας τους υψηλότερους μισθούς και την ισχυρότερη διακυβέρνηση της Δυτικής Ευρώπης. Ακόμα και σήμερα, οι καθαρές μέσες μηνιαίες αποδοχές στην ανατολική γειτονιά είναι, σε γενικές γραμμές, όχι περισσότερο από το ήμισυ αυτού που είναι διαθέσιμο στην Γαλλία, την Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο.

Το μοντέλο ανάπτυξης χαμηλού κόστους της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης [6], το οποίο προσπάθησε να προσελκύσει παγκόσμιες μεταποιητικές επιχειρήσεις με την προσφορά του φθηνού εργατικού δυναμικού της περιοχής, έφερε δισεκατομμύρια σε άμεσες ξένες επενδύσεις και εκατομμύρια θέσεων εργασίας στα εργοστάσια στην περιοχή. Αλλά τώρα αρχίζει να δείχνει την ηλικία του. Η εξάρτηση από τις βιομηχανίες χαμηλών μισθών αποδεικνύεται μη βιώσιμη, καθώς εργαζόμενοι όλων των ειδών των ικανοτήτων έχουν μεταναστεύσει για υψηλότερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας σε όλη την Ευρώπη. Έχοντας ξεπεραστεί, οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν σήμερα σοβαρές ελλείψεις εργατικού δυναμικού [7], κάτι που βαρύνει επίσης στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας της περιοχής. Στην Ουγγαρία, για παράδειγμα, η Έρευνα Έλλειψης Ταλέντων από την ManpowerGroup [8] για την περίοδο 2016 με 2017 διαπίστωσε ότι πάνω από το 50% των επιχειρήσεων είχαν δυσκολίες στην εύρεση προσωπικού˙ εν τω μεταξύ, αριθμοί ρεκόρ [9] Ούγγρων τώρα φέρονται να μεταβαίνουν στο εξωτερικό για εργασία.

Μακροπρόθεσμα, αυτή η διαρροή εγκεφάλων θα το κάνει δύσκολο για τους ανατολικούς λαούς να διατηρήσουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Κατά την τελευταία δεκαετία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Πολωνία, η Ρουμανία και η Σλοβακία έχουν δει μεταξύ 6% και 9% των ιδιαίτερα μορφωμένων νέων επαγγελματιών τους να φεύγουν, σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής [10] που δημοσιεύθηκε στις αρχές του περασμένου έτους. Το μεγαλύτερο μέρος των μεταναστών δεν επιστρέφουν στην πατρίδα τους. Τα έθνη στερούνται τις δεξιότητες και τις γνώσεις που απαιτούνται για να ωθήσουν τις οικονομίες τους σε πιο προσοδοφόρες τριτογενείς βιομηχανίες, ενώ οι πληρωμές εμβασμάτων ήταν γενικά ανεπαρκείς για να αντισταθμίσουν την απώλεια.

Για να περιπλέξουν περαιτέρω τα θέματα, οι πληθυσμοί συρρικνώνονται και γερνούν καθώς αναχωρεί ο πληθυσμός που τεκνοποιεί. Η αναλογία των ηλικιωμένων που εξαρτώνται από τον πληθυσμό σε ηλικία εργασίας αυξάνεται σε ολόκληρη την περιοχή, πιέζοντας τα κρατικά ταμεία με υψηλές δαπάνες πρόνοιας. Από την ένταξή της στην ΕΕ το 2004, η Πολωνία έχει χάσει πάνω από δύο εκατομμύρια προς τους δυτικούς γείτονές της, κάτι που έχει επιταχύνει το γκριζάρισμα του πληθυσμού της. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο λόγος εξάρτησης των ηλικιωμένων της χώρας -ο πληθυσμός ηλικίας 65 ετών και άνω ως ποσοστό του πληθυσμού ηλικίας 15 έως 64 ετών- ήταν περίπου 15%. Τώρα, ο αριθμός αυτός είναι πιο κοντά στο 20%, και κατά πάσα πιθανότητα θα διπλασιαστεί έως το 40% μέχρι το 2040, σύμφωνα με την Eurostat [11].

Η μετανάστευση έχει κοστίσει, κατά μέσο όρο, στα έθνη της περιοχής περίπου επτά ποσοστιαίες μονάδες απώλειας πραγματικής οικονομικής ανάπτυξης, με μια πιθανή απώλεια 9% στην συνολική παραγωγή να αναμένεται έως το 2030 αν συνεχιστούν οι σημερινές τάσεις, σύμφωνα με μελέτη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου [12] το 2016. Η έρευνά του -η οποία καλύπτει ένα μείγμα κρατών της ΕΕ και κρατών εκτός της ΕΕ στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη- επίσης διαπίστωσε ότι η μετανάστευση μπορεί να επιβράδυνε την σύγκλιση του ευρωπαϊκού εισοδήματος. Η ανάλυση δείχνει ότι, αν έλλειπαν οι εξειδικευμένοι μετανάστες, το χάσμα μεταξύ του μέσου εισοδήματος των χωρών αυτών και εκείνων της ΕΕ ανά άτομο θα ήταν περίπου πέντε ποσοστιαίες μονάδες μικρότερο.

Στις χώρες της Βαλτικής, η δημογραφική παρακμή έχει πρόσθετες επιπτώσεις στην ασφάλεια. Η μετανάστευση, όπως προειδοποίησε μια έκθεση του Υπουργείου Άμυνας του Ηνωμένου Βασιλείου [13] το 2015, «μειώνει το διαθέσιμο ανθρώπινο δυναμικό για στρατολόγηση στις ένοπλες δυνάμεις σε περίπτωση κρίσης». Ήδη, η Εσθονία, η Λετονία και η Λιθουανία έχουν συνολικό πληθυσμό μόνο έξι εκατομμύρια. Οι αναμενόμενες ελλείψεις έρχονται σε μια ιδιαίτερα τεταμένη περίοδο, με την απειλή μιας επανεμφανιζόμενης Ρωσίας και την αβεβαιότητα σχετικά με την δέσμευση των ΗΠΑ στην περιοχή.

Φυσικά, η συμμετοχή στην ΕΕ όντως οδήγησε σε απροσδόκητα κέρδη για την ανατολική γειτονιά: Συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου, δισεκατομμύρια για την χρηματοδότηση της ανάπτυξης, δισεκατομμύρια σε νέες άμεσες ξένες επενδύσεις, καθώς και μια ενισχυμένη παρουσία ήπιας ισχύος σε όλο τον κόσμο. Αλλά ακόμα και αν η παγκοσμιοποιημένη προσέγγιση της ΕΕ όντως οδηγεί στην ευημερία της ηπείρου στο σύνολό της, αυτή η ανάπτυξη δεν έχει εξισορροπηθεί.

Όταν το βλέπει κανείς εκ των υστέρων, οι Βρυξέλλες θα έπρεπε να είχαν καθυστερήσει, ή τουλάχιστον, κλιμακώσει την ένταξη της Ανατολικής Ευρώπης στον πυλώνα της ελεύθερης μετακίνησης εντός της ΕΕ, τουλάχιστον μέχρι οι μισθοί, οι οικονομικές ευκαιρίες, και η διακυβέρνηση στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη να έρθουν στο ίδιο επίπεδο με αυτά της Δυτικής Ευρώπης. Εναλλακτικά, οι Βρυξέλλες θα μπορούσαν να διατηρήσουν ορισμένα διοικητικά εμπόδια στην κυκλοφορία των ανθρώπων, όπως η απαίτηση άδειας εργασίας ή η θέσπιση συστημάτων μετανάστευσης βασιζόμενα σε προϋποθέσεις, για την αποφυγή μεγάλων μετακινήσεων εκτός συνόρων. Με την Αλβανία, την Βοσνία και Ερζεγοβίνη, το Κοσσυφοπέδιο, την πΓΔΜ, το Μαυροβούνιο, την Σερβία και την Τουρκία όλες στην ουρά για δυνητική ένταξη στην ΕΕ, δεν είναι πολύ αργά για να εισαγάγει ένα τέτοιο σύστημα.

Ο καθορισμός του σωστού επιπέδου της μετανάστευσης θα μπορούσε, όμως, να αποδειχθεί αυθαίρετος και δύσκολος, για να μην πούμε ανεπαρκής για την αναχαίτιση ροών, οι οποίες μπορεί να επιμείνουν όσο η ΕΕ συνεχίζει να επεκτείνεται και η ζωή φαίνεται καλύτερη στα δυτικά από ό, τι στα ανατολικά. Οι Βρυξέλλες βρίσκουν επίσης τους ελέγχους σχετικά με την ελεύθερη κυκλοφορία δυσάρεστους: Ένα επίσημο έγγραφο [14] που παρουσίασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή την 1η Μαρτίου περιγράφει πέντε μελλοντικά σενάρια της ΕΕ, που περιλαμβάνουν ένα φάσμα διαφορετικών επιπέδων ολοκλήρωσης -και κανένα δεν προέβλεπε τίποτα λιγότερο από την ενιαία αγορά εμπορευμάτων, υπηρεσιών, κεφαλαίου και εργασίας.

Αυτό που μπορούν να κάνουν οι Βρυξέλλες, όπως πρότεινε το ΔΝΤ [12], είναι να διαθέσουν επιπλέον κεφάλαια για την αντιστάθμιση της απώλειας οικονομικής ανάπτυξης από την μετανάστευση. Μπορούν επίσης να παράσχουν περισσότερη βοήθεια στα πανεπιστήμια της περιοχής, στην Έρευνα και Ανάπτυξη, καθώς και στις βιομηχανίες υψηλής ειδίκευσης για να βοηθήσουν την κεντρική και ανατολική Ευρώπη να διατηρήσει και να προσελκύσει ειδικευμένους εργάτες και φοιτητές. Εν τω μεταξύ, η συνέχιση των μακροπρόθεσμων πιέσεων για τον εκδημοκρατισμό και την μείωση της κρατικής διαφθοράς θα συμβάλλει στην μείωση των παραγόντων που ωθούν την μετανάστευση.

Η ΕΕ έχει υποφέρει από την δική της ουτοπική προσπάθεια να τυποποιήσει την χάραξη πολιτικής σε όλες τις οικονομικά και γεωπολιτικά μοναδικές οντότητες -όπως η μεταναστευτική κρίση και η κρίση στην ευρωζώνη μπορούν να βεβαιώσουν. Αλλά για χάρη των ανατολικών μελών της, είναι καιρός οι Βρυξέλλες να σπάσουν κάποια ταμπού και να επανεξετάσουν την βιωσιμότητα της πλήρως ελεύθερης κυκλοφορίας. Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η πίεση της μαζικής μετανάστευσης δείχνει το πώς η υπεράσπιση των φιλελεύθερων αξιών από τις Βρυξέλλες θα πρέπει να ξεκινά με ενδοσκόπηση -και να τελειώνει με μεταρρυθμίσεις.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/central-europe/2017-03-30/eus-ot...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.novaeuropa.co.uk/
[2] http://www.telegraph.co.uk/news/2016/10/24/anti-emigration-party-storms-...
[3] http://www.usnews.com/news/world/articles/2016-10-14/central-european-le...
[4] http://europe.newsweek.com/immigration-eu-eastern-europe-latvia-romania-...
[5] https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2016/sdn1607.pdf
[6] https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-02-09/europe-s-other-jobles...
[7] http://www.economist.com/news/europe/21665031-eastern-europe-may-not-ref...
[8] http://de.reuters.com/article/hungary-labour-manpowergroup-idUKL8N1CV24M...
[9] http://budapestbeacon.com/news-in-brief/study-shows-record-numbers-of-hu...
[10] http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=7859&furth...
[11] http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2014/p...
[12] https://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.aspx?sk=42896.0
[13] https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/fil...
[14] http://europa.eu/rapid/press-release_IP-17-385_en.htm

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition