Μετα-φιλελευθερισμός στην Ανατολή και την Δύση | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Μετα-φιλελευθερισμός στην Ανατολή και την Δύση

Ο ισλαμισμός και το φιλελεύθερο κράτος

Από την αρχή του Ψυχρού Πολέμου, η Δυτική πολιτική κουλτούρα είχε καθοριστεί από μια ευρεία δέσμευση στον φιλελευθερισμό [2], την πολιτική φιλοσοφία που βασίζεται στην ατομική επιλογή, τα μη διαπραγματεύσιμα δικαιώματα (ειδικά εκείνα των μειονοτήτων), την κρατική ουδετερότητα, και τον περιορισμό του ρόλου της «ιδιωτικής» θρησκευτικής πίστης στην δημόσια σφαίρα.

Πρόσφατα όμως, ένας αυξανόμενος αριθμός Δυτικών διανοουμένων και πολιτικών έχει αρχίσει να θέτει υπό αμφισβήτηση αυτή την δέσμευση στον φιλελευθερισμό [3]. Τα λαϊκά κινήματα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αναβιώσει τις αντι-φιλελεύθερες (illiberal) έννοιες της εθνοτικής-εθνικής ταυτότητας και του ανήκειν, ενώ συγγραφείς όπως ο Γάλλος μυθιστοριογράφος Michel Houellebecq και ο Αμερικανός πολιτικός θεωρητικός Patrick Deneen έχουν γράψει μπεστ-σέλερς βιβλία [4] που υποδηλώνουν ότι η φιλελεύθερη κοινωνία, επειδή συγχέει τα πιο θεμελιώδη ερωτήματα για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, δεν μπορεί να διατηρηθεί μακροπρόθεσμα. Αντί να υπερθεματίζουν για τον φιλελευθερισμό, αυτοί οι επικριτές εναλλάσσονται μεταξύ του να προτείνουν σοβαρές εναλλακτικές λύσεις και να προσφέρουν θρήνους ηρωικής αποδοχής του μοιραίου.

12042018-1.jpg

Διαδηλωτής κρατά έναν σταυρό και το κοράνι στο Κάιρο, τον Δεκέμβριο του 2012. KHALED ABDULLAH ALI AL MAHDI / REUTERS
----------------------------------------------------------------

Σχετικά με αυτό -πώς να αντιληφθεί την εθνική ταυτότητα και τις εναλλακτικές λύσεις στον φιλελευθερισμό-, τουλάχιστον, η Δύση βρίσκεται πίσω από την Μέση Ανατολή. Πάνω από επτά χρόνια πριν, η πτώση των στάσιμων απολυταρχιών κατά την διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης άνοιξε μια ζωντανή, επίμαχη συζήτηση για τον ρόλο της θρησκείας στην δημόσια ζωή [5] και την φύση του έθνους. Οι ισλαμιστές και οι μη ισλαμιστές είχαν διαφορετικές μη διαπραγματεύσιμες δεσμεύσεις: Θα ήταν το κράτος ιδεολογικά ουδέτερο ή θα μπορούσε να αναλάβει μια θρησκευτική και πολιτική αποστολή;

ΥΠΟΤΑΓΗ

Παρά τις ελπίδες των Δυτικών παρατηρητών, ο φιλελευθερισμός απέδωσε ελάχιστα σε αυτές τις συζητήσεις της εποχής της Αραβικής Άνοιξης. Χωρίς μια προϋπάρχουσα φιλελεύθερη συναίνεση στις κοινωνίες της Μέσης Ανατολής, οι εναλλακτικές λύσεις έναντι του φιλελευθερισμού -δηλαδή ο ισλαμισμός- δεν εξετάστηκαν καν˙ σε χώρες όπως η Αίγυπτος και η Τυνησία, ψηφίστηκαν στην εξουσία.

Τα ισλαμικά κινήματα, τα οποία πίστευαν ότι το Ισλάμ και ο ισλαμικός νόμος θα έπρεπε να παίζουν κεντρικό ρόλο στην δημόσια ζωή, είχαν υποσχεθεί από καιρό μια εναλλακτική λύση στον φιλελευθερισμό [6]. Για αυτά, η αληθινή ελευθερία σήμαινε την ελευθερία να είναι κανείς τόσο θρησκευόμενος όσο επιθυμούσε -και στις συντηρητικές κοινωνίες αυτό τείνει να είναι αρκετά θρησκευτικό. Όπως μου εξήγησε μια πρώην προσωπικότητα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, ο Abdel Moneim Aboul Fotouh, «το Κοινοβούλιο δεν θα χορηγήσει δικαιώματα σε ομοφυλόφιλους επειδή αυτό έρχεται σε αντίθεση με την κυρίαρχη κουλτούρα της κοινωνίας και εάν το έπρατταν [οι βουλευτές] θα έχαναν στις επόμενες εκλογές. Είτε είστε κομμουνιστής, σοσιαλιστής, είτε οτιδήποτε άλλο, υπάρχει ήδη ένας ενσωματωμένος σεβασμός για την σαρία».

Τα περιγράμματα μιας μυθικής ισλαμικής κοινωνίας έτειναν να παραμένουν ασαφή πέρα από την γενική προτίμηση για περισσότερο κοινωνικό συντηρητισμό παρά για λιγότερο. Οι λεπτομέρειες θα ήταν πάντοτε δύσκολες: Ο ισλαμικός νόμος, όπως αποκαλύφθηκε τον 7ο αιώνα, δεν σχεδιάστηκε για το έθνος-κράτος ή, περαιτέρω, για το σύγχρονο διεθνές σύστημα. Το Ισλάμ, στην αρχική του μορφή, υπέθετε ότι η κύρια αφοσίωση κάποιου ήταν σε μια θρησκευτική κοινότητα παρά σε ένα έθνος.

Εν πάση περιπτώσει, πριν από την Αραβική Άνοιξη, η προοπτική της πραγματικής άσκησης εξουσίας φαινόταν απομακρυσμένη στους περισσότερους Ισλαμιστές, οπότε ήταν ευκολότερο να αγνοούν τα πιο δύσκολα ερωτήματα σχετικά με το πώς μπορεί να μοιάζει μια πραγματική ισλαμική κοινωνία [7]. Οι τάξεις των κλάδων της Μουσουλμανικής Αδελφότητας ήταν γεμάτες με γιατρούς, μηχανικούς και καθηγητές -όχι φιλοσόφους ή θεωρητικούς. Μάλλον αντίθετα από ότι περιμένει κανείς για υποτιθέμενους θεοκράτες, ήταν αδύναμοι στην θεολογία. Δεδομένου ότι οι περισσότεροι ψηφοφόροι σε θρησκευτικές συντηρητικές κοινωνίες ήταν ήδη αντι-φιλελεύθεροι, τα ισλαμικά κόμματα υπέπεσαν σε μια εύκολη υπόθεση: Όποια κυβέρνηση και να εκλεγόταν θα αντικατόπτριζε τον αντι-φιλελευθερισμό (illiberalism) του εκλογικού σώματος. Μεγάλα σχέδια δεν ήταν απαραίτητα, τουλάχιστον όχι ακόμα.

Ωστόσο, η υπεροχή των ισλαμιστών ήταν βραχύβια. Στις περισσότερες χώρες της Αραβικής Άνοιξης, τα δημοκρατικά κέρδη αντιστράφηκαν γρήγορα ή, στην Αίγυπτο, διαγράφηκαν εξ ολοκλήρου [8]. Οποιαδήποτε πραγματική συζήτηση σχετικά με τα θεμελιώδη ερωτήματα ανεστάλη, και οι διαμάχες για τον τρόπο που, ή σε ποιο βαθμό, θα εφαρμοστεί η σαρία έγιναν άσχετες. Τα πολυετή ερωτήματα γύρω από την σχέση του σύγχρονου κράτους με τον ισλαμικό νόμο, φυσικά, θα έχουν τελικά και πάλι σημασία. Εντούτοις, στο πλαίσιο της εξουθενωτικής απολυταρχίας και της πολιτικής δίωξης, τα ζητήματα της απλής επιβίωσης έχουν προτεραιότητα.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ

Οι συζητήσεις για την ιδεολογία και την ταυτότητα αναδύονται νωρίς στις δημοκρατικές μεταβάσεις, όπως το έκαναν και κατά την Αραβική Άνοιξη. Αλλά αυτά τείνουν να αιωρούνται σε ένα επιφανειακό επίπεδο. Το να σκεφτείς βαθιά τον μετα- ή τον αντι-φιλελευθερισμό [4] -και να μεταδώσεις αυτές τις ιδέες σε ένα ευρύτερο κοινό- απαιτεί ένα ελάχιστο επίπεδο ελεύθερης έκφρασης και έρευνας που επί του παρόντος λείπει από το μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής. Ως αποτέλεσμα, η καρδιά των συζητήσεων για τις εναλλακτικές λύσεις στον φιλελευθερισμό έχει μετατοπιστεί από την Ανατολή στην Δύση. Η εκλογή του προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, του πρώτου αντι-φιλελεύθερου δημοκρατικού προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών και η άνοδος του δεξιού λαϊκισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη, ενεργοποίησαν μια πλειάδα από πρωτοφανείς μετα-φιλελεύθερους στοχαστές, οι οποίοι αμφισβητούν τώρα τις αυτόχθονες πνευματικές παραδόσεις που ήταν, επί δεκαετίες, κυρίαρχες στην Δύση.

Με το βιβλίο του After Virtue [9], που δημοσιεύτηκε το 1981, ο Σκωτσέζος φιλόσοφος Alasdair MacIntyre, ανακήρυξε τον εαυτό του ως έναν από τους σημαντικότερους επικριτές του πεφωτισμένου φιλελευθερισμού. Υποστήριξε ότι οι Δυτικές κοινωνίες είχαν παραιτηθεί από κάθε προσποίηση της «πραγματικής ηθικής συναίνεσης». Στην φιλελεύθερη φαντασία, έγραψε, «γεννιόμαστε όχι με ένα παρελθόν, μόνο με ένα παρόν και, φυσικά, με ένα μέλλον». Προμηνύοντας την οργή σχετικά με την πολιτική ορθότητα, αντιτάχθηκε στην «προσπάθεια επιβολής της ηθικής μέσω του τρόμου», την οποία χαρακτήρισε ως «τέχνασμα απελπισίας». Οι συζητήσεις αυτές -πάντοτε σημαντικές, αλλά κάποτε ασαφείς- αποτελούν πλέον την κύρια τάση. Διαβάζοντας τους σημερινούς μετα-φιλελεύθερους βρίσκει κανείς αντηχήσεις του MacIntyre σχεδόν παντού: Ο φιλελευθερισμός, άλλοτε μια πολιτική παράδοση, έχει γίνει ένα φιλόδοξο ιδεολογικό πρόγραμμα με μικρή ανοχή για αληθινούς αμφισβητίες. Οι φαυλότητες αγκαλιάζονται ως αρετή, η θρησκεία έχει γίνει ξένη, η αλήθεια σχετική, και η μοναξιά ενδημική.

Μέχρι στιγμής, οι ισλαμιστές -πολλοί από τους οποίους θα βρουν τους θρήνους για το «τέλος του φιλελευθερισμού» ενδιαφέροντες- φαίνεται να αγνοούν αυτή τη νέα Δυτική διάθεση. Υπάρχουν όμως παραλληλισμοί. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Αίγυπτο -σε αντίθεση με τους ομολόγους της στην Λιβύη, την Συρία και την Υεμένη, οι οποίοι αναλώνονται από εμφύλιο πόλεμο- παρουσίασε μερικές από τις πιο επακόλουθες εσωτερικές συζητήσεις σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο σημαντικό ισλαμικό κίνημα. Πρώτα απ’ όλα, η οργάνωση γνώρισε άνευ προηγουμένου εσωτερικές διαιρέσεις, τις οποίες δύο μέλη της Αδελφότητας, ο Amr Darrag και ο Ammar Fayed, αγγίζουν με τις συνεισφορές τους σε έναν τόμο που επεξεργάστηκα με τον Will McCants, το «Rethinking Political Islam» (Επανεξετάζοντας το Πολιτικό Ισλάμ) [7]. Μια πρωτοβουλία διαιτησίας τον Ιανουάριο του 2016 στη Ντόχα, υπό την ηγεσία του αμφιλεγόμενου ιεροκήρυκα Yusuf al-Qaradawi, απέτυχε να καλύψει το χάσμα μεταξύ των δύο μεγάλων φατριών.

Αν και οι διαιρέσεις στην Αιγυπτιακή Αδελφότητα είναι φαινομενικά για οργανωτικά και τακτικά θέματα, κρύβουν ένα βαθύτερο ιδεολογικό χάσμα πάνω στο τι σημαίνει να είναι ταυτόχρονα ένα θρησκευτικό κίνημα και ένα πολιτικό κόμμα. Τα κινήματα και τα κόμματα είναι, τελικά, προσανατολισμένα θεμελιωδώς προς διαφορετικούς στόχους -την θρησκευτική εκπαίδευση, την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και την αγνότητα για τα πρώτα, και τη νίκη των εκλογών για τα δεύτερα. Μέσα στην φατρία που είναι πιο προσανατολισμένη στις μεταρρυθμίσεις, υπάρχει μια ομάδα νεότερων μελών της Αδελφότητας και συμπαθούντες που ενδιαφέρονται να περιορίσουν το κράτος και ακόμη και να το αποδυναμώσουν (και πριν από οτιδήποτε άλλο πιθανώς να το αποκαθάρουν). Για αυτούς, η ίδια η ύπαρξη του έθνους-κράτους –και η μακρόχρονη εμμονή των ισλαμιστών να αποκτήσουν τον έλεγχό του μέσω εκλογών- έχει φθείρει τα θρησκευτικά θεμέλια αυτών των κινημάτων. Θα προτιμούσαν να μένουν μόνοι τους, χωρίς κρατικές παρεμβάσεις, για να ξανακτίσουν τα κινήματά τους από την βάση προς τα πάνω.

Αυτοί οι νεαροί ισλαμιστές είναι απίθανο να είναι εξοικειωμένοι με τον Αμερικανό ορθόδοξο Χριστιανό συγγραφέα Rod Dreher, ο οποίος έχει κάνει δημοφιλή την ιδέα των μετα-φιλελεύθερων «εκούσιων κοινοτήτων» (intentional communities) [10] ως μέρος ενός ευρύτερου επιχειρήματος ότι ούτε η εκλογική πολιτική ούτε το κράτος θα επιτρέψουν στους Χριστιανούς να ζουν [σύμφωνα με] τις αξίες τους. Εντούτοις, ίσως και να [ζουν]. Όπως μου είπε πρόσφατα ένας πρώην ακτιβιστής της Αδελφότητας, η κατευθυντήρια αρχή είναι «ισχυρή κοινωνία, αδύναμο κράτος». «Δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις το κράτος για να εφαρμόσεις το πνευματικό όραμά σου», εξήγησε, «ειδικά όταν αυτό το όραμα είναι διαφορετικό από εκείνο της πλειοψηφίας».

12042018-2.jpg

Αντικυβερνητικοί διαδηλωτές προσεύχονται στην πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου, τον Φεβρουάριο του 2011. AMR DALSH / REUTERS
-------------------------------------------------------------------------

Η ειρωνεία είναι ότι οι εκούσιες κοινότητες, ιδιαίτερα οι αντι-φιλελεύθερες, έχουν βρει μόνο επιτυχία μέσα στις φιλελεύθερες κοινωνίες. Χωρίς μια φιλελεύθερη κοινωνία, η πιο ελπιδοφόρα διαδρομή για όσους επιθυμούν να αναμορφώσουν την κοινωνία σε διαφορετικές γραμμές μπορεί να είναι τα ημι-αποτυχημένα κράτη, όπου η κεντρική κυβέρνηση δεν έχει τον έλεγχο μεγάλων περιοχών της επικράτειας. Δεν προκαλεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι ο Λίβανος -αναμφισβήτητα το πιο επιτυχημένο αποτυχημένο κράτος του κόσμου- διαθέτει την δική του παραμορφωμένη εκδοχή των εκούσιων κοινοτήτων, στις οποίες η πρωταρχική πίστη των ανθρώπων είναι σεκταριστική παρά εθνική, και οι ομάδες ζουν μαζί σε μια παγωμένη ειρήνη. Αλλά για να μπορεί το τοπικιστικό μοντέλο να τηρήσει οποιαδήποτε πραγματική υπόσχεση πιθανόν να απαιτεί τον υπολογισμό με προ-μοντέρνες προσεγγίσεις προς την κοινότητα. Στη μουσουλμανική φαντασία, το πρωτο-κράτος του Προφήτη Μωάμεθ στην Μεδίνα ήταν στην πραγματικότητα μια εκούσια κοινότητα ομοϊδεατών πιστών -και το θεμέλιο της αρχικής αλληλεπίδρασης του Ισλάμ με την θρησκεία και την πολιτική.

Όλες αυτές οι προ-μοντέρνες και οι μοντέρνες εμπνεύσεις μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: Ένα αδύναμο κράτος που είναι αποκεντρωμένο, έχει περιορισμένη δικαιοδοσία και έχει μειωμένο ενδιαφέρον για την διαχείριση της ζωής των πολιτών του. Είτε στην Δύση είτε στον μουσουλμανικό κόσμο, αυτά τα είδη κρατών είναι δύσκολο να βρεθούν. Η σύγχρονη πολιτεία, εξ ορισμού, είναι επεκτατική. Εάν το έργο της καταστροφής όσων έχουν ήδη γίνει φαίνεται τρομακτικό, αυτό συμβαίνει επειδή είναι. Ωστόσο, τούτο είναι απίθανο να σταματήσει τον καθένα από το να το δοκιμάσει.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2018-04-11/post-libe...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Islamic-Exceptionalism-Struggle-Islam-Reshaping/d...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/2011-05-01/future-liberal-world-...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-12-12/once-and-future-order
[4] https://www.theatlantic.com/international/archive/2018/02/liberalism-tru...
[5] https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/mosque-and-state
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/north-africa/2011-04-03/rise-isl...
[7] https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/2017-10-16/political...
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/egypt/2018-03-23/egypts-sham-ele...
[9] https://www.amazon.com/After-Virtue-Theory-Bloomsbury-Revelations/dp/178...
[10] http://www.theamericanconservative.com/dreher/life-among-the-bruderhof/

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition