Το πρόβλημα οράματος της Angela Merkel

Και όμως φοβάμαι ολοένα και περισσότερο ότι η ιστορία θα κρίνει τη Μέρκελ πολύ πιο σκληρά από ό, τι σήμερα φαντάζονται οι περισσότεροι. Ενώ είναι και εντυπωσιακή και αξιοθαύμαστη, απέτυχε να δώσει μια ικανοποιητική απάντηση στις τρεις μεγάλες κρίσεις που αντιμετώπισε η Ευρώπη την τελευταία δεκαετία. Η απροθυμία της να μεταρρυθμίσει την Ευρωπαϊκή Ένωση ως απάντηση στην κρίση του ευρώ παρέτεινε τον οικονομικό πόνο της νότιας Ευρώπης και άφησε το ενιαίο νόμισμα ευάλωτο σε μελλοντικές οικονομικές κρίσεις. Η αποτυχία της να εξηγήσει στους συμπολίτες της την πορεία της για την προσφυγική κρίση ενίσχυσε μια ξενοφοβική αντίδραση και επέτρεψε σε ένα εξτρεμιστικό κόμμα να πάρει τον έλεγχο του γερμανικού πολιτικού συστήματος για πρώτη φορά από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Και η απροθυμία της να αντιμετωπίσει τους αυταρχικούς λαϊκιστές στην Πολωνία και την Ουγγαρία έχει αποδυναμώσει την δημοκρατία στην κεντρική Ευρώπη, θέτοντας μια υπαρξιακή απειλή για την επιβίωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η κρίση του ευρώ που κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή πολιτική μετά την οικονομική κρίση του 2008 εξέθεσε ένα βαθύ διαρθρωτικό ελάττωμα στην κατασκευή της ζώνης του ενιαίου νομίσματος: Μακροπρόθεσμα, χρειάζεται μια κοινή φορολογική και οικονομική πολιτική -ιδανικά συμπεριλαμβάνοντας μια ένωση μεταβιβάσεων- να υποστηρίξει ένα σχέδιο όπως το ευρώ. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί αντιμετώπισαν μια ανεπιθύμητη επιλογή. Είτε έπρεπε να κάνουν μια μεγάλη και φιλόδοξη ώθηση προς τη μεγαλύτερη ενοποίηση, στην οποία πολλοί από τους πολίτες της ηπείρου θα είχαν παθιασμένα αντιταχθεί˙ είτε κατά κάποιον τρόπο χρειαζόταν να βρουν έναν τρόπο να διαλύσουν το ευρώ ή τουλάχιστον να αποβάλουν τα πιο αδύναμα μέλη του, χωρίς να προκαλέσουν τεράστιο οικονομικό πόνο.

Καθώς η κρίση επιμηκυνόταν, ολοένα και πιο έντονες φωνές στην Γερμανία και πέραν αυτής πίεζαν προς τη μια ή την άλλη από αυτές τις λύσεις. Πιστή στο συνηθισμένο στυλ της, η Μέρκελ επέλεξε ένα παιχνίδι τακτικής αναμονής. Μη θέλοντας να προβεί σε φιλόδοξες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις ή να πιέσει τις χρεωμένες χώρες στη νότια Ευρώπη να φύγουν από το ευρώ, απρόθυμα συμφώνησε σε μια σειρά πακέτων διάσωσης που ήταν αρκετά μεγάλα για να αποτρέψουν την επικείμενη καταστροφή.

Βραχυπρόθεσμα, η πορεία της δράσης της ήταν δικαιολογημένη. Η Ελλάδα, η Ισπανία, η Ιταλία και η Πορτογαλία δεν συνετρίβησαν έξω από το ευρώ. Η οικονομική καταστροφή δεν έχει καλύψει ακόμη την ήπειρο. Και όμως, το μακροπρόθεσμο κόστος της στρατηγικής της -ή μάλλον της έλλειψης μιας τέτοιας- ήταν τεράστιο. Μια δεκαετία λιτότητας έχει υποβαθμίσει τεχνητά τις οικονομικές επιδόσεις στη νότια Ευρώπη και έχει αναγκάσει εκατομμύρια νέους Ευρωπαίους να μεταναστεύσουν ή να μείνουν χωρίς δουλειά. Η αίσθηση ότι η Γερμανία έλαβε οικονομικές αποφάσεις για την Ελλάδα και την Ιταλία οδήγησε σε τεράστια δυσαρέσκεια στις χώρες αυτές. Και όπως μας θυμίζει η εξελισσόμενη κρίση για τα διογκούμενα ελλείμματα της Ιταλίας, τίποτα από αυτή την οργή και την ταλαιπωρία δεν βοήθησε να θεραπευθεί η υποκείμενη ασθένεια: Το βασικό κατασκευαστικό ελάττωμα του ευρώ παραμένει σχεδόν το ίδιο επικίνδυνο σήμερα όσο ήταν πριν από δέκα χρόνια.

Μετανάστες περιμένουν σε ουρά σε μια γέφυρα στα γερμανο-αυστριακά σύνορα, τον Νοέμβριο του 2015. MICHAEL DALDER / REUTERS
---------------------------------------------------------------

Αυτή η ίδια έλλειψη σαφούς κατεύθυνσης ήταν εμφανής εν μέσω της προσφυγικής κρίσης που οδήγησε την γερμανική πολιτική το 2015 και έχει αναμφισβήτητα επιπτώσεις από την κεντρική Ευρώπη μέχρι το Ηνωμένο Βασίλειο. Η «απόφαση» της Angela Merkel να «ανοίξει τις πόρτες» σε περισσότερους από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες που διέφευγαν από την βία στην Συρία συχνά απεικονίζεται ως μια θαρραλέα στρατηγική που απορρέει από περήφανα ανθρωπιστικές αξίες. Η αλήθεια είναι μάλλον πιο περίπλοκη. Καθώς ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός προσφύγων έφτανε στις ακτές της ηπείρου κατά την διάρκεια του 2015, η Μέρκελ αρνήθηκε αρχικά να σχολιάσει. Κατά την διάρκεια εκείνου του καλοκαιριού, έγινε στόχος έντονης κριτικής για το ότι έδωσε μια ψυχρή απάντηση σε έναν έφηβο αιτούντα άσυλο που παρακαλούσε να του επιτραπεί να παραμείνει στην Γερμανία, και για το ότι δεν καταδίκασε έγκαιρα μια ξενοφοβική επίθεση. Δεκάδες χιλιάδες πολίτες συγκεντρώθηκαν σε σιδηροδρομικούς σταθμούς σε όλη την χώρα για να καλωσορίσουν πρόσφυγες που έφταναν στην χώρα. Χωρίς μια σαφή νομική επιλογή για το πώς να κρατήσει τους πρόσφυγες που είχαν ήδη φτάσει σε ευρωπαϊκό έδαφος έξω από την Γερμανία, η Μέρκελ αποφάσισε να ποιήσει την αντιληπτή ανάγκη, φιλοτιμία: Πεπεισμένη ότι η κοινή γνώμη στρεφόταν αποφασιστικά υπέρ των προσφύγων, δεσμεύθηκε να κρατήσει τις πόρτες της χώρας ανοιχτές σε αυτούς.

Σχεδόν μόλις η Μέρκελ κατάλαβε ποια ήταν η κατεύθυνση προς την οποία κινείτο το πλήθος -και έσπευσε να φωνάξει, «Ακολουθήστε με!»- η διάθεση στην χώρα άλλαξε. Όλο και περισσότεροι Γερμανοί ανησύχησαν ότι, πέραν της προσωρινής εξαίρεσης, η μεγάλη εισροή προσφύγων μπορεί να είναι το νέο φυσιολογικό. Όταν μια μεγάλη ομάδα μεταναστών και προσφύγων κακοποίησε δεκάδες γυναίκες σε μια δημόσια γιορτή για την Πρωτοχρονιά στην Κολωνία, η Willkommenskultur (η κουλτούρα του καλωσορίσματος των προσφύγων) έδωσε την θέση της στον Fremdenangst (φόβος για τους νεοφερμένους).

Με το ρεαλιστικό της στυλ, η Μέρκελ διόρθωσε πορεία. Αν και αρνήθηκε σταθερά να υιοθετήσει ένα ανώτατο όριο στον αριθμό των προσφύγων που θα δεχόταν η χώρα, έκανε μια σειρά συμφωνιών με την Ελλάδα και την Τουρκία, που ουσιαστικά κατέστησαν αδύνατο για τους περισσότερους μετανάστες να φτάσουν στην γερμανική επικράτεια. Η εισροή που γνώρισε η Γερμανία το καλοκαίρι του 2015 δεν επαναλήφθηκε έκτοτε.