Γιατί οι στρατιώτες δεν εμπιστεύονται τα drones | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Γιατί οι στρατιώτες δεν εμπιστεύονται τα drones

Το πρόβλημα με την «Θερμή Ασάφεια»

Η κίνηση προς τα μη επανδρωμένα οπλικά συστήματα φαίνεται αναπόφευκτη [1]. Σε μια πρόσφατη συζήτηση με το Defense News, ο διευθυντής του Γραφείου Τακτικής Τεχνολογίας στην Υπηρεσία Προηγμένων Ερευνητικών Αμυντικών Προγραμμάτων (Defense Advanced Research Projects Agency, DARPA) Bradford Tousley, εξήγησε [2] ότι η μη επανδρωμένη τεχνολογία είναι το «φυσικό εξελικτικό μονοπάτι» στο μέλλον του πολέμου. Η άποψη αυτή διαδίδεται ευρέως μεταξύ των ειδικών της πολιτικής άμυνας. Τα μη επανδρωμένα και αυτόνομα οπλικά συστήματα κατέχουν κεντρική θέση στην Τρίτη Αντισταθμιστική Στρατηγική (Third Offset Strategy) του Υπουργείου Άμυνας [3], η οποία κάνει έκκληση για μεγαλύτερες επενδύσεις σε αυτές τις τεχνολογίες ώστε να ανταγωνίζονται αντιπάλους όπως η Κίνα. Σήμερα, κάθε κλάδος του αμερικανικού στρατού επενδύει πολύ στην έρευνα, την ανάπτυξη και την χρήση αυτόνομων και μη επανδρωμένων συστημάτων.

27122017-1.jpg

Ένα drone «Predator» πετά πάνω από την Καλιφόρνια, τον Φεβρουάριο του 2013. REUTERS
-----------------------------------------------------------------------

Ίσως τα πιο γνωστά από αυτά τα νέα οπλικά συστήματα είναι τα μη επανδρωμένα εναέρια οχήματα -γνωστά ως UAV στον στρατό αλλά αναφέρονται συνήθως ως drone. Από το 2002 [4], οι Ηνωμένες Πολιτείες πραγματοποίησαν σχεδόν 800 χτυπήματα στο Πακιστάν, την Σομαλία και την Υεμένη˙ από το 2015, έχουν πραγματοποιήσει 3.911 χτυπήματα μόνο στο Αφγανιστάν [5]. Και η εμπιστοσύνη των Ηνωμένων Πολιτειών στα μη επανδρωμένα όπλα αυξάνεται: Από τότε που ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Donald Trump, ανέλαβε καθήκοντα τον Ιανουάριο του 2017, το ποσοστό των μη επανδρωμένων χτυπημάτων έχει αυξηθεί σημαντικά.

Τα drone φαίνεται να παρέχουν ένα χρήσιμο παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο οι στρατοί μπορούν να φέρουν μη επανδρωμένα συστήματα στο πεδίο της μάχης [6]. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές τους, τα μη επανδρωμένα συστήματα του μέλλοντος όχι μόνο θα αυξήσουν την αποτελεσματικότητα της μάχης βελτιώνοντας την λήψη αποφάσεων και την ακρίβεια στόχευσης, αλλά και θα δώσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες την ικανότητα να επιδιώκουν στόχους εθνικής ασφάλειας χωρίς να διακινδυνεύουν την ζωή των στρατιωτικών τους. Ωστόσο, παρά την ισχυρή ώθηση προς τα μη επανδρωμένα συστήματα από τους τεχνοκράτες στο Πεντάγωνο, δόθηκε ελάχιστη προσοχή στο πώς φαίνονται από το πεδίο της μάχης. Δηλαδή, τι σκέφτονται εκείνοι που βρίσκονται επιτόπου για την χρησιμότητα των drone σε σχέση με τα επανδρωμένα αεροσκάφη;

Η έρευνά μας δείχνει ότι οι επιτόπιοι δρώντες βλέπουν τα drone ως πιο ριψοκίνδυνα και λιγότερο αξιόπιστα από τα επανδρωμένα αεροσκάφη. Πρόκειται για το προσωπικό που ενσωματώνει τις νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση, αναπτύσσει τακτικές για την χρήση τους και τελικά εφαρμόζει αυτές τις πρακτικές. Η οπτική τους προς τις τεχνολογίες -και η αποσύνδεση των απόψεών τους από τις απόψεις των ειδικών- είναι επομένως καίριας σημασίας για την κατανόηση του μέλλοντος των αυτόνομων όπλων [7] στο πεδίο της μάχης.

27122017-2.jpg

Άνδρες στέκονται κοντά στα χαλάσματα ενός κτιρίου μετά από χτύπημα των ΗΠΑ με drone στην Υεμένη, τον Φεβρουάριο του 2013. KHALED ABDULLAH ALI AL MAHDI / REUTERS
------------------------------------------------------------------------------

ΤΟ ΡΙΣΚΟ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Προκειμένου να κατανοήσουμε την άποψη των δυνάμεων ξηράς για τα drone, πραγματοποιήσαμε πάνω από 450 έρευνες και 150 συνεντεύξεις με δύο τύπους στρατιωτικού προσωπικού: Ελεγκτές Κοινής Τερματικής Επίθεσης (Joint Terminal Attack Controllers) και Παρατηρητές Κοινού Πυρός (Joint Fires Observers). Οι JTAC και οι JFO είναι ενσωματωμένοι στην πρώτη γραμμή, όπου παραγγέλλουν αεροπορικές επιδρομές και συντονίζουν την αεροπορική υποστήριξη από επανδρωμένα και μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Αυτό σημαίνει ότι είναι ενημερωμένοι για τις δυνατότητες και των δύο τύπων αεροσκαφών και έχουν επενδύσει πολύ στην ικανότητά τους να ρίχνουν με ακρίβεια και απόκριση όπλα στο πεδίο της μάχης. Επιπλέον, δεν έχουν τις δυνητικές προκαταλήψεις που ίσως θα βλέπαμε από πιλότους επανδρωμένων ή μη επανδρωμένων αεροσκαφών, δεδομένου ότι το μέλλον της δουλειάς τους δεν συνδέεται με τις επενδύσεις ούτε στα μεν ούτε στα δε.

Για να διεξαγάγουμε τη μελέτη μας, επισκεφθήκαμε εγκαταστάσεις της αεροπορίας, του ναυτικού και του στρατού ξηράς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μιλήσαμε με τους ηγέτες των JTAC και των JFO στο Πεντάγωνο και σε «δεξαμενές σκέψης» (think tanks) και διασπείραμε τον [διαδικτυακό] σύνδεσμο της έρευνάς μας μέσω κλειστών ομάδων στο Facebook και κοινοτήτων των JTAC που έχουν ενδιαφέρουν. Η έρευνα παρουσίασε στους ανθρώπους μια σειρά από υποθετικά σενάρια και στην συνέχεια τους ρώτησε αν προτιμούσαν να πραγματοποιήσουν αεροπορικό χτύπημα με επανδρωμένο αεροσκάφος ή μη επανδρωμένο αεροσκάφος ή αν δεν είχαν καμία προτίμηση.

Οι έρευνες έδειξαν ότι οι JTAC και οι JFO προτιμούσαν έντονα τα επανδρωμένα αεροσκάφη έναντι των μη επανδρωμένων σε όλες τις δημογραφικές κατηγορίες, συμπεριλαμβανομένης της ηλικίας, του κλάδου, της εκπαίδευσης, της εμπειρίας και του [στρατιωτικού] βαθμού. Αυτή η προτίμηση ήταν ισχυρότερη στα υποθετικά σενάρια όπου ο εχθρός ήταν κοντά και υπήρχε υψηλός κίνδυνος φίλιων πυρών: Σχεδόν το 90% των ερωτηθέντων προτιμούσε τα επανδρωμένα αεροσκάφη υπό τέτοιες συνθήκες. Η κύρια ανησυχία τους ήταν ότι τα drone, που ελέγχονταν από πιλότους εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από το πεδίο της μάχης, δεν ήταν σε θέση να διατηρήσουν την επίγνωση της κατάστασης σε περιβάλλοντα μάχης και επομένως ήταν πιο πιθανό να κάνουν λάθη που θα μπορούσαν να οδηγήσουν φίλιες ζωές σε κίνδυνο. Για παράδειγμα, ένας JTAC έγραψε ότι «ένα επανδρωμένο αεροσκάφος είναι λιγότερο πιθανό να χάσει την ματιά του από την θέση μου και να κάνει λάθη που μπορεί να οδηγήσουν σε αδελφοκτονία».

Αυτή η προτίμηση για επανδρωμένα αεροσκάφη επέμεινε ακόμη και σε σενάρια στα οποία στους ελεγκτές ελέγετο ότι ο εχθρός είχε συστήματα αεράμυνας που θα μπορούσαν να αποτελέσουν απειλή για τους πιλότους και το πλήρωμα. Συνολικά, το 63% των ερωτηθέντων που συμμετείχαν στην έρευνα προτιμούσαν ένα επανδρωμένο αεροσκάφος σε σενάρια που παρουσιάζουν υψηλό κίνδυνο τόσο για τα αεροσκάφη όσο και για τους στρατιώτες στο έδαφος. Αυτό συμβαίνει εν μέρει επειδή τα περισσότερα drones δεν μπορούν να επιβιώσουν εναντίον σύγχρονων συστημάτων αεράμυνας. Δεν μπορούν να αποφύγουν τα ραντάρ˙ δεν διαθέτουν τα πιο εξελιγμένα συστήματα αντιμέτρων (chaff), φωτοβολίδων ή παρεμβολών˙ και δεν είναι αρκετά ευέλικτα για να νικήσουν έναν πύραυλο. Όπως το έθεσε ένας από τους ερωτηθέντες, «ενώ η απειλή είναι κατανοητή από τον πιλότο, είναι είτε ένας πιλότος που επιχειρεί σε μια επικίνδυνη κατάσταση επιπλέον των φίλων στο έδαφος, είτε ένα μη επανδρωμένο στοιχείο που θα εκραγεί στον ουρανό λόγω έλλειψης ικανότητας, αφήνοντας τους στρατιώτες στο έδαφος σε μια χειρότερη κατάσταση».

Ωστόσο, εκτός από την απειλή της απώλειας αεροπορικής υποστήριξης, οι ερωτηθέντες πίστευαν ότι οι πιλότοι που κινδυνεύουν και οι ίδιοι θα λαμβάνουν καλύτερες αποφάσεις από εκείνους που ελέγχουν τα drone από την ασφάλεια των μετόπισθεν. Όπως εξήγησε ένας ερωτώμενος: «Έχω και παλαιότερα καλέσει αεροπορική υποστήριξη από το έδαφος. Εάν [στο αεροσκάφος] φοβούνται, δεν θα έρθουν. Εάν πιστεύουν ότι μπορούν να το κάνουν, θα κάνουν ό, τι μπορούν για να βοηθήσουν». Οι στρατιώτες προτιμούν τα επανδρωμένα αεροσκάφη επειδή οι πιλότοι τους «αισθάνονται την έννοια του επείγοντος». «Η επιτόπια κρίση των πιλότων», όπως εξήγησε ένας ερωτώμενος, «με κάνει να αισθάνομαι πιο ασφαλής από όσο κάποιος που ελέγχει μια οθόνη υπολογιστή».

ΕΧΟΥΜΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

Η έντονη προτίμηση των ερωτηθέντων για επανδρωμένα αεροσκάφη προέρχεται, εν μέρει, από ένα μηχανολογικό πρόβλημα [8] με τα UAV. Τα σημερινά drone δεν είναι τόσο καλά όσο τα επανδρωμένα αεροσκάφη στο να παρέχουν τα περισσότερα είδη αεροπορικής υποστήριξης. Τα drone φέρουν μικρότερο ωφέλιμο φορτίο από τα επανδρωμένα αεροσκάφη. Υποφέρουν από καθυστερήσεις στις επικοινωνίες και από ζητήματα αξιοπιστίας. Είναι αργά και δυσκίνητα, και δεν έχουν επίγνωση της κατάστασης σε εύρος 360 μοιρών. Όπως είπε ένας από τους ερωτηθέντες, «τα επανδρωμένα αεροσκάφη είναι συνολικά καλύτερης απόδοσης αεροσκάφη. Είναι πιο γρήγορα, πιο ευκίνητα και μπορούν να χρησιμοποιήσουν πυρά σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον».

Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας αντανακλούν αυτούς τους περιορισμούς της μηχανικής. Παρουσιάσαμε στους ερωτηθέντες μια δεύτερη δέσμη σεναρίων που δεν συμπεριέλαβαν ξεκάθαρα εχθρούς που πυροβολούσαν κατά στρατιωτών στο έδαφος ή αεροσκάφη, και αντ’ αυτού εστιάζονταν αποκλειστικά σε χαρακτηριστικά αποστολής όπως η χρονική ευαισθησία και η συνολική πιθανότητα επιτυχίας. Σε αυτά τα σενάρια, μεταξύ 70% και 80% των ερωτηθέντων εξακολουθούσαν να προτιμούν τα επανδρωμένα αεροσκάφη -μια ελαφρά αλλά σημαντική μείωση από το ποσοστό που προτιμούσε επανδρωμένα αεροσκάφη σε σενάρια όπου οι ζωές διέτρεχαν σοβαρό κίνδυνο. Σε αυτά τα πλαίσια, οι ερωτηθέντες ήταν πιο πιθανό να δώσουν τεχνικές παρά συμπεριφορικές εξηγήσεις για τις απαντήσεις τους. Όταν διακυβεύονταν ζωές, οι ερωτηθέντες ανησυχούσαν για «ανθρώπινα» στοιχεία όπως η[ορθή] κρίση. Αλλά όταν απουσίαζε αυτή η απειλή, ενδιαφέρονταν περισσότερο για τεχνικές προδιαγραφές, όπως η ταχύτητα και η ικανότητα ελιγμών του αεροσκάφους ή ο αριθμός των όπλων που μπορούσε να μεταφέρει.

Σαφώς, οι τεχνικές ανησυχίες διαμόρφωσαν αυτές τις προτιμήσεις σε κάποιο βαθμό, αλλά η μεγαλύτερη προτίμηση των ερωτηθέντων για επανδρωμένα αεροσκάφη σε σενάρια που απειλούν την ζωή υποδηλώνει ότι το ανθρώπινο στοιχείο κυριαρχούσε στις ανησυχίες τους. Ίσως αυτό που λέει περισσότερα είναι ότι, όταν ρωτήσαμε τους JTAC σε συνεντεύξεις αν προτιμούν την υποστήριξη από δέκα καθοδηγούμενα από μακριά A-10 ή ένα επανδρωμένο A-10, επέλεξαν το τελευταίο. Αυτό δείχνει ότι ανησυχούσαν όχι για τις δυνατότητες του ίδιου του αεροσκάφους, αλλά για κάτι πιο θεμελιώδες όσον αφορά την σχέση ανθρώπου-μηχανής. Η κατασκευή καλύτερων drone [9] δεν θα λύσει αυτό το πρόβλημα.

27122017-3.jpg

Ένα drone «Reaper» στη ναυτική βάση Ventura στην Καλιφόρνια, τον Αύγουστο του 2015. PATRICK FALLON / REUTERS
----------------------------------------------------

Η «ΘΕΡΜΗ ΑΣΑΦΕΙΑ»

Η προτίμηση των ερωτηθέντων για τα επανδρωμένα αεροσκάφη σε πιο επικίνδυνες καταστάσεις εγείρει ένα σημαντικό ερώτημα σχετικά με την ώθηση του στρατού προς την μη επανδρωμένη τεχνολογία. Στην ίδια συζήτηση της DARPA που αναφέρθηκε παραπάνω, ο Tousley ανέφερε [10] ότι ένας από τους υψηλότερους φραγμούς στην εξέλιξη των μη επανδρωμένων οπλικών συστημάτων ήταν η εμπιστοσύνη: Οι χειριστές, εξήγησε, πρέπει να καταλάβουν καλύτερα εάν μια μηχανή θα είναι ικανή να εκτελέσει την αποστολή της. Το συμπέρασμα είναι ότι με καλύτερη μηχανική και περισσότερες γνώσεις, οι χειριστές θα είναι πιο πιθανό να εμπιστεύονται την τεχνολογία και να χρησιμοποιούν μη επανδρωμένα συστήματα. Ακούσαμε ένα παρόμοιο θέμα κατά την διεξαγωγή συναντήσεων στο Πεντάγωνο. Οι επιτελικοί αξιωματικοί στην Ουάσινγκτον πρότειναν ότι αν οι ελεγκτές ήταν καλύτερα εκπαιδευμένοι και είχαν μεγαλύτερη εμπειρία με τα μη επανδρωμένα συστήματα, θα ήταν πιο πιθανό να τα υποστηρίξουν.

Ωστόσο, τα συμπεράσματά μας δείχνουν ότι δεν συμβαίνει αυτό. Στην πραγματικότητα, οι πιο έμπειροι JTAC και JFO ήταν ελαφρώς λιγότερο πιθανό να υποστηρίξουν τα μη επανδρωμένα συστήματα. Επίσης, δεν διαπιστώσαμε καμιά συσχέτιση μεταξύ της υποστήριξης για μη επανδρωμένα αεροσκάφη και της εμπειρίας μάχης στα τελευταία χρόνια των αμερικανικών πολέμων στο Ιράκ ή στο Αφγανιστάν, όταν η χρήση των αεροσκαφών έγινε πιο συνηθισμένη. Οι συνεντεύξεις μας με τους JTAC, εξάλλου, κατέστησαν σαφές ότι γνώριζαν πολλά για τις δυνατότητες των UAV. Η έλλειψη εμπιστοσύνης τους δεν οφείλεται σε έλλειψη γνώσης.

Αντ’ αυτού, το θέμα της εμπιστοσύνης ήταν ένα ανθρώπινο ζήτημα. Ούτε μια φορά οποιοσδήποτε από τους ερωτηθέντες δεν αναφέρθηκε σε έναν πιλότο drone ως σαν σε άνθρωπο. Αντ’ αυτού, τα drone συζητήθηκαν με αφηρημένους όρους που απέφευγαν ξεκάθαρα οποιαδήποτε αναφορά σε έναν άνθρωπο που ελέγχει τη μηχανή. Τα UAV ήταν «ρομπότ» ή «μηχανές» των οποίων οι «χειριστές», όπως το έγραψε ο ένας ερωτώμενος, έπαιζαν ένα βιντεοπαιχνίδι «στην άλλη μεριά του κόσμου». Και τούτο παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι γνώριζαν ότι υπήρχε ένας άνθρωπος που έλεγχε το drone και κάποιοι μέχρι που ήξεραν αυτούς τους πιλότους προσωπικά. Ωστόσο, σε ολόκληρη την κοινότητα των JTAC, ακούσαμε μια συνήθη αφήγηση: Οι πιλότοι των drone ήταν παίκτες που έπιναν καφέ, η απόσταση των οποίων από το πεδίο της μάχης διέκοπτε την συναισθηματική σύνδεσή τους με τα φίλια στρατεύματα στο έδαφος. Για παράδειγμα, ένας από τους JTAC εξήγησε ότι προτιμούσε τα επανδρωμένα αεροσκάφη επειδή οι πιλότοι τους «βρίσκονται στην μάχη, όχι απλώς πίνοντας ένα καφέ με γάλα παίζοντας ένα βιντεοπαιχνίδι».

Αυτό που έλλειπε από τους ελεγκτές [στην κατάσταση] με τα μη επανδρωμένα συστήματα ήταν μια «θερμή ασάφεια» (warm fuzzy) -ένας όρος που εμφανίστηκε ξανά και ξανά στις συνεντεύξεις μας και αναφέρεται στην πεποίθηση ότι μια τηλεχειριζόμενη μηχανή μπορεί να πάρει τις ίδιες ενστικτώδεις αποφάσεις όπως θα έκανε ένας άνθρωπος. Όπως εξήγησε ένας από τους ερωτηθέντες: «Η ύπαρξη ανθρώπινων ματιών σε πραγματικό χρόνο στον ουρανό από πάνω όταν ρίχνονται βλήματα ή κατά την διάρκεια ενός TIC [troops in contact, στρατευμάτων σε επαφή] είναι ζωτικής σημασίας. Είναι το ίδιο πραγματικό για τον πιλότο όσο και για τον άνθρωπο που βρίσκεται στο έδαφος, και αυτό δεν μπορεί να ειπωθεί για το άτομο που πετάει ένα UAV από ένα ασφαλές κτίριο στις Ηνωμένες Πολιτείες». Συνοπτικά, αναζητούσαν πιλότους που ρίσκαραν στο παιχνίδι. Χωρίς αυτό, πώς θα μπορούσαν να εμπιστεύονται την μηχανή ή τον χειριστή της μηχανής;

ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟ ΣΟΚ;

Παρά την τεράστια προτίμηση υπέρ των επανδρωμένων αεροσκαφών που είδαμε μεταξύ των JTAC, ακόμη και τα στρατεύματα της πρώτης γραμμής μοιράστηκαν την αίσθηση ότι η άνοδος των μη επανδρωμένων συστημάτων είναι αναπόφευκτη. Όπως σημείωσε ένας ναυτικός με απογοήτευση σε μια αίθουσα ελεγκτών συζητώντας τη μελλοντική ενσωμάτωση των UAV στην αεροπορική υποστήριξη μάχης: «Δεν έχει σημασία αν νομίζουμε ότι είναι καλύτερο το επανδρωμένο ή το μη επανδρωμένο, το μη επανδρωμένο είναι το μέλλον και καλύτερα να προχωρήσουμε με αυτό».

Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να επανεξετάσουν την προφανή δέσμευσή τους στο μη επανδρωμένο μέλλον. Η πεποίθηση ότι τα μη επανδρωμένα συστήματα είναι αναπόφευκτα -και ότι μπορούν να επιτύχουν τους στόχους εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ φθηνότερα και εύκολα- ρισκάρουν να τυφλώσουν τους ηγέτες σχετικά με τους περιορισμούς ορισμένων από αυτά τα συστήματα. Συγκεκριμένα, οι συνεντεύξεις μας υποδεικνύουν ότι υπάρχουν σημαντικά και ανεπίλυτα ζητήματα εμπιστοσύνης μεταξύ ανθρώπων και μηχανών που κάνουν το προσωπικό της μάχης επιφυλακτικό στο να χρησιμοποιεί μη επανδρωμένα αεροσκάφη σε καταστάσεις στις οποίες η ζωή τους κινδυνεύει. Οι συνέπειες αυτού του ευρήματος ξεπερνούν τα UAV και έχουν κάτι να πουν για τη μελλοντική ανάπτυξη μη επανδρωμένων συστημάτων σε άλλους τομείς. Σε τομείς όπου υπάρχει μικρός άμεσος κίνδυνος για την ζωή -όπως κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, στο διάστημα και τον κυβερνοχώρο- περιμένουμε να δούμε πιο γρήγορη απόκτηση μη επανδρωμένων τεχνολογιών. Σε τομείς όπου οι άνθρωποι βρίσκονται σε άμεση φυσική επαφή με τον εχθρό, ωστόσο, τα στρατεύματα θα είναι απρόθυμα να μεταβιβάζουν αποφάσεις στις μηχανές. Αντ’ αυτού, θα θέλουν να συνεργάζονται με ανθρώπους που μπορούν να εμπιστευτούν.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2017-12-20/why-tro...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/somalia/2013-06-11/why-drones-work
[2] https://www.defensenews.com/video/2017/04/16/a-look-at-darpas-unmanned-t...
[3] https://www.defense.gov/News/Article/Article/991434/deputy-secretary-thi...
[4] https://www.thebureauinvestigates.com/projects/drone-war
[5] https://www.thebureauinvestigates.com/projects/drone-war/charts?show_cas...
[6] https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/drone-revolution
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/somalia/2013-06-11/why-drones-fail
[8] http://ciceromagazine.com/features/the-ground-truth-about-drones-manned-...
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/americas/2016-07-22/america-s-aw...
[10] https://twitter.com/DARPA/status/849235168535732224

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition