Η νέα αραβική τάξη | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η νέα αραβική τάξη

Εξουσία και βία στην σημερινή Μέση Ανατολή*
Περίληψη: 

Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν πλέον την ισχύ ή την θέση να επιβάλλουν μια περιφερειακή τάξη με τους δικούς τους όρους. Κατά πάσα πιθανότητα, η ηγεμονία των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή δεν πρόκειται ποτέ να αποκατασταθεί, επειδή η περιοχή έχει αλλάξει θεμελιωδώς.

Ο MARC LYNCH είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο George Washington, ανώτερος συνεργάτης του Carnegie Endowment for International Peace και συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο The New Arab Wars: Uprisings and Anarchy in the Middle East.

Το 2011, εκατομμύρια πολίτες σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο κατέβηκαν στους δρόμους [1]. Οι λαϊκές εξεγέρσεις από την Τύνιδα ως το Κάιρο [2] υποσχέθηκαν να ανατρέψουν τις απολυταρχίες και να προωθήσουν δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Για μια στιγμή, φαινόταν σαν να τερματιζόταν η παλιά τάξη της Μέσης Ανατολής και να παίρνει την θέση της μια νέα και καλύτερη. Αλλά τα πράγματα διαλύθηκαν γρήγορα. Κάποια κράτη κατέρρευσαν υπό την πίεση και κατήλθαν σε εμφύλιο πόλεμο˙ άλλα βρήκαν τρόπους να προχωρήσουν παραπατώντας και να αποκτήσουν τον έλεγχο των κοινωνιών τους. Επτά χρόνια αργότερα, εκείνες οι πρώιμες ελπίδες για μια θεμελιώδη, θετική μετατόπιση της πολιτικής της Μέσης Ανατολής φαίνεται να ήταν βαθιά λανθασμένες.

24072019-1.jpg

Τα λάφυρα του πολέμου: Περπατώντας δίπλα σε χτυπημένα κτίρια στην Δαμασκό, στην Συρία, τον Μάιο του 2018. OMAR SANADIKI / REUTERS
--------------------------------------------------------------

Αλλά η αναταραχή δημιούργησε στην πραγματικότητα μια νέα αραβική τάξη -απλώς όχι εκείνη που περίμεναν οι περισσότεροι. Αν και οι αραβικές εξεγέρσεις δεν είχαν ως αποτέλεσμα επιτυχημένες νέες δημοκρατίες, αναμόρφωσαν όντως τις περιφερειακές σχέσεις. Οι παραδοσιακές μεγάλες δυνάμεις -η Αίγυπτος, το Ιράκ και η Συρία- μόλις που είναι τώρα λειτουργικά κράτη. Οι πλούσιες και καταπιεστικές χώρες του Κόλπου -το Κατάρ, η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα- ευημερούν. Ο πολλαπλασιασμός των αποτυχημένων και αδύναμων κρατών δημιούργησε νέες ευκαιρίες ανταγωνισμού και παρέμβασης, ευνοώντας νέους δρώντες και νέες δυνατότητες. Οι περιφερειακές δυναμικές δεν καθορίζονται πλέον από τις επίσημες συμμαχίες και τις συμβατικές συγκρούσεις μεταξύ μεγάλων κρατών. Αντ’ αυτού, η ισχύς επιχειρεί μέσω του πουλήματος επιρροής και του πολέμου δι’ αντιπροσώπων (proxy warfare).

Σε σχεδόν κάθε αραβικό κράτος σήμερα, η εξωτερική πολιτική καθοδηγείται από ένα ισχυρό μίγμα αντιληπτών απειλών και ευκαιριών. Οι φόβοι της αναζωπύρωσης των εγχώριων εξεγέρσεων, της ιρανικής ισχύος και της εγκατάλειψης από τις ΗΠΑ υπάρχουν παράλληλα με τις φιλοδοξίες εκμετάλλευσης των αποδυναμωμένων κρατών και της διεθνούς αταξίας -μια δυναμική που τραβά τις περιφερειακές δυνάμεις σε καταστροφικές συγκρούσεις δι’ αντιπροσώπων, οι οποίες σπέρνουν το χάος σε ολόκληρη την περιοχή. Οποιοδήποτε όραμα της περιοχής βρίσκει μια λειτουργική ισορροπία ισχύος είναι μια χίμαιρα: Η νέα τάξη είναι θεμελιωδώς μια [τάξη] της αταξίας.

Ο κατάλογος της απελπισίας στη Μέση Ανατολή σήμερα είναι δύσκολο να κατανοηθεί. Ο εμφύλιος πόλεμος της Συρίας [3] έχει γίνει μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες καταστροφές στην ιστορία [4], σκοτώνοντας τουλάχιστον μισό εκατομμύριο πολίτες και εκτοπίζοντας περισσότερα από δέκα εκατομμύρια. Το Ιράκ έχει σημειώσει αξιοσημείωτη πρόοδο στην κατανίκηση του Ισλαμικού Κράτους [5] ή ISIS, αλλά αυτή η επιτυχία έχει έρθει με μεγάλο κόστος για όσους ζουν στις απελευθερωμένες περιοχές [6]. Ο εμφύλιος πόλεμος στην Υεμένη [7] είχε ως αποτέλεσμα το μεγαλύτερο ξέσπασμα χολέρας στην ανθρώπινη ιστορία και άφησε 8,4 εκατομμύρια ανθρώπους στο χείλος του λιμού [8]. Η Λιβύη [9] παραμένει ένα καταστροφικά αποτυχημένο κράτος.

Ακόμα και κράτη που απέφυγαν την κατάρρευση, αγωνίζονται. Η Αίγυπτος εξακολουθεί να υποφέρει από τις συνέπειες του στρατιωτικού πραξικοπήματός της το 2013 [10], καθώς η πνιγηρή καταπίεση εμποδίζει την πολιτική πρόοδο, καταστέλλει τον τουρισμό, αναζωογονεί την εξέγερση και προκαλεί την λαϊκή δυσαρέσκεια. Το Μπαχρέιν συνεχίζει να σιγοβράζει μετά από την αιματηρή σεχταριστική καταστολή του 2011, χωρίς να προσφέρονται λύσεις πέρα από την καταπίεση της πολιτικής αντιπολίτευσης. Τα σχετικά επιτυχημένα κράτη, όπως η Ιορδανία, το Μαρόκο και η Τυνησία [11], αντιμετωπίζουν τεράστια οικονομικά προβλήματα, δυσαρεστημένη νεολαία, και ασταθείς γείτονες. Σε σχεδόν όλες τις χώρες, τα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα που οδήγησαν την περιοχή σε λαϊκή εξέγερση το 2011 είναι πιο έντονα από ό, τι ήταν πριν από επτά χρόνια.

Εν τω μεταξύ, δεν υπάρχει έλλειψη σημείων ανάφλεξης στην περιοχή. Η απόσυρση των ΗΠΑ από την πυρηνική συμφωνία με το Ιράν [12] άνοιξε εκ νέου την προοπτική ενός αμερικανικού ή ισραηλινού στρατιωτικού χτυπήματος που να οδηγεί σε πόλεμο. Το μποϊκοτάζ του Κατάρ [13], υπό την ηγεσία της Σαουδικής Αραβίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, δίχασε το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου (Gulf Cooperation Council, GCC), τον πιο επιτυχημένο αραβικό διεθνή οργανισμό. Στην Συρία, οι ολοένα συχνότερες αεροπορικές επιθέσεις του Ισραήλ, οι διασυνοριακές επιχειρήσεις της Τουρκίας και η εδραιωμένη παρουσία του Ιράν ωθούν τον εμφύλιο πόλεμο σε νέες κατευθύνσεις, ακόμη και όταν η ένοπλη αντιπολίτευση του καθεστώτος Assad εξασθενεί. Ο αδιέξοδος πόλεμος στην Υεμένη αψηφά την ανάσχεση, με πυραύλους που εκτοξεύθηκαν από τους επαναστάτες Houthi να στοχεύουν στην Σαουδική Αραβία, αεροπορικές επιδρομές από την Σαουδική Αραβία να προκαλούν εκτεταμένους θανάτους πολιτών, και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα να δημιουργούν ναυτικές βάσεις στο Κέρας της Αφρικής για να ενισχύσουν τον υπό την ηγεσία της Σαουδικής Αραβίας αποκλεισμό και για να προστατεύσουν τη νέα παρουσία τους στον νότο της χώρας. Εν τω μεταξύ, η επαναλαμβανόμενη βία στην Γάζα [14] και η «σπείρα του θανάτου» της λύσης των δύο κρατών απειλούν να ξαναφέρουν τα παλαιστινιακά εδάφη στο κέντρο της διεθνούς προσοχής.