Μετα-φιλελευθερισμός στην Ανατολή και την Δύση

Οι συζητήσεις για την ιδεολογία και την ταυτότητα αναδύονται νωρίς στις δημοκρατικές μεταβάσεις, όπως το έκαναν και κατά την Αραβική Άνοιξη. Αλλά αυτά τείνουν να αιωρούνται σε ένα επιφανειακό επίπεδο. Το να σκεφτείς βαθιά τον μετα- ή τον αντι-φιλελευθερισμό [4] -και να μεταδώσεις αυτές τις ιδέες σε ένα ευρύτερο κοινό- απαιτεί ένα ελάχιστο επίπεδο ελεύθερης έκφρασης και έρευνας που επί του παρόντος λείπει από το μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής. Ως αποτέλεσμα, η καρδιά των συζητήσεων για τις εναλλακτικές λύσεις στον φιλελευθερισμό έχει μετατοπιστεί από την Ανατολή στην Δύση. Η εκλογή του προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, του πρώτου αντι-φιλελεύθερου δημοκρατικού προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών και η άνοδος του δεξιού λαϊκισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη, ενεργοποίησαν μια πλειάδα από πρωτοφανείς μετα-φιλελεύθερους στοχαστές, οι οποίοι αμφισβητούν τώρα τις αυτόχθονες πνευματικές παραδόσεις που ήταν, επί δεκαετίες, κυρίαρχες στην Δύση.

Με το βιβλίο του After Virtue [9], που δημοσιεύτηκε το 1981, ο Σκωτσέζος φιλόσοφος Alasdair MacIntyre, ανακήρυξε τον εαυτό του ως έναν από τους σημαντικότερους επικριτές του πεφωτισμένου φιλελευθερισμού. Υποστήριξε ότι οι Δυτικές κοινωνίες είχαν παραιτηθεί από κάθε προσποίηση της «πραγματικής ηθικής συναίνεσης». Στην φιλελεύθερη φαντασία, έγραψε, «γεννιόμαστε όχι με ένα παρελθόν, μόνο με ένα παρόν και, φυσικά, με ένα μέλλον». Προμηνύοντας την οργή σχετικά με την πολιτική ορθότητα, αντιτάχθηκε στην «προσπάθεια επιβολής της ηθικής μέσω του τρόμου», την οποία χαρακτήρισε ως «τέχνασμα απελπισίας». Οι συζητήσεις αυτές -πάντοτε σημαντικές, αλλά κάποτε ασαφείς- αποτελούν πλέον την κύρια τάση. Διαβάζοντας τους σημερινούς μετα-φιλελεύθερους βρίσκει κανείς αντηχήσεις του MacIntyre σχεδόν παντού: Ο φιλελευθερισμός, άλλοτε μια πολιτική παράδοση, έχει γίνει ένα φιλόδοξο ιδεολογικό πρόγραμμα με μικρή ανοχή για αληθινούς αμφισβητίες. Οι φαυλότητες αγκαλιάζονται ως αρετή, η θρησκεία έχει γίνει ξένη, η αλήθεια σχετική, και η μοναξιά ενδημική.

Μέχρι στιγμής, οι ισλαμιστές -πολλοί από τους οποίους θα βρουν τους θρήνους για το «τέλος του φιλελευθερισμού» ενδιαφέροντες- φαίνεται να αγνοούν αυτή τη νέα Δυτική διάθεση. Υπάρχουν όμως παραλληλισμοί. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Αίγυπτο -σε αντίθεση με τους ομολόγους της στην Λιβύη, την Συρία και την Υεμένη, οι οποίοι αναλώνονται από εμφύλιο πόλεμο- παρουσίασε μερικές από τις πιο επακόλουθες εσωτερικές συζητήσεις σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο σημαντικό ισλαμικό κίνημα. Πρώτα απ’ όλα, η οργάνωση γνώρισε άνευ προηγουμένου εσωτερικές διαιρέσεις, τις οποίες δύο μέλη της Αδελφότητας, ο Amr Darrag και ο Ammar Fayed, αγγίζουν με τις συνεισφορές τους σε έναν τόμο που επεξεργάστηκα με τον Will McCants, το «Rethinking Political Islam» (Επανεξετάζοντας το Πολιτικό Ισλάμ) [7]. Μια πρωτοβουλία διαιτησίας τον Ιανουάριο του 2016 στη Ντόχα, υπό την ηγεσία του αμφιλεγόμενου ιεροκήρυκα Yusuf al-Qaradawi, απέτυχε να καλύψει το χάσμα μεταξύ των δύο μεγάλων φατριών.

Αν και οι διαιρέσεις στην Αιγυπτιακή Αδελφότητα είναι φαινομενικά για οργανωτικά και τακτικά θέματα, κρύβουν ένα βαθύτερο ιδεολογικό χάσμα πάνω στο τι σημαίνει να είναι ταυτόχρονα ένα θρησκευτικό κίνημα και ένα πολιτικό κόμμα. Τα κινήματα και τα κόμματα είναι, τελικά, προσανατολισμένα θεμελιωδώς προς διαφορετικούς στόχους -την θρησκευτική εκπαίδευση, την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και την αγνότητα για τα πρώτα, και τη νίκη των εκλογών για τα δεύτερα. Μέσα στην φατρία που είναι πιο προσανατολισμένη στις μεταρρυθμίσεις, υπάρχει μια ομάδα νεότερων μελών της Αδελφότητας και συμπαθούντες που ενδιαφέρονται να περιορίσουν το κράτος και ακόμη και να το αποδυναμώσουν (και πριν από οτιδήποτε άλλο πιθανώς να το αποκαθάρουν). Για αυτούς, η ίδια η ύπαρξη του έθνους-κράτους –και η μακρόχρονη εμμονή των ισλαμιστών να αποκτήσουν τον έλεγχό του μέσω εκλογών- έχει φθείρει τα θρησκευτικά θεμέλια αυτών των κινημάτων. Θα προτιμούσαν να μένουν μόνοι τους, χωρίς κρατικές παρεμβάσεις, για να ξανακτίσουν τα κινήματά τους από την βάση προς τα πάνω.

Αυτοί οι νεαροί ισλαμιστές είναι απίθανο να είναι εξοικειωμένοι με τον Αμερικανό ορθόδοξο Χριστιανό συγγραφέα Rod Dreher, ο οποίος έχει κάνει δημοφιλή την ιδέα των μετα-φιλελεύθερων «εκούσιων κοινοτήτων» (intentional communities) [10] ως μέρος ενός ευρύτερου επιχειρήματος ότι ούτε η εκλογική πολιτική ούτε το κράτος θα επιτρέψουν στους Χριστιανούς να ζουν [σύμφωνα με] τις αξίες τους. Εντούτοις, ίσως και να [ζουν]. Όπως μου είπε πρόσφατα ένας πρώην ακτιβιστής της Αδελφότητας, η κατευθυντήρια αρχή είναι «ισχυρή κοινωνία, αδύναμο κράτος». «Δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις το κράτος για να εφαρμόσεις το πνευματικό όραμά σου», εξήγησε, «ειδικά όταν αυτό το όραμα είναι διαφορετικό από εκείνο της πλειοψηφίας».

Αντικυβερνητικοί διαδηλωτές προσεύχονται στην πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου, τον Φεβρουάριο του 2011. AMR DALSH / REUTERS
-------------------------------------------------------------------------