Πώς η Νότια Αμερική παρέδωσε το πεδίο για την Βενεζουέλα | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Πώς η Νότια Αμερική παρέδωσε το πεδίο για την Βενεζουέλα

Εξωτερικές δυνάμεις θα αποφασίσουν το αποτέλεσμα στο Καράκας

Την περασμένη εβδομάδα, ο νεαρός ηγέτης της αντιπολίτευσης στην Βενεζουέλα, Juan Guaidó, αυτοανακηρύχθηκε προσωρινός πρόεδρος [1] ισχυριζόμενος ότι ο σημερινός πρόεδρος της χώρας, Νικολάς Μαδούρο, είχε χάσει το δικαίωμά του να κυβερνά με το να νοθεύσει τις εκλογές τον Μάιο του 2018. Λίγο αργότερα οι Ηνωμένες Πολιτείες, και οι περισσότερες άλλες κυβερνήσεις της Νότιας Αμερικής (με εξαίρεση την Βολιβία, την Γουιάνα, το Σουρινάμ και την Ουρουγουάη) αναγνώρισαν τον Guaidó ως νόμιμο πρόεδρο της Βενεζουέλας.

Η απόφαση της πλειοψηφίας των κυβερνήσεων της Νότιας Αμερικής να υποστηρίξουν τον Guaidó χαιρετήθηκε από πολλούς ως ένα κρίσιμο βήμα προς τα εμπρός για την αντιμετώπιση του αυταρχισμού του Maduro [2]. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, η Νότια Αμερική δεν παίζει πλέον σημαντικό ρόλο στην κρίση της Βενεζουέλας. Ο Maduro και ο νεαρός αμφισβητίας του γνωρίζουν ότι παρόλο που οι ένοπλες δυνάμεις θα είναι ο αποφασιστικός εγχώριος παίκτης, οι μόνοι εξωτερικοί δρώντες που έχουν πραγματικά σημασία είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα και, σε μικρότερο βαθμό, η Κούβα και η Ρωσία.

01022019-1.jpg

Ο Βενεζουελάνος πρόεδρος, Nicolás Maduro, συναντάται με στρατιώτες στο Καράκας, τον Ιανουάριο του 2019. REUTERS
------------------------------------------------------------

Πρόκειται για μια ταπεινωτική σειρά γεγονότων για τις κυβερνήσεις της Νότιας Αμερικής, οι οποίες από την εποχή της μετάβασης της περιοχής στην δημοκρατία την δεκαετία του 1980 έχουν καταστήσει πρωταρχικό στόχο εξωτερικής πολιτικής τους τον περιορισμό των παρεμβάσεων από το εξωτερικό. Ειδικότερα για την Βραζιλία, μια τέτοια ανικανότητα απέναντι σε μια γεωπολιτική κρίση στα σύνορά της, συμβολίζει την δραματική αποτυχία δεκαετιών βραζιλιάνικης εξωτερικής πολιτικής, με την οποία η Μπραζίλια επεδίωκε να καταστεί ο διπλωματικός και πολιτικός ηγέτης της περιοχής. Όπως δείχνει η κρίση στην Βενεζουέλα, η Νότια Αμερική είναι και πάλι η παιδική χαρά των ξένων δυνάμεων.

ΠΩΣ ΦΘΑΣΑΜΕ ΕΔΩ

Η Νότια Αμερική έχει μια μακρά και ταραγμένη ιστορία ξένων παρεμβάσεων –καθ’ όλη την διάρκεια του εικοστού αιώνα, εξωτερικές δυνάμεις όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες στήριζαν πραξικοπήματα και στρατιωτικές δικτατορίες σε ολόκληρη την ήπειρο επιδιώκοντας τα δικά τους συμφέροντα εξωτερικής πολιτικής. Από τη μετάβαση της περιοχής στην δημοκρατία την δεκαετία του 1980, οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να προστατεύσουν τόσο την κυριαρχία τους όσο και την δημοκρατία τους, αναπτύσσοντας ενδοπεριφερειακούς μηχανισμούς για να αντιμετωπίσουν τις μείζονες ιστορικές προκλήσεις της Νότιας Αμερικής: Την δημοκρατική οπισθοδρόμηση και τις πολιτικές κρίσεις που συχνά προέρχονται από αυτήν. Αυτοί οι μηχανισμοί περιλάμβαναν τις αποκαλούμενες δημοκρατικές ρήτρες -κοινές δεσμεύσεις για την τιμωρία των κυβερνήσεων που παραβιάζουν τους δημοκρατικούς κανόνες- όπως ο Διαμερικανικός Δημοκρατικός Χάρτης του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών ή το Πρωτόκολλο της Ushuaia από την κοινή αγορά της Νότιας Κοινής Αγοράς (Mercosur). Περιέλαβαν επίσης την χρήση συγκεκριμένων μέτρων, όπως η αναστολή [της συμμετοχής] από περιφερειακές οργανώσεις όπως η Mercosur, ως απάντηση σε δημοκρατικές ρήξεις. Οι κυβερνήσεις στην περιοχή απέτυχαν να αποτρέψουν ορισμένες περιπτώσεις δημοκρατικής οπισθοδρόμησης - ο πρόεδρος της Ονδούρας, Manuel Zelaya, για παράδειγμα, ανατράπηκε με πραξικόπημα το 2009 και ο Παραγουανός πρόεδρος Fernando Lugo εκδιώχθηκε με μια αμφισβητούμενη μομφή το 2012. Και στις δύο περιπτώσεις, αυτές οι χώρες υπέστησαν προσωρινή διπλωματική απομόνωση ως απάντηση σε αυτό που οι περιφερειακοί ηγέτες έκριναν ότι ήταν ένα ρήγμα από την κανονική συνταγματική πρακτική.

Η Βραζιλία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στον καθορισμό και την επιβολή αυτών των κανόνων –ως τμήμα μιας συνειδητής προσπάθειας των δημοκρατικών ηγετών της χώρας να τοποθετήσουν την Βραζιλία ως τον σημαντικότερο διπλωματικό παίκτη στη Νότια Αμερική και να εμπλακούν ενεργά σε στιγμές περιφερειακής κρίσης. Το 1996, η Βραζιλία βοήθησε να πείσει έναν πεινασμένο για εξουσία στρατηγό της Παραγουάης, τον Lino Oviedo, να μην πραγματοποιήσει πραξικόπημα εναντίον του προέδρου Juan Carlos Wasmosy, του πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου πολιτικού της χώρας εδώ και δεκαετίες. Τρία χρόνια αργότερα, βοήθησε και πάλι στην επίλυση μιας πολιτικής κρίσης στην Παραγουάη, αυτή την φορά με την χορήγηση ασύλου (και την οργάνωση της ταχείας αποχώρησης) του πολιορκούμενου προέδρου Raúl Cubas Grau. Και μετά από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του προέδρου της Βενεζουέλας, Hugo Chávez, το 2002, η Βραζιλία οργάνωσε την ομάδα «Φίλοι της Βενεζουέλας», η οποία περιελάμβανε τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Πορτογαλία και την Ισπανία μαζί με κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής, για να μεσολαβήσουν μεταξύ του καταπολεμούμενου προέδρου και της αντιπολίτευσης.

Ωστόσο, αυτές οι προσπάθειες για την προστασία της δημοκρατίας στην ήπειρο, αποδείχθηκε ότι δεν ταιριάζουν με τον Τσάβες. Ο πρώην πρόεδρος της Βενεζουέλας κατανόησε έντονα ότι οι μηχανισμοί που δημιουργήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες σχεδιάστηκαν για να αποτρέψουν ανοιχτές πολιτικές ρήξεις, όπως τα πραξικοπήματα, αντί να σταματούν μια εκλεγμένη κυβέρνηση από το να λαμβάνει σταδιακά μέτρα για να υπονομεύσει την δημοκρατία. Ο Chávez προχώρησε την υπόθεσή του υπογράφοντας σκοτεινές πετρελαϊκές συμφωνίες με πολλές κυβερνήσεις, μεταξύ των οποίων της Αργεντινής, της Βολιβίας και αρκετών χωρών στην Κεντρική Αμερική και την Καραϊβική, και παρέχοντας επικερδείς αλλά εξίσου αδιαφανείς συμβάσεις [κατασκευής] υποδομών σε επιχειρήσεις της Βραζιλίας. Οι αριστερές κυβερνήσεις στο Μπουένος Άιρες και στη Μπραζίλια είχαν κάποιο βαθμό ιδεολογικής συμπάθειας προς τον Τσάβες, αλλά ήταν πάνω απ’ όλα η πετρελαϊκή διπλωματία του προέδρου της Βενεζουέλας και η καλοπροαίρετη μεταχείριση των βραζιλιάνικων εταιρειών που τον κράτησαν στην καλή πλευρά των άλλων κυβερνήσεων. Πράγματι, η Αργεντινή και η Βραζιλία έγιναν υποστηρικτές του Chávez κατά την πρώτη δεκαετία αυτού του αιώνα, προστατεύοντάς τον από διεθνείς πιέσεις ενώ έλεγαν στους διπλωμάτες από τις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού ότι ήταν σε θέση να ελέγξουν τα γεγονότα στο Καράκας.

Ειδικότερα για την Βραζιλία, οι πρόσφατες εγχώριες πολιτικές και οικονομικές κρίσεις μείωσαν περαιτέρω την επιρροή της χώρας στην Βενεζουέλα. Από το 2013 -το έτος που ο Maduro ανέλαβε την προεδρία της Βενεζουέλας μετά τον θάνατο του Τσάβεζ λόγω καρκίνου- διαδοχικές κυβερνήσεις της Βραζιλίας, κουρασμένες από την ύφεση και μετά από το ξέσπασμα ενός μεγάλου σκανδάλου διαφθοράς, μείωσαν το αποτύπωμα της εξωτερικής πολιτικής της Μπραζίλια, αφήνοντας την περιοχή εν πολλοίς χωρίς πηδάλιο και επιτρέποντας στην κρίση της Βενεζουέλας να κακοφορμίσει. Εν τω μεταξύ, υψηλόβαθμοι διπλωμάτες σε όλη τη Νότια Αμερική ιδιωτικά έχουν παραδεχτεί σε εμένα ότι η Βενεζουέλα αναπόφευκτα θα κατέρρεε και ότι η πολιτική κατάσταση εκεί είχε επιδεινωθεί τόσο πολύ ώστε οποιαδήποτε διαμεσολάβηση δεν θα ήταν παρά κάτι λίγο περισσότερο από προσπάθειες βιτρίνας. Παρόλο που είχαν δίκιο ότι οποιαδήποτε ενέργεια μετά το 2013 πιθανότατα θα ήταν κάτι «πολύ λίγο, πολύ αργά», τόσο η Αργεντινή όσο και η Βραζιλία θα μπορούσαν να έχουν κάνει πολύ περισσότερα κατά τα χρόνια του Τσάβεζ για να πιέσουν τον πρόεδρο της Βενεζουέλας να σεβαστεί τα βασικά δημοκρατικά πρότυπα –για παράδειγμα, κάνοντας την προσχώρηση της Βενεζουέλας στην Mercosur το 2012 να είναι υπό τον όρο του σεβασμού της δημοκρατίας.

ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΛΟΚΕΣ

Σήμερα, η Νότια Αμερική πληρώνει το τίμημα για την δραματική αποτυχία της να δράσει στην Βενεζουέλα. Μετά από δύο δεκαετίες κατά τις οποίες οι κυβερνήσεις της ηπείρου προσπάθησαν να μειώσουν την επιρροή των εξωτερικών δρώντων, οι τέσσερις πιο σημαίνουσες χώρες στην Βενεζουέλα είναι, κατά σειράν, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Κίνα, η Ρωσία και η Κούβα. Άλλα κράτη της περιοχής έχουν περιορισμένη μόνο δυνατότητα να διαμορφώσουν τα γεγονότα στο Καράκας. Αυτό προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία δεδομένου ότι η μετανάστευση από την Βενεζουέλα προκαλεί ήδη ένταση σε γείτονες όπως η Βραζιλία και η Κολομβία. Η συνέχιση -ή η εντατικοποίηση- της κρίσης θα έχει μεταδοτικά φαινόμενα κατά τα επόμενα χρόνια.

Παρά τις πρόσφατες πολιτικές αλλαγές -που συμβολίζονται από την εκλογή του προέδρου Jair Bolsonaro στην Βραζιλία- και μια ανανεωμένη αποφασιστικότητα σε ολόκληρη την περιοχή για την αντιμετώπιση της κρίσης της Βενεζουέλας, οι κυβερνήσεις της Νότιας Αμερικής θα έχουν ελάχιστο λόγο για την επίλυσή τους. Η Κολομβία ίσως να συναινέσει να φιλοξενήσει στρατεύματα των ΗΠΑ [3], αλλά καμία χώρα στην περιοχή δεν είναι πρόθυμη να αντιμετωπίσει άμεσες παρεμβάσεις. Ο Μπολσονάρο, για παράδειγμα, φαίνεται θερμός στο να υποστηρίξει ρητορικά τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά αυτό είναι απίθανο να φτάσει μέχρι την πρακτική βοήθεια. Ο στρατός της Βραζιλίας δεν θα συμφωνήσει να βάλει στρατιώτες του στο έδαφος της Βενεζουέλας, κάτι που ακόμη και φιλο-αμερικανικές κυβερνήσεις στην περιοχή θα θεωρούσαν ως επικίνδυνο προηγούμενο. Στην πραγματικότητα, οι κυβερνήσεις είναι απίθανο να υπερβούν τα διπλωματικά μέτρα, όπως η αναγνώριση του Guaidó, τα οποία έχουν ήδη υιοθετήσει.

01022019-2.jpg

Ο αυτοαποκαλούμενος προσωρινός πρόεδρος της Βενεζουέλας, Juan Guaidó, με την σύζυγό του, Fabiana Rosales, σε μαζική εκδήλωση στο Καράκας, τον Ιανουάριο του 2019. CARLOS GARCIA RAWLINS / REUTERS
-------------------------------------------------------

Ακόμη και αν καταρρεύσει η κυβέρνηση Maduro, τα επόμενα γεγονότα στο Καράκας θα διαμορφωθούν στην Ουάσιγκτον και στο Πεκίνο, χάρη στην οικονομική σημασία της τελευταίας για την Βενεζουέλα. (Οι σχέσεις της Μόσχας και της Αβάνας με την Βενεζουέλα είναι σε μεγάλο βαθμό πολιτικές και θα συρρικνωθούν αν ο Maduro εγκαταλείψει το αξίωμα). Ο διάδοχος του Maduro θα πρέπει να υπογράψει τεράστιες συμφωνίες με Δυτικές και κινεζικές αναπτυξιακές τράπεζες για να ξεκινήσει την ανασυγκρότηση της χώρας -μια οδυνηρή διαδικασία που πιθανόν θα διαρκέσει δεκαετίες. Πράγματι, πολλά από τα προβλήματα της Βενεζουέλας, συμπεριλαμβανομένης της ακραίας ανισότητας και της εξάρτησης από τα έσοδα από το πετρέλαιο, προηγούνται της ανόδου του Τσάβες [στην εξουσία] και καμία μελλοντική κυβέρνηση δεν θα μπορέσει να τα λύσει εύκολα. Η ανάκαμψη σε οτιδήποτε μοιάζει με προ της κρίσης επίπεδα είναι πιθανό να διαρκέσει πολλά χρόνια, απαιτώντας συνεχή προσοχή και βοήθεια από τους ηγέτες των ΗΠΑ και της Κίνας.

Οι πιο πιθανοί υποψήφιοι για περιφερειακή ηγεσία, εν τω μεταξύ, είναι απίθανο να προσφέρουν πολλά. Ο πρόεδρος της Αργεντινής, Mauricio Macri, είναι αδύναμος εξαιτίας μιας οικονομίας που παλεύει και ενός εξαντλητικού αγώνα επανεκλογής, ενώ ο Bolsonaro πρέπει να αποδείξει ότι μπορεί να διορθώσει τα εσωτερικά οικονομικά και πολιτικά προβλήματα της Βραζιλίας προτού να μπορέσει να αναλάβει ενεργό ρόλο στο εξωτερικό. Ακόμη και η Κολομβία, ένας στενός σύμμαχος των ΗΠΑ και γείτονας της Βενεζουέλας, εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σημαντικές εγχώριες προκλήσεις -συμπεριλαμβανομένης της ανάγκης να ενσωματώσει περίπου ένα εκατομμύριο μετανάστες της Βενεζουέλας, ένας αριθμός που θα μπορούσε να αυξηθεί τους προσεχείς μήνες- και δεν διαθέτει ούτε την ικανότητα ούτε και την πολιτική βούληση να αναλάβει την ευθύνη για την ανοικοδόμηση της Βενεζουέλας.

Ρεαλιστικά, υπάρχουν τέσσερις χρήσιμες ενέργειες που οι κυβερνήσεις της Νοτίου Αμερικής μπορούν να κάνουν για να βοηθήσουν. Πρώτον, μπορούν να συντονίσουν καλύτερα την απάντηση στη μεταναστευτική κρίση της Βενεζουέλας σε ολόκληρη την ήπειρο. Οι ηγέτες θα πρέπει να οργανώσουν μια περιφερειακή σύνοδο κορυφής για να συζητήσουν το ζήτημα και να αποφασίσουν να συντονίσουν από κοινού την καταγραφή, την διανομή και την ενσωμάτωση των μεταναστών της Βενεζουέλας. Θα πρέπει επίσης να δημιουργήσουν ένα ταμείο για την αποζημίωση των χωρών που πλήττονται περισσότερο από τη μεταναστευτική κρίση, όπως η Κολομβία, ο Ισημερινός και το Περού. Δεύτερον, οι περιφερειακές κυβερνήσεις μπορούν να συμβάλουν στον συντονισμό της παροχής ιατρικής και ανθρωπιστικής βοήθειας στην Βενεζουέλα, εφόσον το επιτρέψει η κυβέρνηση Maduro -ή οποιαδήποτε διάδοχη κυβέρνηση.

Τρίτον, τα κράτη της Νότιας Αμερικής πρέπει να προσφέρουν αμνηστία και άσυλο σε ηγετικά πρόσωπα της κυβέρνησης Maduro. Αν και είναι βαθύτατα απογοητευτικό, ένα τέτοιο βήμα θα ήταν πολύ σημαντικό για να πεισθούν οι σημερινοί ηγέτες της Βενεζουέλας ότι δεν πρέπει να πολεμήσουν σε μια αιματηρή μάχη για να παραμείνουν στην εξουσία προκειμένου να αποφύγουν τη μοίρα του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ ή του Μουαμάρ αλ-Καντάφι της Λιβύης -αυταρχικοί ηγέτες που εκτελέστηκαν μόλις έχασαν την εξουσία.

Τέλος, η Αργεντινή, η Βραζιλία, η Χιλή και άλλοι, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν την κατάρρευση του καθεστώτος Maduro ως ευκαιρία για την εμβάθυνση της συνεργασίας μεταξύ των ενόπλων δυνάμεών τους. Αυτό θα μπορούσε να λειτουργήσει μέσω υφιστάμενων θεσμών, όπως το Συμβούλιο Άμυνας της Νότιας Αμερικής, και να περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων πρωτοβουλιών, κοινές στρατιωτικές ασκήσεις, κοινές αποστολές για την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών και κοινή συμμετοχή στις ειρηνευτικές δυνάμεις των Ηνωμένων Εθνών. Ο στόχος θα πρέπει να είναι η αύξηση της πίεσης από τους ομολόγους των στρατιωτικών δυνάμεων της Βενεζουέλας –οι οποίες πρόκειται να χάσουν από μια μετάβαση στην δημοκρατία, λαμβάνοντας υπόψη τα προνόμια που έχουν συσσωρεύσει υπό τον Maduro- για να παραμείνουν στα στρατόπεδα υπό οποιονδήποτε μελλοντικό ηγέτη. Παρόλο που η συνεργασία αυτή θα είχε μόνο περιορισμένο και έμμεσο αντίκτυπο στον στρατό της Βενεζουέλας, σε μελλοντικές κρίσεις αυτού του είδους θα προσφέρει στις γειτονικές χώρες ένα επιπλέον κανάλι διαλόγου και συντονισμού -μια αναγκαιότητα εάν οι κυβερνήσεις της Νότιας Αμερικής επιθυμούν να επηρεάζουν το τι συμβαίνει στην δική τους αυλή.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/south-america/2019-01-31/how-sou...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/venezuela/venezuelan-oppositions...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/south-america/2018-10-15/venezue...
[3] https://www.usatoday.com/story/news/world/2019/01/28/john-bolton-notepad...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition