Γιατί η Συνθήκη της Λωζάννης είναι ακόμα ισχυρή

Ο μελλοντικός ηγέτης της Τουρκίας επωφελήθηκε από την γενική κατάσταση ρευστότητας στην περιοχή και κυρίως από τις ανταγωνιστικές πολιτικές των Μεγάλων Δυνάμεων για να διασπάσει τους Συμμάχους και να δημιουργήσει χωριστούς διαύλους συνεργασίας και συμφωνίας. Πρώτη επιλογή του Κεμάλ ήταν η νέα επαναστατημένη Ρωσία που δημιουργήθηκε το 1917, παρά την ανεπιτυχή επέμβαση των Δυτικών το 1919-1920 (συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας). Τα δύο ντε φάκτο καθεστώτα είχαν εξ άλλου πολλά κοινά σημεία: Την ολοκλήρωση της επικράτησής τους στο εσωτερικό, την ανάγκη αναγνώρισής τους από την διεθνή κοινότητα και την αντιμετώπιση του κοινού τους εχθρού, δηλαδή της Αντάντ και γενικά του Δυτικού στρατοπέδου. Σύντομα ο Κεμάλ υπέγραψε με τη Μόσχα διάφορες συμφωνίες (Στρατιωτική Συμφωνία 1920, Συνθήκη Αδελφότητας 1921, Συνθήκη Καρς 1921, Συνθήκη Άγκυρας 1922 και αργότερα Συμφωνία μη επίθεσης 1925) που του παρείχαν υλική και στρατιωτική βοήθεια, ακύρωναν προηγούμενες συμφωνίες (Τσάρου-Σουλτάνου), επέστρεφαν στην Τουρκία μερικά παλαιότερα οθωμανικά εδάφη, ενώ άφηναν ανοιχτό το θέμα των Στενών.

Οι επιπτώσεις των γαλλο-τουρκικών συμφωνιών ήσαν πολλαπλές: α) διέσπασαν την συμμαχική ενότητα, αφού οι Άγγλοι τις θεώρησαν ως ντε φάκτο αναγνώριση του Κεμάλ και ως παραβίαση της Δήλωσης του Λονδίνου του 1914 για μη σύναψη χωριστής συνθήκης και β) άλλαξαν άρδην την πορεία του μικρασιατικού μετώπου αφού αποδέσμευαν τις δυνάμεις του Κεμάλ από την Κιλικία που κατευθύνθηκαν εναντίον του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος, ενώ δημιούργησαν προσφυγικό πρόβλημα για χιλιάδες Έλληνες που αναγκάστηκαν να εκκενώσουν την περιοχή της Κιλικίας.

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ: «ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΥΤΗΣ» (24 ΙΟΥΛΙΟΥ 1923)

Η Συνθήκη της Λωζάννης προβάλλεται στην διεθνή σκηνή, ως η σπουδαιότερη διεθνής πράξη του Ανατολικού Ζητήματος, μετά την Συνθήκη του Παρισιού που τερμάτιζε τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1856) και την Συνθήκη του Βερολίνου (1878) που καθόριζε έναν νέο χάρτη στα Βαλκάνια. Πράγματι, με την Συνθήκη αυτή, η Ελλάδα α) οριστικοποίησε την κυριαρχία της στα νησιά του Β. Αιγαίου (όπως η Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ικαρία, Λήμνος, Σαμοθράκη, έστω και με καθεστώς ημι-αποστρατιωτικοποίησης για μερικά από αυτά), β) διατήρησε την ελληνική κυριαρχία στην Δυτική Θράκη, γ) επέτυχε την οριστική αναγνώριση της κυριαρχίας της στο Άγιον Όρος, δ) εξασφάλισε την χορήγηση ειδικού καθεστώτος τοπικής αυτοδιοίκησης σε άλλα νησιά (π.χ. ΄Ιμβρος, Τένεδος), ε) αποσόβησε τη μεταφορά της έδρας του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη, στ) απέτρεψε την επιδείνωση της ήδη δυσμενούς θέσης (π.χ. διωγμοί) των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, μέσω της υποχρεωτικής ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών της Τουρκίας και Ελλάδας αντίστοιχα. Σε αντίθεση αναγκάστηκε να εκκενώσει την Σμύρνη και την Ανατολική Θράκη, ενώ δεν απέφυγε την προσάρτηση των Δωδεκανήσων από την Ιταλία.

Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία α) εξασφάλισε την κυριαρχία της στην Κωνσταντινούπολη, Κιλικία και Αττάλεια, β) παραιτήθηκε από την Αίγυπτο και την Κύπρο υπέρ της Αγγλίας και από την Λιβύη και τα Δωδεκάνησα υπέρ της Ιταλίας, γ) αποδέχθηκε τον καθορισμό των συνόρων της προς την Συρία (στην βάση εκείνων της Συμφωνίας Φρανκλέν-Μπουγιόν 1921) και προς το Ιράκ (τελική Συμφωνία το 1926, με απώλεια της Μοσούλης υπέρ των Άγγλων), δ) αναγνώρισε έμμεσα την χορήγηση του καθεστώτος «εντολών» για τις υπόλοιπες περιοχές της Μέσης Ανατολής (υπέρ της Αγγλίας και Γαλλίας), ε) απαλλάχθηκε από την δέσμευση των Σεβρών για αυτονόμηση ορισμένων περιοχών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Αρμενία, Κουρδιστάν), στ) αναγνώρισε καθεστώς προστασίας των αλλοδαπών μειονοτήτων, ζ) πέτυχε την οριστική κατάργηση των επαχθών Διομολογήσεων και, η) ρύθμισε με επωφελή τρόπο το θέμα του οθωμανικού χρέους.

Η ελληνική αντιπροσωπεία στη Λωζάνη (από αριστερά): Δ. Κακλαμάνος, Ε. Βενιζέλος, Α. Μιχαλακόπουλος, Α. Μαζαράκης. Ιούλιος, 1923. Πηγή: www.lifo.gr
----------------------------------------------------------------------------

Αυτό το καθεστώς μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως «την κληρονομιά της Λωζάννης» στο Ανατολικό Ζήτημα. Ωστόσο, προσεκτικότερη μελέτη του κειμένου της Συνθήκης αυτής κατεδείκνυε ότι η διεθνής αυτή πράξη δεν αποτελούσε μια συνήθη Συνθήκη Ειρήνης, όπως οι ανάλογες που θέτουν απλά οριστικό τέρμα σε μια διμερή ή διεθνή σύρραξη. Πράγματι, η Συνθήκη περικλείει πολλές διατάξεις που στην ουσία αναγνωρίζουν «εκ των υστέρων» προηγούμενες διεθνείς συμφωνίες, αλλά είχαν μείνει ανολοκλήρωτες ή είχαν μονομερή χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, η ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγκάζεται να νομιμοποιήσει όλες τις διεθνείς πράξεις που της είχαν επιβληθεί στο άμεσο παρελθόν από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Από την σκοπιά αυτή, αποτέλεσε και τον «καταλύτη» ενός ολόκληρου ιστορικού δράματος που παίχτηκε στα Βαλκάνια και την ευρύτερη Ανατολή από το 1911 μέχρι το 1923. Ετούτη η διπλή σημασία της Συνθήκης αυτής, την καθιστά ως μια από τις θεμελιώδεις διεθνείς πράξεις όχι μόνο ειρήνευσης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και των ευρύτερων διεθνών σχέσεων του 20ού αιώνα. Ας δούμε ειδικότερα τις διατάξεις αυτές που ενεργούσαν ως «καταλύτης», παραβάλλοντάς τες με προηγούμενες διεθνείς πράξεις.

1. «Νησιά Β. Αιγαίου» (άρθρο 12): Επικυρώνεται η κυριαρχία της Ελλάδας στα νησιά, όπως προβλεπόταν στην Διακοίνωση των Μεγάλων Δυνάμεων της 13 Φεβρ. 1914, σε εκτέλεση των Συνθηκών του Λονδίνου του 1913 και των Αθηνών (άρθρο 15). Επίσης ορίζεται η μερική αποστρατιωτικοποίηση σε αρκετά από αυτά, όπως οριζόταν στην Διακοίνωση του 1914 (και όχι στην Συνθήκη των Σεβρών).

2. «Δυτική Θράκη» (XVI): Επικυρώνεται η ισχύς της «Ειδικής Σύμβασης της Συνθήκης των Σεβρών (που αποτελούσε χωριστό σώμα από τον κύριο κορμό της Συνθήκης) για την παραχώρηση στην χώρα μας της Δυτικής Θράκης από της υπογραφής της Συνθήκης των Σεβρών (1920).