Το ευρώ σε παρακμή | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Το ευρώ σε παρακμή

Πώς το ευρωπαϊκό νόμισμα θα μπορούσε να καταστρέψει το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα

Όταν το ευρώ δημιουργήθηκε πριν από περίπου 15 χρόνια, υπήρξαν εικασίες ότι το νέο νόμισμα θα μπορούσε να αμφισβητήσει την κυριαρχία του δολαρίου των ΗΠΑ ως το διεθνές αποθεματικό νόμισμα επιλογής. Όμως, ο κηδεμόνας του ευρώ, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), είχε ελάχιστη όρεξη για έναν τέτοιο ρόλο. Ομοίως, οι αγορές συναλλάγματος έχουν δείξει μικρή υποστήριξη για την υποσκέλιση της ηγεμονίας του δολαρίου από το ευρώ, παρά την κίνηση προς τα ομόλογα σε ευρώ και την ενίσχυση της αξίας του ευρώ κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 2000. Αυτό σήμαινε ότι η ΕΕ έχει, σε μεγάλο βαθμό, διαδραματίσει ρόλο «βοηθού» στην οικονομική ηγεμονία των ΗΠΑ καθ’ όλη τη μεταπολεμική περίοδο μέχρι σήμερα.

14012018-1.jpg

Μια οθόνη με τις συναλλαγματικές ισοτιμίες του δολαρίου Ηνωμένων Πολιτειών και του ευρώ, στις 10 Μαρτίου 2016. MAXIM SHEMETOV / REUTERS
----------------------------------------------------------------------

Αλλά τώρα, το καθεστώς της Ευρώπης ως «βοηθού» μπορεί να αμφισβητηθεί. Οι λαϊκιστικές δυνάμεις που αναδύθηκαν σε ολόκληρη την ήπειρο αμφισβητούν τη νομιμοποίηση του ευρώ και απειλούν τόσο τα θεσμικά όσο και τα ιδεατά θεμέλια πάνω στα οποία στηρίζεται. Με αυτήν την αβεβαιότητα, αναδύεται η πιθανότητα η ΕΕ να μετατραπεί σε «γεννήτρια κινδύνου» στο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομικής τάξης ή ίσως ακόμη χειρότερα -ένας «καταστροφέας» (spoiler) ακριβώς του ίδιου του συστήματος.

ΜΙΑ ΑΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Η κυρίαρχη αρχή της ΕΚΤ είναι καθοριστικής σημασίας για την ευρύτερη σταθερότητα του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Αλλά μια από τις βασικές αδυναμίες της αφορά στις ιδιαιτερότητες του σχεδιασμού του ευρώ: Αντίθετα από κάθε άλλο επιτυχημένο ενιαίο νόμισμα, η ΕΚΤ παραμένει μόνη της σε ευρωπαϊκό επίπεδο, χωρίς τα ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά θεσμικά όργανα που απαιτούνται για να δώσουν στα νομίσματα ένα σταθερό και ανθεκτικό θεμέλιο. Υπάρχουν τέσσερις ρόλοι στους οποίους απαιτείται αυτή η ευρεία δομή πολιτικής εξουσίας: Να χρησιμεύει [η ΕΚΤ] ως αξιόπιστος παραγωγός εμπιστοσύνης και ρευστότητας στην αγορά, να παρέχει αυστηρή ρύθμιση του χρηματοοικονομικού κινδύνου, να δημιουργήσει μηχανισμούς δημοσιονομικής ανακατανομής και οικονομικής προσαρμογής και να δημιουργήσει την πολιτική αλληλεγγύη που είναι απαραίτητη για να ξεπερνά δύσκολες εποχές. Είναι αυτή η έλλειψη ευρύτερης διακυβέρνησης που θέτει σε κίνδυνο το ευρώ και δημιουργεί την πιθανότητα του «καταστροφέα» για το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα και όχι τις ελλείψεις του ως ένα βέλτιστο νόμισμα [1], όπως ισχυρίστηκαν ορισμένοι οικονομολόγοι όπως ο Paul Krugman.

Όσον αφορά το πρώτο στοιχείο -που χρησιμεύει ως ορατό και άθραυστο ανάχωμα για να καθησυχάζει τις χρηματοπιστωτικές αγορές- η ευρωζώνη τα πάει σχετικά καλά. Παρόλο που ιδρύθηκε αρχικά ως υπερ-ανεξάρτητη κεντρική τράπεζα και της δόθηκε μια στενή εντολή να καταπολεμά τον πληθωρισμό και να προστατεύει την αξία του ευρώ, η ΕΚΤ έχει αποδειχθεί πιο καινοτόμος όσον αφορά την εμπιστοσύνη και την ρευστότητα σε σχέση με τον καιρό από όσο φαντάστηκαν οι δημιουργοί της όταν συναντήθηκαν στο Μάαστριχτ στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ειδικότερα, η ΕΚΤ, υπό την ηγεσία του Mario Draghi, έχει εκδώσει εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ σε δάνεια έκτακτης ανάγκης προς ευρωπαϊκές τράπεζες τα επόμενα χρόνια μετά την καταστροφή της ελληνικής οικονομίας στον απόηχο της παγκόσμιας ύφεσης του 2008. Η πολιτική σε κάποιο βαθμό αντικατοπτρίζει την απόφαση του Υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ και της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ το 2008 για την διάσωση αμερικανικών τραπεζών μέσω του Προγράμματος Ανακούφισης Προβληματικού Ενεργητικού (Troubled Assets Relief Program). Οι Πράξεις Μακροπρόθεσμης Αναχρηματοδότησης (Long Term Refinancing Operations, LTRO) της ΕΚΤ, με τις οποίες δανείζει χρήματα με πολύ χαμηλά επιτόκια σε προβληματικά κράτη-μέλη, αποτέλεσε επίσης σημαντική απόκλιση από την εικόνα της ΕΚΤ ως θεσμικού οργάνου που δεν θα ενεργούσε για να στηρίξει οντότητες που βρίσκονται σε οικονομική δυσχέρεια. Τα προγράμματα LTROs έχουν αποδειχθεί σχετικά επιτυχημένα στο να ηρεμήσουν τις αγορές και να δώσουν στα χρεωμένα κράτη-μέλη τον απαραίτητο χώρο για να ανασάνουν ώστε να μεταρρυθμιστούν -ακόμη και όταν οι απαιτήσεις της πολιτικής υπέρ της λιτότητας ήταν εξαιρετικά επιβλαβείς.

Αυτές οι νέες πολιτικές και προγράμματα συνοδεύτηκαν από μια πολύ ισχυρότερη και εμφανώς πολιτική δέσμη δηλώσεων από την ηγεσία της ΕΚΤ. Το καλοκαίρι του 2012, το δυνατό σχόλιο του Ντράγκι δεσμεύοντας το θεσμικό του όργανο να κάνει «οτιδήποτε χρειάζεται» για να σώσει το ευρώ, έτυχε πολλής προσοχής σε όλη την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά ήταν μόνο μια από τις πολλές τέτοιες δηλώσεις που προέρχονταν από την ΕΚΤ στην πορεία της κρίσης στην ευρωζώνη. Από την άποψη τόσο της θεσμικής ικανότητάς της όσο και του ρόλου της στον πολιτικό διάλογο, η ΕΚΤ διαδραματίζει κρίσιμο και απροσδόκητο ρόλο ως ανεπίσημος δανειστής εσχάτης καταφυγής και, ως εκ τούτου, περιορίζει τον ρόλο της ΕΕ ως δυνητικού «παραγωγού ρίσκου».

Ο δεύτερος παράγοντας, ωστόσο, που απαιτεί μια ευρωπαϊκή τραπεζική και χρηματοπιστωτική ένωση, είναι όπου η ΕΕ έχει δείξει μεγαλύτερη αδυναμία. Η βαθιά οικονομική ολοκλήρωση σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη απαιτεί ένα γενικό πλαίσιο για την προστασία από την μετάδοση τραπεζικών κρίσεων. Αν και υπήρξε κάποια κίνηση προς ένα τέτοιο πλαίσιο τραπεζικής ένωσης, αυτό παραμένει ημιτελές. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με την υποστήριξη της ΕΚΤ, κατάφερε να επιτύχει συμφωνία για έναν ενιαίο εποπτικό μηχανισμό για τις τράπεζες της ευρωζώνης. Στην πρωτοβουλία αυτή πρωτοστατεί η ΕΚΤ και παρέχει ένα ενιαίο κείμενο κανόνων για όλες τις τράπεζες. Η Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή (European Banking Authority), η οποία δημιουργήθηκε το 2011, είναι ένας σημαντικός νέος θεσμός που ρυθμίζει την ευρωζώνη και τα κράτη-μέλη εκτός του ευρώ, ως μέρος του Ευρωπαϊκού Συστήματος Χρηματοπιστωτικής Εποπτείας (European System of Financial Supervision). Ωστόσο, αυτές οι κανονιστικές και θεσμικές εξελίξεις έχουν ακόμη να περιλάβουν κρίσιμα στοιχεία όπως η κοινή ασφάλεια των καταθέσεων, η οποία θα προστατεύει από έναν κατακλυσμιαίο τραπεζικό πανικό σε ολόκληρη την ΕΕ, και οι κανόνες για την διάλυση των τραπεζών που δεν έχουν ακόμη εφαρμοστεί για την αντιμετώπιση των μελλοντικών τραπεζικών κρίσεων.

Το τρίτο στοιχείο -η δημοσιονομική και οικονομική ένωση - παραμένει το πιο απομακρυσμένο από την ΕΕ. Αν και ορισμένοι υποστήριξαν [2] ότι η ΕΕ χρειάζεται μόνο την πιο εφικτή από πολιτική άποψη τραπεζική ένωση, η δημοσιονομική ένωση παραμένει κρίσιμη για την διαχείριση των αναπόφευκτων δεινών ενός κοινού νομίσματος, παρέχοντας μηχανισμούς δημοσιονομικής ανακατανομής και οικονομικής προσαρμογής. Μια δημοσιονομική ένωση περιλαμβάνει την δυνατότητα εξαγωγής εσόδων μέσω φόρων, αναδιανομής χρημάτων μέσω δημόσιων δαπανών και την συγκέντρωση πρόσθετων κεφαλαίων μέσω δημόσιων χρεογράφων. Η ΕΕ δεν διαθέτει σήμερα καμία από αυτές τις ρητές λειτουργίες, αν και (λιγότερο εμφανώς) αναδιανέμει κεφάλαια μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης και του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου. Οι προτάσεις [3] για τα «ευρωομόλογα» και άλλους τρόπους αμοιβαίου χρέους στην ευρωζώνη αποδείχθηκαν πολιτικά εμπρηστικοί [4], διότι αναφέρονται σε πολύ βαθύτερη πολιτική εναρμόνιση από όση πολλοί στην Ευρώπη είναι διατεθειμένοι να δεχθούν, ενώ παράλληλα δίνουν στην Γερμανία τον φόβο ότι θα είναι αγκιστρωμένη στις άκριτες δαπάνες των γειτόνων τους. Αντί για μια δημοσιονομική ένωση, η ηγεσία της ΕΕ και οι αρχηγοί των κρατών και των κυβερνήσεων επιδιώκουν επιθετικά να επιβάλουν προγράμματα λιτότητας, με τη μείωση του ελλείμματος και του χρέους στις κοινωνίες που εξακολουθούν να παραπατούν από τις συνέπειες της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Οι προσπάθειες αυτές μοιάζουν πολύ περισσότερο με τα προγράμματα χορήγησης δανείων υπό όρους και τα δάνεια διαρθρωτικής προσαρμογής του ΔΝΤ, παρά με ένα ενσωματωμένο σύστημα διακυβέρνησης που θα μπορούσε να κρατά συνεκτική μια νομισματική ένωση. Αυτά τα προγράμματα λιτότητας διακυβεύουν το μέλλον της ΕΕ και επομένως την σταθερότητα στην ευρύτερη παγκόσμια χρηματοοικονομική τάξη.

Τέλος, η ΕΕ στερείται επίσης μιας ευρύτερης πολιτικής ένωσης, η οποία είναι το νομιμοποιητικό θεμέλιο για όλα τα άλλα νομίσματα. Παρόλο που η ΕΕ έχει γίνει εξαιρετικά θεσμοθετημένη τα τελευταία 50 χρόνια, με ένα σαν συνταγματικό νομικό πλαίσιο και μια σειρά πολιτικών και πρακτικών που επηρεάζουν βαθιά την καθημερινή ζωή όλων των Ευρωπαίων [5], δεν έχει όλες τις παρόμοιες με κρατικές κυβερνητικές δομές που υποστηρίζουν όλα τα άλλα εθνικά νομίσματα. Προς ζημίαν της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας σταθερότητας, η ΕΕ απλά δεν δημιούργησε την κοινωνική αλληλεγγύη και τα νομιμοποιημένα πολιτικά θεσμικά όργανα για την κατάλληλη ενσωμάτωση του ευρώ σε ένα ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο.

Επειδή οι πολιτικοί μηχανισμοί για την σταθεροποίηση της ευρωπαϊκής οικονομίας παραμένουν ασαφείς, οι κρίσεις των προσφυγικών ροών και της επανεγκατάστασης των μεταναστών, το Brexit και η άνοδος των αντι-ΕΕ λαϊκιστικών ομάδων έχουν δημιουργήσει σοβαρές αμφιβολίες για το ευρύτερο ευρωπαϊκό σχέδιο και μαζί με αυτό μετέτρεψαν τον ρόλο της Ευρώπης από «βοηθό» σε εκείνο της «γεννήτριας ρίσκου» στην παγκόσμια χρηματοοικονομική τάξη.

Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ

Ωστόσο, οι θεσμικοί σχηματισμοί δεν είναι ο μόνος σημαντικός παράγοντας για την εξέταση της ασφάλειας του ρόλου της ΕΕ στην παγκόσμια χρηματοοικονομική τάξη. Οι ιδέες είναι επίσης κρίσιμα και αναπόφευκτα νομιμοποιητικά εργαλεία. Στην πραγματικότητα, η υπερ-ανεξάρτητη, μονωμένη πολιτικά ΕΚΤ [6] είναι από μόνη της μερικώς το αποτέλεσμα της ευρύτερης κουλτούρας του νεοφιλελευθερισμού, ενός συνόλου ιδεών που περιλαμβάνει μια σειρά πολιτικών όπως η αυστηρή ανάθεση ελέγχου της προσφοράς χρήματος σε ειδικούς που είναι αποστασιοποιημένες από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Η θεωρητική λογική πίσω από αυτή την ιδέα είναι απλή: Οι πολιτικοί που κυνηγούν τις ψήφους είναι πιθανό να προσπαθήσουν να χειραγωγήσουν την οικονομία με τρόπους που κάνουν τον πληθυσμό χαρούμενο βραχυπρόθεσμα, αγνοώντας τις πιθανότητες οι νομισματικές πολιτικές τους να δημιουργούν οικονομικά προβλήματα μακροπρόθεσμα. Η μόνωση των κεντρικών τραπεζών από την άμεση επιρροή των εκλεγμένων αξιωματούχων ήταν μια από τις παγκοσμίως πιο αξιοσημείωτες αλλαγές διακυβέρνησης στην δεκαετία του 1990. Η ΕΚΤ, που ιδρύθηκε το 1999, πήγε την ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας στο έπακρο, με μόνο αδύναμα κανάλια πολιτικής αντιπροσώπευσης και εποπτείας.

Η ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας πέτυχε [να αποκτήσει] ένα τεράστιο κύρος στην σύγχρονη πολιτική ζωή, με ελάχιστη αμφισβήτηση της λογικής ή της αποτελεσματικότητάς της. Όμως, τα αποδεικτικά στοιχεία που υποστηρίζουν την ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας ήταν πάντοτε μικτά στην καλύτερη περίπτωση. Αυτή η αντίφαση μπορεί να εξηγηθεί από αυτό που ονομάζω την εξάπλωση μιας «ορθολογικής φαντασίας» [7]. Κυβερνήσεις όπως αυτές της ευρωζώνης επιλέγουν να μεταβιβάσουν την οικονομική εξουσία για να αποκτήσουν σημαντικές νομιμοποιητικές και συμβολικές ιδιότητες, οι οποίες είναι ιδιαίτερα ελκυστικές σε περιόδους αβεβαιότητας ή οικονομικής δυσπραγίας.

Αυτή η δυναμική είναι λογική και χρήσιμη, αλλά μόνο όταν τοποθετείται σε ένα πολύ συγκεκριμένο πολιτιστικό και ιστορικό πλαίσιο που νομιμοποιεί αυτή την μεταβίβαση -στην κουλτούρα του νεοφιλελευθερισμού. Αλλά η μετάβαση σε μια ανεξάρτητη κεντρική τράπεζα μοιάζει να προστατεύει τη νομισματική πολιτική από τα πολιτικά. Στην πραγματικότητα, όπως υποστήριξε η Jacqueline Best [8] στο Foreign Affairs, εδραιώνει ένα συγκεκριμένο σύνολο ιδεολογιών και κομματικών θέσεων που ευνοούν ορισμένες κοινωνικές ομάδες, κυρίως επενδυτές, έναντι άλλων, όπως οι εργαζόμενοι. Η ΕΚΤ επωφελήθηκε από την ισχυρή συναίνεση σχετικά με την σκοπιμότητα της ανεξαρτησίας της κεντρικής τράπεζας, η οποία αποτελούσε μέρος της νεοφιλελεύθερης στροφής της δεκαετίας του 1990 και μετά.

Το ερώτημα είναι αυτό: Μετά από αρκετές δεκαετίες χαμηλού πληθωρισμού και αργής ανάπτυξης, αυτή η ανεξάρτητη κεντρική τράπεζα θα νομιμοποιήσει την δυναμική συγκράτηση; Αυτό δεν είναι καθόλου σαφές, καθώς οι καταστροφικές συνέπειες των πολιτικών λιτότητας που επιβάλλονται σε χώρες οφειλέτες όπως η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Ιταλία, η Πορτογαλία και η Ισπανία έχουν δημιουργήσει βαθιές πολιτικές αποκλίσεις και ενίσχυσαν τις φλόγες λαϊκιστικών αντιδράσεων κατά της μονωμένης τεχνοκρατίας της ΕΕ. Καθώς τα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα εμφανίζονται σε ολόκληρη την ΕΕ για να αμφισβητήσουν την ορθόδοξη φιλελεύθερη συναίνεση που κυβέρνησε την ΕΕ, δεν είναι σαφές εάν τα νομιμοποιητικά θεμέλια της ΕΚΤ και του ευρώ κρατάνε ακόμα σήμερα. Εάν η αιτιολόγηση της ανεξαρτησίας της ΕΚΤ αμφισβητηθεί, αλλά η θεσμική διαμόρφωση της ΕΕ δεν εκσυγχρονισθεί για να δανείσει στο ευρώ το πολιτικό κύρος που χρειάζεται, οι πιθανότητες είναι υψηλές ότι η ΕΕ θα χρειαστεί να παλέψει πάρα πολύ.

Ακριβώς όπως οι παρατηρητές φοβούνται τώρα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται σε μια δομικά εξασθενημένη θέση λόγω της φαινομενικής απόρριψης του ρόλου του των ΗΠΑ ως «απαραίτητου έθνους» [9] από τον πρόεδρο Donald Trump, η ατελής πολιτική εξέλιξη της ΕΕ και η αντίδραση εναντίον της νομιμοποιητικής ιδεολογίας της ΕΚΤ θέτει υπό αμφισβήτηση την ικανότητα της Ευρώπης να ελιχθεί σε μελλοντικές κρίσεις. Αυτοί οι παράγοντες καθιστούν την ΕΕ τουλάχιστον μια «γεννήτρια ρίσκου» και έναν δυνητικό «καταστροφέα» στην παγκόσμια χρηματοοικονομική τάξη στην χειρότερη περίπτωση. Το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν μπορεί να αντέξει ένα τέτοιο αποτέλεσμα.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2018-01-12/euro-decline

Σύνδεσμοι:
[1] http://blogs.lse.ac.uk/usappblog/2016/04/28/paul-krugmans-argument-that-...
[2] https://global.oup.com/academic/product/the-populist-temptation-97801908...
[3] http://studylib.net/doc/8385577/the-eurobond-proposals--comments--and-sp...
[4] http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/07036337.2014.990137
[5] https://global.oup.com/academic/product/the-politics-of-everyday-europe-...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/1999-03-01/bank-democracy
[7] http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/713601585
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2017-12-06/bring-politics-...
[9] https://www.ft.com/content/782381b6-ad91-11e6-ba7d-76378e4fef24

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition