Η αμφιλεγόμενη κληρονομιά του Μπέρναρντ Λιούις | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η αμφιλεγόμενη κληρονομιά του Μπέρναρντ Λιούις

Μια σύγκρουση ερμηνειών

Το 1996, όταν ο Huntington δημοσίευσε το «Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και η Αποκατάσταση της Παγκόσμιας Τάξης» (The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order), ο Lewis κράτησε και πάλι τις αποστάσεις του. Σημείωσε ότι «υπήρξαν μεγάλοι αγώνες μεταξύ της χριστιανοσύνης και του Ισλάμ στο παρελθόν» και ότι «υπάρχουν ακόμα κάποιοι και στις δύο πλευρές που βλέπουν την παγκόσμια ιστορία με όρους ενός ιερού πολέμου μεταξύ πιστών και άπιστων». Αλλά αυτό δεν ήταν μοιραίο: «Μια νέα εποχή ειρηνικής συνύπαρξης είναι δυνατή», ανακοίνωσε. Ο Lewis δεν αμφισβήτησε ποτέ την φράση «σύγκρουση μεταξύ πολιτισμών», αλλά την εννοούσε ως μια πολύ μερική περιγραφή του παρελθόντος και του παρόντος, και όχι ως μια πρόβλεψη για το μέλλον.

Ωστόσο, ο Lewis αισθάνθηκε επίσης ότι η δυσαρέσκεια της Δύσης σιγόβραζε, και ήταν ο πρώτος που κατέληξε στο συμπέρασμα ότι θα χρειαζόταν μια όλο και περισσότερο ισλαμιστική φόρμα. Ήδη από το 1964, σκέφτηκε ότι είναι «προφανές» ότι «μόνο τα ισλαμικά κινήματα στη Μέση Ανατολή είναι αυθεντικά στην έμπνευση ... εκφράζοντας τα πάθη των καταπιεσμένων μαζών του πληθυσμού. Παρόλο που όλα έχουν, μέχρι στιγμής, νικηθεί, δεν έχουν πει ακόμα τον τελευταίο λόγο τους». Επέστρεψε στο θέμα αυτό το 1976, στο σπερματικό άρθρο του «Η επιστροφή του Ισλάμ» (The Return of Islam). Όταν το δημοσίευσε το Commentary, Δυτικοί φιλελεύθεροι και Άραβες εθνικιστές τον γελοιοποίησαν. Είχαν καρφώσει τις ελπίδες και την φήμη τους στην αέναη πρόοδο της κοσμικής νεωτερικότητας. Εάν το Ισλάμ είχε «επιστρέψει», εκείνοι είχαν αποτύχει.

Ο Lewis δεν χρειαζόταν να περιμένει πολύ για δικαίωση. Δεν πρόβλεψε την Ιρανική Επανάσταση τρία χρόνια αργότερα, αλλά ενίσχυσε την φήμη του για προγνωστικότητα. Χτύπησε ξανά το 1998 στις σελίδες του Foreign Affairs [7], όπου ανέλυσε την «ανακήρυξη τζιχάντ» από έναν ελάχιστα γνωστό Σαουδάραβα αποκαλούμενο Οσάμα Μπιν Λάντεν. Ο Λιούις και πάλι προειδοποίησε ενάντια στον εφησυχασμό -χωρίς αποτέλεσμα.

Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, η Αμερική τον άκουγε ακριβώς επειδή εκείνος είχε ακούσει τις ισλαμιστικές εξτρεμιστικές φωνές όταν κανείς δεν τις έπαιρνε στα σοβαρά. Ωστόσο, ανέκαθεν επέμενε ότι οι φωνές αυτές δεν απηχούσαν όλο το Ισλάμ: «Όποιος έχει ακόμη και μέτρια γνώση του Ισλάμ γνωρίζει ότι οι περισσότεροι Μουσουλμάνοι δεν είναι ούτε μαχητικοί ούτε βίαιοι». Το μήνυμα του Μπιν Λάντεν ήταν μια «χονδροειδής παρωδία της φύσης του Ισλάμ και ακόμη και του δόγματος της τζιχάντ. Το Κοράνι μιλάει για την ειρήνη όσο και για τον πόλεμο».

ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΤΙΚΑ Ή ΚΑΛΟΠΙΣΤΑ;

Η τρίτη παρεξήγηση είναι η ιδέα ότι ο Lewis είχε περιφρόνηση για «τους Άραβες». Μετά τον θάνατό του, κάποια Twitter ξέβρασαν λόγια που υποτίθεται ότι ο Lewis είπε στον Dick Cheney όταν ήταν αντιπρόεδρος [των ΗΠΑ]: «Πιστεύω ότι ένα από τα πράγματα που πρέπει να κάνετε στους Άραβες είναι να τους χτυπήσετε ανάμεσα στα μάτια με ένα μεγάλο ραβδί. Σέβονται την δύναμη».

Η μόνη πηγή για αυτή την «αναφορά» ήταν ο πρώην Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας, Brent Scowcroft, ο οποίος πιθανολόγησε σε έναν δημοσιογράφο για το τι θα μπορούσε να έχει πει ο Lewis πίσω από κλειστές πόρτες. Στην πραγματικότητα, κανείς δεν άκουσε ποτέ τον Λιούις να λέει κάτι τέτοιο. Αλλά πέρα από τις ψεύτικες ρήσεις, επέμεινε η ιδέα, που φυτεύτηκε πρώτα από τον Said, ότι το έργο του Lewis ήταν «πολύ κοντά στο να είναι προπαγάνδα αντίθετη στο δικό του υποκείμενο υλικό». (Πιθανώς, η αναφορά αφορά τους Άραβες. Αναφορικά με τους Τούρκους, οι επικριτές του Lewis κάποιες φορές υποστήριζαν ότι προπαγάνδιζε γι’ αυτούς). Ένας άλλος ακαδημαϊκός, ο Richard Bulliet, ισχυρίστηκε ότι ο Lewis ήταν «ένα πρόσωπο που δεν συμπαθεί τους ανθρώπους για τους οποίους ισχυρίζεται ότι έχει εξειδίκευση. Δεν τους σέβεται».

Αν αυτό ήταν αλήθεια, δεν υπάρχει καμία αξιόπιστη εξήγηση για το γιατί, όλα τα χρόνια που ήξερα τον Lewis, οι πιο πιστοί φίλοι του περιλάμβαναν εξέχοντες Άραβες μελετητές. Στο Princeton, ο πιο στενός συνάδελφος του Lewis ήταν ο γεννημένος στην Αίγυπτο οικονομικός ιστορικός, Charles Issawi, ακριβώς σύγχρονός του και άνθρωπος τεράστιας μάθησης. Οι πολυμαθείς και δυσνόητοι αστεϊσμοί τους, προκαλούσαν δέος. Όταν ξέσπασε η αντιπαράθεση περί «Οριενταλισμού», ο Issawi τάχθηκε με τον Lewis. («Θα πρέπει να είμαστε αιώνια ευγνώμονες στους Οριενταλστές», δήλωσε ο Issawi σε μια συνέντευξη, «οι οποίοι μας δίδαξαν τόσα πολλά».) Ο Issawi συχνά παρακολουθούσε στενά τις ιδέες του Lewis, όπως σε μια διάλεξη το 1986 (που δημοσιεύθηκε αργότερα) με τον τίτλο Η Σύγκρουση των Πολιτισμών στη Μέση Ανατολή (The Clash of Cultures in the Middle East). «Ο Λιούις και ο Issawi διαφώνησαν για το Ισραήλ και την Παλαιστίνη. Αλλά σε ένα στοργικό αφιέρωμα στον Issawi, ο Lewis έγραψε ότι «οι συμφωνίες μας δεν έχουν ενισχύσει, ούτε οι διαφωνίες μας έχουν αποδυναμώσει την φιλία μας».

Ήταν στο Πρίνστον που ο Lewis συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον Fouad Ajami που γεννήθηκε στο Λίβανο, και είχε τη μισή από την ηλικία του, ο οποίος σταδιακά έγινε μαθητής. Ήταν ο Ajami που έγραψε παιάνες στον Lewis σε ειδικές περιπτώσεις και μίλησε συγκινητικά στις εκδηλώσεις που τον επευφημούσαν. Ο Ajami βεβαίωσε για «βαθιά αποθέματα ευλάβειας που αισθάνονται [για τον Λιούις] σε πολλές μουσουλμανικές και αραβικές χώρες .... Αμέτρητοι Άραβες και Ιρανοί και Τούρκοι αναγνώστες ... ξέρουν ότι δεν έχει προσεγγίσει το υλικό της ιστορίας τους με κακή πίστη ή επιθυμία για κυριαρχία». Ο Lewis, με την σειρά του, αφιέρωσε ένα βιβλίο στον Ajami, «σε εκτίμηση της σπουδής, της φιλίας και του θάρρους του». Ίδρυσαν μαζί έναν ακαδημαϊκό σύλλογο μελετών της Μέσης Ανατολής, με σκοπό να είναι μια πλατφόρμα για αποκλίνουσες απόψεις.